Aşıq Ələsgər – sözün yaddaş abidəsi
"İqbalına bax, bax,
baxtına bax, bax"!
Aşıq Ələsgər
Sentyabrın 30-da Bakıda Aşıq
Ələsgərin abidəsinin
açılışı bu böyük el sənətkarının,
irfani düşüncə
sahibinin irsinə, sənətinə olan böyük sevgi və qayğının təzahürü olmaqla yanaşı, həm də milli ideoloji baxımdan müstəsna hadisədir. Bu heykəl təkcə Aşıq Ələsgərin deyil, ümumiyyətlə, hər
bir Qərbi Azərbaycanlının və
Qərbi Azərbaycanın
obrazını özündə
əks etdirir. Ölkə başçısının
qeyd etdiyi kimi, "Bu gün Qərbi azərbaycanlıların
görkəmli nümayəndəsinin
abidəsinin ucaldılması
təbii olaraq, ilk növbədə, Aşıq
Ələsgərin xatirəsinə
Azərbaycan xalqının
hörmətinin əlamətidir.
Ancaq, eyni zamanda, bu abidə
bütün Qərbi azərbaycanlıları və
bütün Azərbaycan
xalqını yenə
də bir amal uğrunda birləşməyə dəvət
edən hadisədir".
Aşıq Ələsgərin
abidəsi daha çox bu məqamı
ilə önəmli və mühüm sayılmalıdır.
Nəzərə alanda bu gün Qərbi
Azərbaycan amili nə qədər aktualdır və yenə də nəzərə alanda ki, dünya ictimaiyyəti ermənilərin mənafeyindən,
ikili standartlardan çıxış edir,
erməni vəhşiliklərini
faktiki olaraq təsdiqləmir və azərbaycanlılara qarşı
həyata keçirilən
deportasiya zülmünü
görmür, ədalətsizcəsinə
davranmağı fəaliyyət
məramlarına çevirirlər,
o zaman bu zülmün
təzahürlərini daha
uca səslə bəyan etmək lazım gəlir. Aşıq Ələsgərin
heykəli bu baxımdan həm vizual olaraq qəzəbin,
ağrının simvoludur,
həm də Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyev
tərəfindən zamanında
gerçəkləşdirilmiş müstəsna fakt kimi əhəmiyyətlidir.
***
Aşıq Ələsgər öz
heykəlini hər şeydən öncə qəlblərdə qoymuş
sənətkardır. Onun
ədəbiyyat tariximizdə
oynadığı rol
daha çox aşıq şeirinə gətirdiyi yeniliklə, qoşma, gəraylı, təcnis və müxəmməslərin məzmun
planında etdiyi dəyişikliklə bağlıdır.
Poetik fikrə dünyəvi və irfani məzmunun birgəliyini gətirmək
yeniliyi! XVII əsrə
qədər belə bir tendensiya mövcud idimi? Tam şəkildə yox əlbəttə. Şairlər
təriqət prinsiplərinin
elementlərindən, onun
yarlıq və etiketlərindən tam ayrıla
bilmirdilər. Şeirin
məzmununda gedən yenilənmə prosesi öz zirvə məqamına Molla Pənah Vaqif yaradıcılığında çatdı. Vaqif bir çox janrlara yeni estetik harmoniya, fərqli poetik ifadə tərzi bəxş etdi. Bu həm də etnik mədəniyyətimizin
daxilində gedən ictimai-siyasi hadisələrlə,
immanent inkişaf qanunauyğunluğu
ilə bağlı idi. Akademik Nizami
Cəfərov "Füzulidən
Vaqifə qədər"
kitabında "XVII-XVIII əsrlər
Azərbaycan mədəniyyətinin
inkişaf tarixində
intibah dövrüdür"
- deyərkən, zənnimcə,
elə bu məqamı nəzərdə
tutur. Daha rəvan, sadə üslub, hamının başa düşəcəyi,
anlayacağı dil,
milli özünüdərketmənin təzahürünün güclənməsi,
mifoloji təfəkkürün
oyanması. Və ən əsası, realist mədəniyyətin önə
keçməsi.
Molla Pənah Vaqif ədəbiyyat tariximizdə
mərhələ yaradan
sənətkardır, realist şeirin ilk yaradıcılarındandır,
sevgiyə və gözəlliyə, kədərə
və əzaba yanaşması ilə fərqli müstəvidə
qərarlaşan şairdir.
Əlbəttə ki, Vaqif
öz dövrünün
tanınmış ictimai-siyasi
xadimi, diplomatı olub, Qarabağ xanlığında ən
mühüm qərarların
verilməsində öz
ağlı və səriştəsi ilə
iştirak edib. Amma hər şeydən əvvəl Vaqif şairdir, bu günə qədər sevilən bir çox misilsiz poetik örnəklərin müəllifidir. Bəs Vaqifin Azərbaycan ədəbiyyatında yeri,
rolu hansı xüsusiyyətləri ilə
seçilir? Bunu ilk növbədə, dövrün
özünün izahını
verməklə aydınlaşdırmaq
mümkündür. Məlumdur
ki, XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan
mədəniyyətinin inkişaf
tarixində intibah, oyanış dövrüdür.
Bu dövrü fərqləndirən
əsas cəhətlər
milli dilin ədəbi
yaradıcılıqda hakim mövqe tutması, xalq yaradıcılığının
və milli folklor janrlarının tam təşəkkülü
ilə əlamətdardır.
Vaqif mərhələsinin özünün
əvvəlki və sonrakı ədəbiyyata
böyük təsiri
oldu, bir növ körpü rolunu oynadı. O, özündən əvvəlki
ədəbiyyatı milli zəmində
yekunlaşdırdı və
sonrakı ədiblərin
bir çox maarifçi məsələlər
və istiqamətlər
yönündə fəaliyyət
göstərmələrinə yol açdı.
Vaqifdən sonra onun yolunu davam etdirən
çox şairlər,
aşıqlar oldu, amma onun açdığı
yolun zirvə məqamı Aşıq Ələsgərin adı
ilə taclandı.
Bunun əsas səbəbi
isə şairin dünyəvi hisslərlə
tam kifayətlənməməsi, "gözəllik anlayışlarında
ilahiliklə insaniliyin
qanunauyğun bir vəhdət" (Yaşar
Qarayev) təşkil etməsi idi. Özü deyirdi axı, "Ələsgərəm,
hər elmdən halıyam"!
Düzdür, Aşıq Ələsgərin
də qoşmalarında
Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli
Vidadidən gələn
dünyəvi istiqamət,
realist yanaşma öndə
idi. Poetik mətnlərində real dünyəvi
gözəlin canlı
portreti yaradılırdı.
Real təsvirlər və
aşiqin (aşığın!)
emosional ovqatının
birgəliyindən yaradılan
misralarda həm sevəni, seviləni görə bilirik, həm də koloritli məişət kontekstini. Amma onun yaradıcılığında həm də Qurbani, Aşıq Abas Tufarqanlı,
Xəstə Qasımdan
gələn təsəvvüfi-irfani
məqam, mistik-ideoloji
məzmun vardı və bu, artıq
yeni keyfiyyət göstəricisi
idi. Bu mənada, özünü Firdovsi, Füzuli, Hafiz, Nəsimi ilə eyni estetik
məkanda hiss edirdi. Predmetə hansı ölçülərdən yanaşmasından
asılı olmayaraq, meydana yüksək poetik istedadla yazılmış nümunələr
qoyulurdu.
Bir sazım var, yox pərdəsi, nə simi,
Onu çalıb, kim tərpədər nə simi?!.
Firdovsi,
Füzuli, Hafiz, Nəsimi
-
Onlar da yazdığı, ayə,
məndədi.
Yaxud:
Dərsi
azlar Ələsgərdən
dərs alsın,
Altı
min altı yüz ayə məndədir.
Ələsgər qoşmanı həm
məzmun, həm də şəkli xüsusiyyətlər baxımından
zənginləşdirdi, onun
poetik fikri ifadə imkanlarının
maksimum həddə yüksək olduğunu nümayiş etdirdi. Həm "dərsi azlara" dərs verəcək qədər
əxlaqi-fəlsəfi təlimdən
çıxış edirdi,
həm canını gözəllərin yol qurbanı edəcək qədər aşiqlik feyzi sərgiləyirdi.
Amma onun həsrətlə
süslənmiş şeirlərində
ruhun üsyanı, sazın və sözün harayı da vardı və bu şeirlərdə
"Nə yaman bağlandı yolların,
dağlar?!/ Ölsün
Ələsgərtək qulların,
dağlar!" deyəcək
qədər can yanğısından,
ürək dağlayan
duyğulardan çıxış
edirdi. Amma bütün
hallarda o, Aşıq Ələsgər idi. Ağrının içində
belə poetik gözlənilməzliklər etməyi
bacarırdı. Məsələn,
onun şeirləri içərisində çox
sevdiyim dodaqdəyməz
təcnisi Aşıq
Ələsgərin poetik
istedad və məharətini bütün
dərinliyi ilə incələyən nümunələrdən
biridir:
El yeridi, yalqız qaldın səhrada,
Çək əstərin, çal
çatığın çata-çat!
Hərcayılar səni saldı
irağa,
Həsrət əlin yar əlinə
çata-çat!
Qışda dağlar ağ
geyinər, yaz qara,
Sağ dəstilə ağ kağıza yaz qara.
Əsər yellər, qəhr
eyləyər yaz qara,
Daşlar
çaylar, gələr
daşlar çata-çat!
Ələsgərin xətti çıxdı
çal indi,
"Hey"i "yey"ə,
"dal"ı "rey"ə
çal indi.
Hərcayının kəlləsindən
çal indi,
Çal
çəngəlin, çək
ciyərin çata-çat.
Burada poetik fikrin ifadə
imkanlarının genişliyi
ilə bərabər
forma özəlliklərinin də mükəmməlliyi
var. Azərbaycan poeziyası
xüsusilə qoşma
janrındakı bu mükəməlliyə bir
də Səməd Vurğunun poeziyasında çatdı. Səməd
Vurğunu sovet şairi olmaqda ittiham edənlər gərək onun poeziyasının ötən
əsrin 30-50-ci illərində
milli özgələşdirmə siyasətinə qarşı
necə dirəniş
aktı olduğunu unutmasınlar. Səməd
Vurğun hər cür ideoloji təzyiqlər içində
ədəbi dili, ədəbi mədəniyyəti
yaşadanlardan idi. Molla Pənah Vaqiflə başlayan, Aşıq Ələsgərlə
davam edən ədəbi xətt Səməd Vurğun yaradıcılığında yeni estetik mərhələ təşkil etdi. Səməd Vurğun əruzun və sərbəst şeirin funksional olmağa başladığı dövrdə
milli heca vəznini poeziyanın aparıcı
təmayülünə çevirməyi
bacardı.
İndi Şuşada yenidən bərpa edilən Vaqifin büstü və məqbərəsi,
Bakıda ucaldılan Aşıq Ələsgərin
abidəsi bizim üçün azad olunmuş yurd yerlərinin rəmzidirlər.
Olduqları yeri vətənə çevirməyi
bacaranlardı onlar. Necə gözəl deyib Vaqif Səmədoğlu:
"Yer üzündə
/ bircə tikə torpaq varsa, / vətən var yer üzündə"...
***
Hələ iki il öncə
Qərbi Azərbaycan İcmasında olan görüşdə İlham Əliyevin
Zəngəzura qayıdışla
bağlı səsləndirdiyi
daha bir fikir vardı: "Qərbi Azərbaycan bizim tarixi torpağımızdır,
bunu bir çox tarixi sənədlər təsdiqləyir,
tarixi xəritələr
təsdiqləyir, bizim
tariximiz təsdiqləyir.
Ancaq əfsuslar olsun ki, ermənilər Qarabağdakı kimi, Qərbi Azərbaycanda da bizim bütün tarixi, dini abidələrimizi
yerlə-yeksan ediblər,
dağıdıblar, azərbaycanlıların
tarixi irsini silmək istəyiblər,
ancaq buna nail ola bilməyiblər.
Çünki tarix
var, sənədlər var, xəritələr
var. Bu binada nümayiş
etdirilən, XX əsrin
əvvəllərinə təsadüf
edən xəritə bir daha onu
göstərir ki, Qərbi
Azərbaycan tarixi Azərbaycan diyarıdır,
şəhərlərin, kəndlərin
adları Azərbaycan
mənşəlidir və
biz yaxşı bilirik
ki, indiki Ermənistan ərazisində tarix boyu Azərbaycan xalqı yaşayıb.
İndi əsas vəzifə
ondan ibarətdir ki, dünya ictimaiyyəti də bunu bilsin.
Artıq bu istiqamətdə işlər
başlamışdır".
Doğrudan da, bu istiqamətdə
artıq silsilə işlər görülməyə
başlanmışdır. Hətta
ondan daha əvvəl, 2021-ci ilin 18 fevralında İlham Əliyev
"Aşıq Ələsgərin
200 illiyinin qeyd edilməsi" haqqında
sərəncam imzalamışdır.
Bu sərəncam Aşıq
Ələsgərin simasında
yalnız klassik irsə, folklor, dil yaddaşına dəyər vermək məqsədi daşımırdı,
həm də bizim olanı qaytarmaq, ona sahibləmək kimi ciddi mesajlar verirdi. Həmin sərəncamdan ötən
zaman kəsimində Aşıq
Ələsgərlə bağlı
elmi-bədii istiqamətdə
müəyyən işlər
realizəsini tapdı.
Heykəlin açılışı
isə görülən
işlərin zirvə
məqamı kimi simvolik çalar kəsb etdi.
Prezident
İlham Əliyevin Qərbi
Azərbaycan məsələsini,
bu tarixi torpaqlara qayıdış
konsepsiyası ilə müəyyən çağırışlar
səsləndirməsinin əsasında
hər zaman yeni milli təfəkkürün,
təzələnən diskursun
və məfkurə dalğasının düşüncədə
və əməldə
ifadəsini görmək
istəyi dayanıb. Aşıq Ələsgərin
heykəlinin açılışı
zamanı da dövlət
başçısı eyni
məramdan çıxış
etdi. Öz nitqində yenə ermənilərin bu torpaqları neçə sahiblənməyə çalışmalarından,
insanların öz ərazilərindən qovulması
kimi acı reallıqla üz-üzə
qalmalarından yaxın
tariximizin fəci prosesləri kimi bəhs etdi. Azərbaycanlıların İrəvandan
- öz dədə-baba
torpaqlarından deportasiya
olunduqdan sonra Qərbi Azərbaycanla bağlı yaşadıqları
həsrətə xüsusi
vurğu saldı. Bir daha sübut elədi ki, bizim olana sahiblənmək qətiyyətimizdə israrlıyıq.
Aşıq Ələsgərin
abidəsi qayıdışın
mütləqliyinə dair
xalqa bu instinkti, bu ruhu
təlqin etməklə
bərabər, həm
də ciddi mesajlar ötürür.
Elnarə AKİMOVA
Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 5 oktyabr, ¹38.- S.16.