Mirzə Fətəli Axundzadənin

Cəlaləddin Mirzə ilə yazışmaları

 

M.F.Axundzadənin Cəlaləddin Mirzəyə məktubları: M.F.Axundzadənin məktublaşdığı adamlar sırasında xüsusi mövqeyi ilə seçilənlərdən biri Qacarlar sülaləsindən İranın ikinci şahı Fətəli şah Qacarın oğlu şahzadə Cəlaləddin Mirzə olmuşdur. 1870-ci ildə M.F.Axundzadəyə yazdığı məktubunda 45 yaşında olduğunu bildirən Cəlaləddin Mirzə (M.F.Axundov. Əsərləri. III cild. Bakı: "Elm", 1988, s. 292) azadfikirli tərəqqipərvər bir adam olduğu üçün qardaşı oğlu Nəsirəddin şahın göstərişi ilə təqib edilmiş, bu səbəbdən öz evində inzivaya çəkilməyə məcbur olmuşdu. Dörd cilddə yazmağı planlaşdırdığı, üç cildini yazıb tamamlaya bildiyi, İranın tarixindən bəhs edən "Nameyi-xosrovan" adlı əsərini M.F.Axundzadəyə göndərən Cəlaləddin Mirzə bir çox məsələlərdə böyük mütəfəkkirlə həmfikir olmuşdur. Onların tanışlıqları 1870-ci ildən başlamış aralarında yazışmalar şahzadənin ölümünə qədər davam etmişdir. Cəlaləddin Mirzəyə çox yüksək dəyər verən, dostlarından Mirzə Yusif xana Mirzə Melkum xana yazdığı məktublarda onu böyük hörmətlə gözəl alim tərəqqipərvər ziyalı kimi xarakterizə edən ədibin Cəlaləddin Mirzəyə fars dilində yazdığı səkkiz məktubu şərqşünas-tərcüməçi, professor Məmməd Mübariz Əlizadə tərəfindən tərcümə edilərək, M.F.Axundzadənin "Əsərləri"nin III cildinə daxil edilmişdir (M.F.Axundov. Əsərləri. III cild. Bakı: "Elm", 1988 (Tərtib edəni: Həmid Məmmədzadə; farscadan tərcümə edəni: M.Mübariz, redaktoru Ə.Mirəhmədov), s.141-145, 145-147, 149, 160-164, 164, 164-168, 181-182, 184-186)

"Nəvvabi-əşrəf, yüksək böyük alimənsəb Cəlaləddin Mirzə (Allah onun ömrünü uzun eləsin) həzrətlərinə ərz edirəm" adlı birinci məktub 15 iyun 1870-ci ildə, sonuncu "Həzrət əşrəf şahzadə Cəlaləddin Mirzəyə" məktub isə 1871-ci ilin sentyabrında  yazılmışdır.

Birinci məktubdan anlaşılan budur ki, şahzadə ilə M.F.Axundzadə şəxsən tanış olmasalar da, şahzadə onun haqqında kifayət qədər məlumata malikdir məktub yazaraq kitabını İranın Tiflisdəki konsulu Əli xan vasitəsi ilə M.F.Axundzadəyə hədiyyə kimi göndərmişdir.

Şahzadənin göndərdiklərini götürmək üçün Əli xanın mənzilinə getdiyini qeyd edən M.F.Axundzadə yazır: "Həzrət-əşrəfinizin xidmətinə ərz edirəm ki, kitab məktubunuz çatıncaya qədər mən sizin fəzilət kamalınız, habelə vəziyyətiniz haqqında olan həqiqətlərdən o qədər xəbərdar deyildim. Sizin haqqınızda birinci dəfə mənə alicənab cavanlardan olan Əli xan o qədər yüksək məlumat vermişdir ki, gecə-gündüz sizi görmək həsrətindəyəm" (M.F.Axundov. Əsərləri. III cild. Bakı: "Elm", 1988, s.143) .

M.F.Axundzadə Cəlaləddin Mirzəyə göndərdiyi kitabı oxuduğunu (məktubda kitabın adı çəkilməsə , əsasən, atəşpərəstlərdən bəhs etdiyi anlaşılır - İ.Q.), sadə, anlaşıqlı dildə, ərəb tərkiblərindən daha az istifadə olunmaqla yazıldığını bəyəndiyini bildirir, sonra da öz yaradıcılığı barədə qısaca məlumat verərək yazır: "Bir mənim elə əsərlərim var ki, doğrudan da, həzrət-əşrəfinizin mütaliəsinə layiq görülə bilər. Lakin təəssüf ki, onların çoxu hələ çap edilməmişdir" (yenə orada, s.144). "Çap olunmamış əsərlərim" deyəndə, M.F.Axundzadə, heç şübhəsiz ki, "Kəmalüddövlə məktubları"nı, "Yeni əlifba layihəsi"ni, fəlsəfi, ədəbi-tənqidi tarixi məqalələrini nəzərdə tuturdu. Çünki ədibin komediyaları "Aldanmış kəvakib" povesti məktub yazılandan xeyli əvvəl Azərbaycan rus dillərində çap olunmuş, İran, Türkiyə hətta Avropa ölkələrində yayılmışdı.

Məktubun sonunda komediyalarının "bir nüsxəsi"ni "oxunması maraqlı olan Süruş haqqında yazdığı tənqidin surəti"ni Cəlaləddin Mirzəyə göndərdiyini bildirən müəllif qeyd edir ki, mənimlə "məktublaşmağı davam etdirərək, öz fikir planlarınız haqqında mənə yazsanız, özümü xoşbəxt adamlardan biri hesab edərəm. Mən öz növbəmdə sizin hər bir məktubunuza dərhal cavab yazıb, həzrət-əşrəfinizin qiyabi mərhəməti ilə kədərli könlümə təsəlli verəcəyəm" (yenə orada, s.145).

M.F.Axundzadə Cəlaləddin Mirzəyə ikinci məktubu 1870-ci il sentyabr ayının sonlarında yazmışdır. Cəlaləddin Mirzədən iyul ayında gələn məktuba cavab kimi yazılan məktubda M.F.Axundzadə qeyd edir ki, "mən məktublarımı sizin kimi ərəb sözlərinin qarışığı olmadan xalis fars dilində yaza bilmirəm. Çünki uşaqlıqdan fars dilini belə öyrənmişəm. İndi isə bu adəti tərk etmək mənim üçün çox çətindir. Məndə günah yoxdur. Ərəblərin evi yıxılsın. Bu barədə məni bağışlamalısınız" (yenə orada, s.145).

"Sizin məktubunuzu dönə-dönə oxuyub vəziyyətinizdən xəbərdar oldum. Sizin hümmətinizə, zövqünüzə incə nüktələri anlamaq qabiliyyətinizə hər işdən agah olmağınıza afərinlər söylədim", - deyən ədib ümid edir ki, o, zərdüştilərin əhvalatına dair əsəri uğurla yazıb tamamlayacaqdır.

M.F.Axundzadə şahzadəyə məsləhət görür ki, İranın Parisdə konsulu olan son zamanlarda Tehrana çağırılmış Mirzə Yusif xanla görüşüb əsərlərini oxusun, "hərdənbir onunla söhbət etməklə dərd-qəmini dağıtsın". Fikrinə davam edən ədib Mirzə Yusif xanı belə xarakterizə edir: "Mənim nəzərimdə bu şəxs dünyanın bütün möbidləri, ağıllıları filosof təbiətli adamları içərisində əvəzsiz bir insandır. Mənim etiqadımca, indiki dövrdə İran şahının belə bir fərasətli, düşüncəli, inamlı dövlətsevən qulluqçusu yoxdur" (yenə orada, s.146).

M.F.Axundzadə məsləhət görür ki, şahzadə "əsərlərini oxuyarkən mənə üz verən sonsuz sevinc vəcd nəticəsində "ruhül-qüds" ləqəbini verdiyim Mirzə Melkum xanın son günlər islam əlifbasının dəyişdirilməsi ilə bağlı yazdığı kitabçasını "Vəzir rəfiq" adlı əsərini oxusun. Ədib əlavə edir ki, bunların tapılmasına Mirzə Yusif xan ona yardımçı ola bilər.

Cavabı bir qədər gecikən məktubunda ədib əlifba məsələsinə toxunur yazır: "İndi isə mətləb üstünə gələk. Köhnə islam əlifbasını dəyişdirməyin din, dövlət, ölkə xalq üçün qədər faydalı bir olduğuna dair bu məktubda müfəssəl dəlillər gətirməklə başınızı ağrıtmaq istəmirəm. Hələ inişil bu məsələyə dair yazıb tərtib etdiyim bir neçə layihə kitabçanı Tiflisdən İran konsulxanası vasitəsi ilə Tehrana, Maarif Nazirliyinə göndərmişəm. Bu günə qədər mənə cavab verməmişlər. Bilmirəm, bu sənədlər Maarif Nazirliyinə çatmış məni cavabsız qoymuşlar, ya onlara çatmamışdır? Xahiş edirəm ki, cənabınız lütf edib, guya mənim tərəfimdən deyil, başqa bir vasitə ilə xəbər tutmuş adam kimi bu məsələni öyrənəsiniz ki, kitabça çatmışsa, cavabının verilməsinə kimi bir hadisə ya kimi fikir səbəb olmuşdur?" (yenə orada, s. 146).

M.F.Axundzadə əlifba məsələsi ilə yanaşı, əsərlərinin çapı tərcüməsi ilə bağlı da Cəlaləddin Mirzə ilə fikir mübadiləsi aparmışdır. Onun 1870-ci ildə şahzadəyə göndərdiyi "Azərbaycanca "Təmsilat"ın bir səhifəsinə yazmış olduğu mətləbin surəti"ndə oxuyuruq: "Bu cür əsərlərin əsas məqsədi əxlaqı yaxşılaşdırmaqdır. Avropanın mütəfəkkirləri filosofları anlamışlar ki, insanların təbiətindən tinətindən eyibləri pis əməlləri ancaq məsxərə istehza ilə rəf etmək olar" (yenə orada, s. 149).

Teatrı dram əsərləri "camaatın onlardan ibrət alıb, pis çirkin əməllərdən uzaqlaşmasına kömək edən yol" hesab edən M.F.Axundzadə "Təmsilat"ın farscaya tərcüməsi ilə bağlı düşüncələrini bu cür bəyan edir: "Əgər əslində fars olub türkcəni lazımınca bilən Tehran ziyalılarından biri bu "Təmsilat"ı kitabda göstərilən şərtlər qaydalar üzrə, bir şey əskiltmədən, sözçülüyə qafiyəpərdazlığa yol vermədən, farsların yazı qaydalarına deyil, danışıq qaydalarına əsasən, sadə bir şivə ilə türk dilindən fars dilinə tərcümə edib yayarsa, həm xalqa böyük xidmət etmiş olarlar, həm bu kitabı satmaq yolu ilə çoxlu qazanc əldə edə bilərlər" (yenə orada, s. 149).

M.F.Axundzadə 1871-ci il may ayının 20-də Cəlaləddin Mirzəyə yazdığı məktubunda onun göndərdiyi "Nameyi-xosrovan" əsərinin ikinci cildini aldığını, məzmunundan çox məmnun qaldığını, oğlu Rəşidin fars dilini ikicildlik "Nameyi-xosrovan" Firdovsinin "Şahnamə"sindən öyrəndiyini qeyd edir bildirir ki, "Nameyi-xosrovan"dan "məktubun axırında adını yazacağım şəniyuksək dostlardan birisi ilə zərdüştilərin əhvalatını oxuyub ləzzət apardıq. Xüsusilə mənim xoşuma gələn Tahirin zərdüştilərlə rəftarı hekayəsidir ki, bu hekayə məni vəsfəgəlməz dərəcədə sevindirdi... Çox qəribə hekayədir. Mən islam tarixlərinin heç birində onu görməmişdim" (yenə orda, s. 160).

Məktubdan məlum olur ki, Cəlaləddin Mirzə öz əsəri, yəni "Nameyi-xosrovan"la bərabər, ayrıca bir zərfdə "Dərviş fani" ləqəbli Manukci Sahib Kəyaninin "Səyahətnamə"sini ona göndərmiş M.F.Axundzadə "şəniyüksək olan dostu ilə onu əvvəldən axıra qədər oxuyub yazıq zərdüştilərin əhvalatından xəbərdar olublar". Fikrinə davam edən ədib yazır: "Biz Manukci Sahibin Şeyx Mürtəzaya verdiyi sualları təhlil edərək, şeyxin cavablarını da görüb, təəssüf etdik. İndi həzrət-əşrəf şahzadədən xahiş edirəm ki, Manukci Sahibi hüzuruna çağırıb mənim dilimdən ona salam yetirsin mənim dilimdən aşağıdakı mətləbi ona söyləsin" (yenə orada, s. 161).

Məktubun bundan sonrakı: "Ey Manukci Sahib! Şeyx Mürtəza onun kimiləri sizin həmdinlərinizin qeydinə qala bilməzlər. Allah onlara elə bir fərasət verməmişdir ki, sizin kim olduğunuzu, İranın necə idi, necədir necə olacağını anlaya bilsinlər, sizin zillətinizin, İranın viranlığının iranlıların bədbəxtliyinin səbəbini başa düşsünlər" (yenə orada, s.161) cümlələri ilə başlanan hissəsi, əslində Manukci Sahibə yazılmışdır. Altı dəfə "Ey Manukci Sahib!" xitabı ilə Manukci Sahibə müraciət edən, çoxəsrlik tarixə malik olan İranın orada yaşayan xalqların, xüsusilə, zərdüştilərin hazırda zülm istibdad altında inləmələrinin səbəblərini açıqlayan, bunların aradan qaldırılma yollarının Fətəli şah Qacarın oğlu Cəlaləddin Övrəng-Zibi-Bərlasın oğlu Kəmalüddövlənin məktublarında göstərildiyini bildirən müəllif yazır: "İndiyə qədər sizin haqqınızda olan bütün haqsızlıqlar cəhalət üzündən həqiqət sirlərini bilməməzlik üzündən əmələ gəlmişdir. Bu cəhalətin üzündən pərdəni götürmək həqiqət sirlərini açıb meydana qoymağın lüzumu, hicrətdən (621-ci ildən - İ.Q.) bu günə qədər heç kəsin ağlına gəlməmişdir. Nəhayət, bağışlayan Allah bu işdə Cəlaləddini Kəmalüddövləni müvəffəq etmişdir" (yenə orada, s. 163).

M.F.Axundzadə məktubun Manukci Sahibə aid olan sonuncu, altıncı bəndində yazır: "Peymani-fərhəng"in, məhbadilərin qanunlarının, Zərdüşt dininin atəşpərəstlərin qanunlarının kəyanilər dövlətinin ehyası İranda bundan sonra ağlasığan deyildir. Çünki dövlətlərin dinlərin dövrü vardır. İnsanların ömrü müəyyən vaxt başa çatdığı kimi, din dövlət cəhətdən siz ömrünüzü başa çatdırmısınız... Hələlik, İranda islam dini yaşayıb bərqərar olacaqdır. Çünki islam dininin ömrü hələ başa çatmamışdır. Lakin bu din əvvəlki vəziyyətdə əvvəlki qaydada yaşamayacaqdır. Siz isə İranda olan müsəlmanların yanında hər kəsdən artıq hörmətli əziz olacaqsınız. Elə olacaq ki, mühacirətdə olan sizlər öz ata-baba vətəninizə, cənnətmisal İrana qayıdacaqsınız" (yenə orada, s.163).

Məktubun sonunda müəllif vədinə əməl edərək iki yerdə "şəniyüksək dost" adlandırdığı şəxsin kimliyini açıqlayır. Bildirir ki, "yuxarıda qeyd etdiyim şəniyüksək dostum Qafqazın Şeyxül-islamı Axund Molla Əhməd Hüseynzadədir. ..Müxtəlif elmlər fənlər sahəsində: astronomiya, coğrafiya, hesab, riyaziyyat, heyət, tarix, hikmət xüsusilə, fiqh eimi sahəsində bütün Qafqaz ölkəsində Şeyxül-islamın tayı-bərabəri yoxdur. Bununla belə, o, filosof təbiətli liberal məsləkli bir adamdır" (yenə orada, s.163).

Bu məktubdan həm məlum olur ki, Cəlaləddin Mirzə İranda şahlıq etmiş hökmdarların şəkillərini tapmaq üçün M.F.Axundzadədən yardım istəmişdir ki, əldə edə bildiyi şəkilləri kitabına daxil etsin. Məktubda "Çingiz xandan tutmuş, Səfəvilərə qədər padşahların şəklini axtarıram. Əgər tapsam, göndərməyi əsirgəməyəcəyəm. Amma çətin ki, taplısın" (yenə orada, s. 161), - deyən M.F.Axundzadə Cəlaləddin Mirzəyə göndərdiyi "Ayrıca vərəqə"də yazır: "Şahzadə! Avropa camaatının istilahında həqiqi padşah adı o şəxsə layiq görülür ki, qanuna tabe olub vətəninin abadlığı, əmin-amanlığı xalqının tərbiyə tərəqqisinin fikri ilə yaşasın. Ərəblərin qələbəsi, farslar dövlətinin zavalı, "Peymani-fərhəng" məhbadilər qanunlarının ləğvindən sonra İran məmləkətində həqiqi səltənət olmamışdır. Bütün hicri tarixi boyu bu ölkənin hökmdarları hamılıqla despot haramibaşıların tayı olmuşlar. Buna görə mən yazıram ki, həmin padşahların ləyaqəti yoxdur ki, şəkilləri sizin əsərinizdə çap olunsun" (yenə orada, s. 164).   

Yazılma tarixi göstəilməsə , məzmunundan 1871-ci ilin yazında yazıldığı bilinən, "Şahzadə!" müraciəti ilə başlanan məktubda zərdüştilərlə bağlı əsərinə görə Cəlaləddin Mirzəyə təşəkkür edən, daha sonra, "Sarısifət kişiciyin" kim olduğunun ona məlum olub-olmaması sualını verən müəllif həmvətən həmməzhəblərinin cəhalətdə qalmasından yana təəssüf hissi keçirməsini açıqlayır. Bildirir ki, cəhalət elmsizlik savadsızlıqdan doğur ki, bu da daha çox islam əlifbasının çətinliyi ilə əlaqədardır. O, çıxış yolunu islam əlifbasının dəyişdirilməsində görür. Əlifbanın yenilənməsindən ötrü Osmanlı dövlətinə müraciət etdiyini, ancaq onlardan heç bir müsbət cavab almadığını bildirən müəllifin fikrincə, bunun səbəbi odur ki, onların " başlarında zəka, ürəklərində atəş vardır". İran dövlət başçılarına təqdim etdiyi yeni əlifba layihəsinə müsbət cavab ala bilməyən M.F. Axundzadə bunu iranlıların bədgümanlıq, inad, xudpəsəndlik, təkəbbür üzündən başqalarının ağıllı haqq sözünü dinləmək istəməmələrində ağıllı məsləhətlərə əməl etməmələrində görür. Savadsız adamın heyvandan fərqlənmədiyi qənaətinə gələn mütəfəkkir Avropa xalqlarının məhz anlaşıqlı əlifba dünyəvi elmlər sayəsində inkişaf etməsi məsələsinə məktubda yer ayırır yazır: "14 milyonluq İran əhalisi içərisində savadlıların sayı yarım milyondan artıq deyildir bu yarım milyonun da əksəriyyətinin savadı çox qüsurlu naqisdir. üçün bimirlər ki, savadsız adam heyvanatdan bir o qədər fərqlənməz? Savadsızlar içərisindən mütəfəkkirlər, alimlər filosoflar çıxmaz. Halbuki xalq ancaq bu kimi vücudların tədbirləri ilə gündən-günə inkişaf edə bilər" (yenə orada, s.165).

M.F.Axundzadənin Cəlaləddin Mirzəyə yazdığı daha iki məktubu vardır ki, birincisi, 29 iyul 1871-ci ildə, ikincisi isə 1871-ci ilin sentyabrında yazılmışdır.

Birinci məktubdan aydın olur ki, göz xəstəliyindən əziyyət çəkən Cəlaləddin Mirzə sağalmış "Allahın evi"ni ziyarət etmək qərarına gəlmişdir. M.F.Axundzadə xahiş edir ki, Məkkəyə "həm gedəndə, həm gələndə Tiflis yolu ilə keçib bəndənizin evində mənzil edəsiniz ki, qonaqpərvərlik vəzifəmizi yerinə yetirək bir neçə gün burada qalmağınız fürsətindən istifadə edərək, həzrət-əşrəfinizin mübarək görüşü söhbətindən şad xoşhal olaq. Şahzadənin dövlətindən yaraşıqlı səliqəli çoxlu otaqlarımız vardır ki, həzrət-əşrəfinizin mənzil etməsinə layiq ola bilər" (yenə orada, s.181).

Cəlaləddin Mirzənin göndərdiyi məktubu "Nameyi-xosrovan"ın iki cildi ilə birlikdə Şeyxül-islam cənablarına çatdırdığını bildirən M.F.Axundzadə əlifba məsələsinə toxunaraq yazır: "Əlifba hələlik çap olunmamışdır. Bir çox məsələlər maneələr meydana çıxmışdır. Əhvalatın yerdə olduğunu əzəmətli ağam Mirzə Yusif xan cənablarına yazmışam. O, əlbəttə, həzrət-əşrəfə nəql edəcəkdir" (yenə orada, s. 181).

M.F.Axundzadənin 1871-ci ilin sentyabr ayında Cəlaləddin Mirzəyə yazdığı məktub, hesab edirik ki, şahzadəyə ünvanladığı sonuncu məktubdur (yenə orada, s.184-186).

M.F.Axundzadə bildirir ki, 29 iyul tarixdə sizin məktubunuza cavab yazıb göndərsəm , hesab edirəm ki, hansı səbəbdənsə, sizə çatmamışdır. Daha sonra bildirir ki, Mirzə Tağı Təbibin vasitəsi ilə "göndərdiyiniz məktubu oxuyaraq, nəvvabi-müstətabın (bəyənilmiş, gözəl canişin - İ.Q.) səlamətliyi göz ağrısının keçməsi münasibətilə qat-qat sevincim artdı. Mirzə Tağının söylədiyinə görə, sizə Məkkəyə getmək icazəsi verilmişdir. Bu xəbəri eşidərkən sizi görmək arzularımın atəşi qəlbimdə alovlandı" (yenə orada, s.186).

Məktubda işlərinin gedişi, Ruhül-qüdsün vəziyyəti İstanbulda onun əlifbasına qarşı çıxanların "necə böyük həngamə törətməsinə dair müfəssəl məktub yazıb göndərəcəyini" vəd edən M.F.Axundzadə bildirir ki, yanıma göndərdiyiniz Mirzə Tağını fikrimə təbiətimə uyğun bir adam kimi tanıdım onunla bir neçə saatlığa da olsa, sərbəst söhbət edə bildim. Bunları "Mirzə Tağı hüzurunuza gələrkən təfsilatı sizə söyləyəcəkdir. Onun vasitəsi ilə onun xətti ilə yazılmış bəzi əlavələri xidmətinizə göndərirəm ki, onları qoyduğum işarələrə əsasən "Məlum nüsxənin" ("Kəmalüddövlə məktubları" nəzərdə tutulur - İ.Q.) lazımı  yerlərinə əlavə edəsiniz ki, sizdəki nüsxə təkmilləşmiş olsun. Bu əlavələr olmadan, sizdəki nüsxə naqis hesab olunur" (yenə orada, s.185).

Məktubun sonunda M.F.Axundzadə şahzadədən Manukci Sahibə salam çatdırmağı Rzaqulu xan Hidayətin yazdığı qədim fars dili lüğəti ilə bərabər "Əncümən araye-huşəng" kitabını ona göndərməyi xahiş edir.

 

***

 

Burada yeri gəldiyindən bir məsələyə münasibət bildirərək aydınlıq gətirmək istəyirik. M.F.Axundzadə təxminən, 1874-75-ci illərdə yazdığı "Kolonel Mirzə Fətəli Axundovun özü tərəfindən yazılmış bioqrafiyası - yəni tərcümeyi-halı"nda yazır: "Kəmalüddövlə" əsəri vasitəsi ilə özümə çoxlu dostlar həmfikirlər tapmışam.... Biri Fətəli şah Qacarın oğlu, cavan ölmüş şahzadə Cəlaləddin Mirzə idi. O, mənimlə dost olmuşdu məni sonsuz dərəcədə dost tutardı. Əfsus, əcəl aman vermədi ki, bu fəzilət sahibi olub bütün gözəl sifətləri təqdirəlayiq əxlaqı öz şəxsiyyətində cəmləşdirmiş şahzadə ilə mənim dostluğum uzun müddət davam etsin. Alinəsəbli şahzadə 1870-ci ildə ömrünün cavan çağlarında bu fani dünyanı tərk etdi" (yenə orada, s.271).

M.F.Axundzadənin yuxarıda bəhs etdiyimz məktublarında göstərilən tarixlər (son məktubundakı tarix 1871-ci ilin sentyabr ayı kimi göstərilir - İ.Q.) məktublaşmanın kəsilməsi deməyə əsas verir ki, Cəlaləddin Mirzə 1870-ci ildə yox, 1871-ci ilin sonlarında, bəlkə 1872-ci ildə vəfat etmişdir.

 

***

 

Cəlaləddin Mirzənin M.F.Axundzadəyə məktubları: M.F.Axundzadənin adı ilk dəfə Cəlaləddin Mirzənin Mirzə Yusif xana yazdığı məktubda çəkilir. Yazılma yeri tarixi göstərilməyən şərti olaraq "Birinci məktub" adlandırdığımız qara mürəkkəblə, şikəstə nəstəliq xətti ilə farsca yazılmış, sonunda "Cəlal" imzası qoyulmuş məktub M.F.Axundzadənin arxivində saxlanılan (Q - 4/88) cildlənmiş bir dəftərin sonuna tikilmiş (s.79), oradan tərcümə olunaraq M.F.Axunzadənin "Əsərləri"nə daxil edilmişdir (M.F.Axundov. Əsərləri. III cild. Bakı: "Elm" 1988, s.287-288).

"Ruhumdan yaxşı əziz qardaşım!" sözləri ilə başlanan məktub tərcüməçi tərtibçinin qeyd etdiyi kimi, M.F.Axundzadəyə deyil, Mirzə Yusif xana yazılmış, M.F.Axundzadə məktubda yad edildiyindən ədibin "Əsərləri"nə daxil edilmişdir (yenə orada, s.373).

Cəlaləddin Mirzə Mirzə Yusif xana xatırladır ki, əgər yadınızda varsa, siz Tehranda olarkən, tarixi mövzuda yazdığım əsərin müəyyən yerlərini gətirib evinizdə sizə oxumuşdum. İndi həmin əsərin Məhbadilərin başlanğıcından Sasanilərin sonuna qədər dövrü əhatə edən birinci cildi çıxmışdır. Hər ölkədə olan ağıllı adamlara həmin kitabdan özüm göndərirəm. Aydındır ki, əgər İranda beş nəfər ağıllı adam olarsa, onlardan biri sizsiniz, əgər iki nəfər varsa, yenə biri sizsiniz. Kitabımı sizə göndərirəm ki, çəkdiyim zəhmətlərdən xəbərdar olasınız.

Cəlaləddin Mirzə daha sonra yazır ki, eşitdiyimə görə, Rusiyada iki nəfər başqa alim vardır ki, mən onların əsərlərini görmüşəm əsərləri barədə eşitmişəm. Onlardan biri Mirzə Kazım bəydir ki, Peterburqdadır. Digəri isə, Mirzə Fətəlidir ki, Tiflisdədir. Onlar üçün "Nameyi-xosrovan"dan ikisinin üstünü yazıb göndərirəm. Kitabları çatdırmağını onlardan cavab istədiyimi onlara bildirməyinizi rica edirəm.

Mirzə Yusif xan dostunun xahişini yerinə yetirərək, onun məktubunu kitabını M.F.Axundzadəyə çatdırmış, M.F.Axundzadə məktubu oxuyub kitabla tanış olandan sonra 15 iyun 1870-ci ildə Cəlaləddin Mirzəyə ilk məktubunu yazmışdır (yenə orada, s. 141-145).

Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, belə qərara gəlmək olar ki, Cəlaləddin Mirzənin məktubu 1870-ci ilin ilk aylarında Tehranda yazılmışdır.

Cəlaləddin Mirzənin birbaşa M.F.Axundzadəyə ünvanlanan altında "Cəlal" imzası qoyulan, qara mürəkkəblə, şikəstə nəstəliq xətti ilə fars dilində yazılmış məktubu M.F.Axundzadənin arxivindəki Q - 4/88 nömrəli sənəddən tərcümə edilərək "Əsərləri"nə daxil edilmişdir (yenə orada, s.288). Hesab edirik ki, məktub İranın Fransadakı səfiri Mirzə Yusif xana 1870-ci ilin əvvəllərində yazılmış məktubun içərisinə qoyularaq "Nameyi-xosrovan" kitabı ilə birgə göndərilmiş, Mirzə Yusif xan da Cəlaləddin Mirzənin xahişinə əsasən məktubu kitabı Tiflisə - M.F.Axundzadəyə göndərmişdir.

"Sizin adınızı eşidib, cənabınızın Hidayətlə münazirə məktubunuzu (M.F.Axundzadənin Rzaqulu xan Hidayətin "Rövzətüssəfayi-Nasiriyyə" adlı əsərinə yazdığı "Tənqid risaləsi" nəzərdə tutulur. Bax: M.F.Axundov. Əsərləri. II cild. Bakı: "Elm", 1988, s.224-231) başdan-ayağa oxuyaraq, sizin böyüklüyünüzü o məzəli nəsihətamiz yazıdan dərk etmişəm" sözlərindən aydın olur ki, Cəlaləddin Mirzənin M.F.Axundzadə ilə şəxsi tanışlığı olmasa da, əsərləri ilə tanışdır ona böyük rəğbəti var. "Nameyi-xosrovan" əsərinin yazılma səbəbi barədə məlumat verən müəllif qeyd edir ki, əsəri dörd hissəyə böldüm. Birinci hissə Məhbadilərdən Sasanilərin sonuna qədərki dövrü əhatə edir ki, bu hissə yazılaraq çap olunmuşdur. Bir nüsxəsini cənabınızın xidmətinə göndərirəm. Xahiş edirəm ki, oxuduqdan sonra fikirlərinizi bildirəsiniz. Müəllifin yazdığına görə, ikinci hissə Tahirilərdən Xarəzmilər dövrünün sonuna qədər, üçüncü hissə Çingiz xandan Səfəvilərə qədər olan dövrü əhatə edəcək, dördüncü hissə isə müasir dövrdən, öz əsil-nəcabətimin tarixindən ibarət olacaqdır. "Öz nəsil-nəcabətim" deyəndə, heç şübhəsiz ki, Cəlaləddin Mirzə Qacarlar sülaləsini nəzərdə tutur (yenə orada, s.288).

Cəlaləddin Mirzənin növbəti məktubu M.F.Axundzadənin 15 iyun 1870-ci ildə Tiflisdən yazdığı "Nəvvabi-əşrəf, yüksək böyük alimənsəb şahzadə Cəlaləddin Mirzə (Allah onun ömrünü uzun etsin) həzrətlərinə ərz edirəm" adlı məktubuna cavab olaraq yazılmışdır (yenə orada, s.141-145). Qara mürəkkəblə, iki vərəqdə, katib tərəfindən nəstəliq xətti ilə farsca yazılmış, altında "Cəlal" imzası qoyulmuş məktub M.F.Axundzadənin arxivindəki Q - 4/74 nömrəli sənəddən tərcümə edilərək "Əsərləri"nə daxil edilmişdir (yenə orada, s.289-292).

"Mənim əzəmətli qardaşım!" - deyə M.F.Axundzadəyə müraciət edən Cəlaləddin Mirzə onun məktubu ilə yanaşı, türkcə teatr əsərləri qəzet mühərriri ilə müsahibəsini aldığını bildirir. Bir çox məsələlərdə, xüsusilə, Süruşun şeirləri ilə bağlı M.F.Axundzadə ilə həmrəy olduğunu qeyd edən müəllif, İranda nadanlıq səbəbindən qərblilərə göstərilən sayğısızlıqdan, küçədə İngiltərənin səfiri Alesona edilən hörmətsizlikdən bəhs edir. Zərdüştilər, xüsusilə, onların başçısı Manukci Sahib, Tehrandakı qəsidənəvislərdən biri, "Süruşdan min dəfə artıq köpək oğlu adlandırdığı Məliküş-şüərayi-İraqeyn ləqəbli Məhrəm" haqqında məlumat verən müəllif Qərbi Avropaya məxsus bir sıra ad terminlərin M.F.Axundzadə tərəfindən doğru yazılmamasına (Kolumb - Qolumb, kritik - qritik s.) iradını bildirir, xahiş edir ki, fransız rus adlarını həmin dillərdə olduğu kimi yazsın. 45 yaşında olduğunu öz sərgüzəştini yazıb M.F.Axundzadəyə göndərəcəyini vəd edən Cəlaləddin Mirzə ondan yeni əlifba layihəsi, Rzaqulu xanla müsahibə digər əsərlərini göndərməklə yanaşı, arzu edir ki, aralarında rus səfəratxanası vasitəsi ilə ayda 1-2 dəfə məktublaşma olsun.

Cəlaləddin Mirzə məktubun sonunda yazır: "Öz əsərlərinizdən, fars əlifbasından, başqa yazılarınızdan Hidayətlə mübahisə məktubunu mütləq göndərin. Əgər çap olunmamışsa, verin, üzünü köçürsünlər mənə göndərin ki, çox şad xoşhal olacağam.

Neçə gündür ki, sizin əsəriniz mənə çatmışdır ("Kəmalüddövlə məktubları" nəzərdə tutulur - İ.Q.). Onun üzündən 20 nüsxə çıxartdırıb dostların vasitəsilə İran ölkəsinin hər tərəfinə göndərmişəm. Məktubunuzda adını çəkdiyiniz həzrət-Ruhül-qüds kimdir? Yazın görüm, onun vəziyyəti işi olmuş nədir? Əgər onun "Rəfiq vəzir" əsəri sizdə varsa, mənə göndərin!" (yenə orada, s. 292).

 

***

 

Əfsus ki, Cəlaləddin Mirzənin vaxtsız vəfatı, M.F.Axundzadənin dili ilə desək, onların dostluğunun uzun müddət davam etməsinə imkan verməmiş, gözəl sifətləri, təqdirəlayiq əxlaqı öz şəxsiyyətlərində cəmləşdirən iki fikir nəhəngi məslək dostunun yazışmaları yarımçıq kəsilmişdir.

 

İslam QƏRİBLİ

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 12 oktyabr, ¹39.- S.22-23.