Qürbətin kədərli yolçuları

Azərbaycanın gülər üzü olan Halis Tezeli iyul ayında Almaniyada itirdik. Bir ay sonra Nizamettin Onk da vəfat etdi. Bu iki ad mənim uşaqlığımın Azərbaycanını təsvir edən, tanıdan insanlar idi. Hər dəfə kənddən İğdıra gedəndə İbrahim Bozyel, Turqut Öcal, Hamza Göleli, Zeynelabidin Makas ilə yanaşı Nizamettin Onk və Halis Tezelin adları da çəkilirdi.

Almaniyaya getdikdən bir müddət sonra Nizamettin Onk ilə görüşdüm. 1970-ci illərdə tez-tez Azərbaycana getdiyi üçün bizim gözümüzdə Azərbaycanın xarici dünyaya açılan qapısı kimi idi. Ondan Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Aslan, Halil Rıza kimi adlarını eşitdiyimiz bəzi yazıçı və şairləri soruşardıq. Onlarla bağlı xatirələrini danışanda biz diqqətlə dinləyir, qeydlər aparırdıq.

Qanlı 20 Yanvar 1990-cı il tarixindən sonra Bakıya getməzdən əvvəl Nizamettin Hoca ilə yenidən görüşdüm, məsləhətlərini dinlədim və yola düşdüm. Çünki Sovet İttifaqı o dövrdə bizim üçün qapalı və qorxulu ölkə idi.

Qanlı 20 Yanvar 1990-cı il tarixindən sonra Bakıya getməzdən əvvəl Nizamettin Hoca ilə yenidən görüşdüm, məsləhətlərini dinlədim və sonra yola düşdüm. Çünki Sovet İttifaqı o vaxt bizim üçün qapalı və qorxulu ölkə idi.

Nizamettin Hoca Azərbaycanla əlaqələrini 1990-cı ildən sonra da davam etdirirdi. Bizi Azərbaycandan Almaniyaya gələn yazıçı Elçin, şair Rəfiq Zəka Xəndan kimi qonaqları ilə tanış etdi. Zəlimxan Yaqub kimi şair və yazıçıların Almaniyada müalicə aldığını öyrəndik və ziyarət üçün telefon nömrələrini ondan aldıq.

O, həmçinin 1991-ci ildə Avropada yaradılmağa başlayan Azərbaycan Mədəniyyət Dərnəkləri ilə bağlı Şimali Almaniya regionunda fəaliyyətə öncüllük etmiş və əlindən gələn köməyi əsirgəməmişdir. O vaxtlar çox səmərəli işləyir, əsərləri bir-birinin ardınca çap olunurdu. Onun otuzdan çox əsəri Türkiyədə çap olunmuşdu. Göyçəli Aşıq Ələsgərin kitabını alim Prof. Fahrettin Kırzıoğlu tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdi. O, həmçinin Azərbaycandan Zəlimxan Yaqub və Azər Turanın kitablarını hazırlayıb nəşr etdirdi. İğdırın, İrəvanın, Vedinin və ətrafının xalq mədəniyyətini, tarixini çox yaxşı bilirdi. İğdırın tarixi ilə bağlı dəyərli kitablar hazırlamışdı.

Ölümündən əvvəl bir neçə dəfə görüşdük. O, əlində olan və bitirə bilmədiyi əsərləri mənə vermək istəyirdi, amma imkanı olmadı.

Halis Tezel həqiqətən də, Azərbaycanın Avropada gülən siması idi. Vəziyyəti nə qədər çətin olsa da, onun təbəssümü heç vaxt üzündən getmirdi. Bəlkə də ona görədir ki, onu tanıyanlar Xocanı çox sevirdilər. O, heç bir kitab yazmamış, lakin qırx il Azərbaycan folklorunu tələbələrinə öyrətmiş və özündə mühüm mədəni irs qoyub getməyi bacarmışdır. O, sadəcə, müəllim, dost, qardaş deyildi. O, həm türk dilini sevən bir pedaqoq, həm də əsl müəllim idi. Biz Kölndə səyahətə çıxanda həmişə onun tələbələrindən biri ilə rastlaşardıq. Əslində bir dəfə görüşdüyümüz bir adamın təkcə onun müəllimi deyil, həm də oğlu, hətta nəvəsi olduğunu deyəndə təəccübləndim. Qırx beş il müəllimlik də az iş deyildi.

Mən onunla 1990-cı illərdə Kölndə tanış olmuşam. Hər yerdə Azərbaycan birlikləri yaradılırdı. Onunla görüşlərdə, mitinqlərdə rastlaşırdım. O, gülərüz siması, çevik addımları ilə həmişə ön sıralarda olurdu.

Onlar Dr. İbrahim Alev, Kulem Arslan və Kölndə yaşayan digər dostlarla əl-ələ verib Köln Azərbaycan Dərnəyini qurdular, illərdir dərnəyin bütün xərclərini öz ciblərindən ödəyib, mitinqlər, konfranslar, seminarlar təşkil etdilər. Azərbaycana getdilər. Oradan gələn qonaqları böyük qonaqpərvərliklə Almaniyanı gəzdirdilər. Qarabağ problemini, Azərbaycanın mədəniyyətini, problemlərini Avropa mediasına çatdırmağa çalışdılar. Onlar Azərbaycanı xaricdə yaşayan yeni nəsillərə tanıtdılar.

Ara-sıra bir araya gəlib şirin söhbətlər edərdik. Bu işlərin nəticəsidir ki, Azərbaycanda onu sevən, daim sual verən dostları olub.

Halis hoca çox fəal insan idi. Yaşının çox olmasına baxmayaraq, hər həftənin şənbə günü gənclərlə futbol və voleybol oynayır, onlarla zarafatlaşır, hətta idman meydançalarında belə onları nizam-intizamla saxlamağa çalışırdı. Qırx ildə yüzlərlə gəncə folkloru sevdirdi, rəqslər öyrətdi, demək olar ki, bütün mərasimlərə tamaşalar hazırladı. Ortaq dostumuz rəhmətlik Qəhrəman Karuçun qızının nişan məclisində ayağa qalxıb oynadığı canlı və zərif hərəkətləri indi də gözümün qabağındadır.

Onu görəndə təkcə üzümdə deyil, ürəyimdə də rahatlıq, xoşluq hiss etdim. Türkiyəyə gedəndə bir-birimizə zəng edib suallar verirdik. Bir dəfə Kuşadasındakı bağ evində qonaq olduq. O, həyat yoldaşı Aysel xanımla bizi necə də həyəcanla qarşıladı! Qaldığımız otel onların evinə yaxın idi. Demək olar ki, hər axşam görüşür, şirin söhbətlərlə keçmişə qayıdırdıq. Aysel xanımla evliliyindən, Qarsda, İğdırda keçirdikləri günlərdən mənə zarafatlarla danışır, məni bərkdən güldürürdü. Həyat yoldaşı da onun kimi zarafatcıl və səmimi insan idi. Onlar birlikdə dünyanın müxtəlif ölkələrinə səyahət edib, gözəl xatirələr toplayıblar.

Nizamettin Onk və Halis Tezel ömürlərini xaricdə keçirdilər. Amma onların qəlbləri, düşüncələri həmişə Azərbaycanla olub. Təəssüf ki, almanlar və onların Türkiyədəki dostları ölümlərinə görə kədərləndiklərini bildirsələr də, Azərbaycandan heç bir səs eşidilmədi. Daha doğrusu, sağ ikən onlara təşəkkür belə edilmədi. Halis Tezelin yoldaşı bir neçə dəfə məndən Azərbaycanda Halis Hoca ilə bağlı yazı olub-olmadığını soruşduqda cavab verə bilmədim. Biz beləyik! Qonaqsevər, istiqanlı, canlı və unutqan, vəfasız...

Orxan ARAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 12 oktyabr, №39.- S.11.