Tarixdən hekayəyə:

"Ədibin Evi"nin hekayə axını

 

Modern hekayə həqiqətin nə olduğunu bilmədiyimiz, hətta onun varlığından şübhələndiyimiz bir zamanda kiçicik bir reallıq qırıntısını

işıqlandıra biləcəyini göstərir.

Nadin Qordimer

 

 

Tələbəm: - Müəllim, sizi televizorda gördüm.

Mən gülümsəyib: - danışırdım?

Tələbə gözünü qaçırıb: - Tam yadımda qalmayıb, ay müəllim. bilim, ədəbiyyatdan...

Bu gün vizuallıq düşüncəni belə üstələyib. Bir adamı televizorda ya hər hansı vizual platformada göstərirlərsə, deməli, bu adamın düşüncələrinin əhəmiyyəti var. Vacib deyil ki, o ağıllı söz danışıb, yoxsa, axmaq. Görüntü çox şeydən öndə gəlir. Eynilə vizual sənətlər digər incəsənət sahələrindən daha çox diqqət mərkəzindədir. Görülən işin kütləvi ya elitar olmağından asılı olmayaraq vizuallıq cəlb edir. Rahat həzm edilən, kütləvi bir video istehlak edilir. Bəs ədəbiyyat, xüsusən , hekayə janrı bu vizuallığın harasındadır? qədər diqqət cəlb edir? Modern dünya nəsri bu sürətli, çaparaq həyatımızda qədər rol oynaya bilir? Hansı tendensiyalar aparıcıdır? Dünyada hekayə janrı hansı istiqamətdədir? Azərbaycanda vəziyyət necədir?

Modern hekayə Anton Çexov Gi de Mopassan xətti ilə başlayır. Əlbəttə ki, bu iki yazıçını müqayisə etmək qədər maraqlıdırsa, bir o qədər qüsurludur. Edqar Alan Ponun isə bütün dünyada hekayə janrının istiqamət dəyişməsinə təsiri var. Mənim üçün çexovvari mopassanvari hekayə anlayışı yersizdir. Moppassan istedadlı yazıçıdır. Ancaq Çexovla müqayisə ediləcək səviyyədə deyil. Fərqli estetik platformaları təmsil etsələr , Po Çexovun təsiri daha böyükdür. Çexov Ponun hekayələri keyfiyyət dəyişiminə fantastik dərəcədə təsir edib. Əgər poeziyada Şarl Bodlerdən əvvəl hissetmə duyğusu ilə ondan sonrakı duyum gücü arasında kəskin fərq necədirsə, Çexov Ponun estetik inqilabı da o miqyasdadır. Milan Kundera Kafkanın ədəbiyyatın sərhədlərini polissiz gömrüksüz qoyduğunu deyir. Yəni bütün sərhədləri dağıtdı. Hətta özündən əvvəlki sonrakı izmləri mətnlərində birləşdirdi. Çexov hekayədə anın sərhədsizliyini kəşf etdi. Bir anın ömür qədər qiymətli olduğunu göstərdi. Misal üçün, "Arvadımla dalaşmışıq" hekayəsində kişi üzü divara sarı çarpayıya uzanıb. Arvadını yamanlayır. Onun yaxınlaşıb üzr istəməyini gözləyir. Hətta üzr istəyərsə, tez onu qucaqlayıb barışacağını deyir. Qəfildən isti nəfəs duyur sevinir ki, arvadı yaxınlaşır. Üzünü çevriəndə görür ki, itdir. Mətn burada bitir. Hər iki tərəfin eqosu anı çirkinləşdirir. Çexovun "Kontrabaslı sevgi əhvalatı", "İt gəzdirən xanım", "Altı nömrəli palata" kimi uzun hekayələri andan doğur. Elə insan ömrü bir andan ibarət deyilmi? Po isə fərqli formalar struktural kəşflərlə abstarkt, idealizə romantizə edilmiş bir dünya yaratdı. Fantastik, romantik intellektual anlayış nəsnələr "bütöv təsir" effektinə büründü. Əslində, hekayə janrının belə bir xüsusiyyəti var. Təsir yarımçıq, hissələrə bölünmüş olmur. Birnəfəsə oxuna bilir təsiri bütöv olur. Lakin Po abstarkt bir varlığı belə konkret şəkildə göstərə bilir. Belə məzmunlu vizuallıq bədii mətn üçün şərtdir. Po o qədər məşhur olmayan "Pəri adası" hekayəsində su pərisinin varlığına bizi inandırır. Dumanlı havada gah görünüb, gah yoxa çıxan su pərisinin kölgəsi daha sonra başqa yazıçıların yaradıcılığının üstünə düşür. Ketrin Mensfild, Virciniya Vulf Ceyms Coysun modern dünyası postimpressionist reallığı ədəbiyyatı tarixi kontekstində daha dəyərlidir. Axı ingilis dilində "story" olan hekayə sözü history tarix sözündən əmələ gəlib. Hekayənin mətn kimi zaman əsasında formalaşması qədər vacibdirsə, janrın da inkişaf dinamikası sənət ədəbiyyat tarixi baxımından o qədər mühümdür.

XVIII əsrin sonunda Fransa burjua inqilabı romantizm dalğasına təkan verdi. Klassizm insanın düşüncəsinə, ağlına, romantizm isə hisslərinə güvənirdi. Avqust Komtenin faktual realizmi fakta, sübuta əsaslandı realizm-modernizm epoxalarında insanın romantizə edilməsinə son qoyuldu. Modernist hekayələrdə insan təbiətinə olan münasibət dəyişdi. İnsanı iqtisadi sosial mühit müəyyənləşdirməyə başladı. Kantın metafizika haqda görüşləri Husserldə qırılma, əyilmə yaşatdı. Husserl insan idrakına modernizmin göstəriş sübut çərçivəsindən baxdı. Husserlin insanlıq böhranları Habermasın mədəniyyət sancılarına çevrildi. Mədəniyyət sancıları Bodriyarda transseksual transestetik situasiyalarla dolub-daşdı. Simulyasiyalar insan yaddaşına dair bütün universiumları işğal etdi. Yəni dünyada hekayə janrı siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni fəlsəfi dəyişiklik inkişaf kontekstində irəliləyib. Tarixdən hekayəyə doğru nadir bir inkişaf dinamikası vardır. Hər hansı "vəhy", "ilham" xatirəyə əsaslanan əhvalatçılıq deyildir hekayə janrı. Azərbaycan nəsri hekayə janrı didaktik, maarifçi bir missiya ilə başlayıb. Mirzə Fətəli, Mirzə Cəlil, Ə.Haqverdiyev ədəbiyyat vasitəsilə xalqı maarifləndirməklə yanaşı, ciddi ədəbiyyat faktları da yaratmışlar...

Bəs Müasir dünya hekayəsi necədir? Robert Olen Batler, Tobias Volf, Co Meno, Rey Bredberi, Anjela Karter, Frenk O`Konnor, Ceyn Qardam, Cin Riz, Cenifer Eqan, Con Fuller, Etqar Keret, Lorri Mur kimi yazıçıların modernist postmodernist hekayələri çoxsəsli çoxqatlı reallıqları təqdim edirlər. Bu müəliflərin hekayələrində kompozisiya öz motivasiyasını ənənədən alır, lakin köhnənin gözəlliyini göstərmir, yeninin gözəlliyni kəşf edir. Postmodern hekayələrdə bütün doqmatik, homogen dəyərlərdən imtina edilir.

Çağdaş dünya hekayəsindəki vəziyyəti tam olaraq ifadə etmək mümkün deyil. Lakin konkretlik, yığcamlıq bir o qədər obrazlı, estetik deyim göstəriş formaları aparıcıdır. Məsələn, Edqar Keretin hekayələrində dünya çox qaranlıqdır, lakin o qaranlıqdakı işığı da göstərir. İnsana sözün gücünə inamı yaradır. Keret ayrı-ayrı vizual səhnələr yaradır, sonra onları montaj üsulu ilə birləşdirir. Lakin montaj zamanı kəsilən səhnələrdə elə açıq davamedici zamanlar, məkanlar obrazlar buraxır ki, hər situasiya yaddaşda hisslərdə davam edir. "Sürpriz yumurta" hekayəsində kişinin həyat yoldaşını avtomobil vurub öldürür. Qadının meyitinə qoyulan tibbi diaqnoz isə daha ağırdır: xərçəng metastaz verib; bütün bədənində gül kimi açıb... Zamanı olmayan oxucu bu yığcam təsirli hekayəni oxumağa vaxt tapır. Keret dünyada həm populyardır, həm elitar sənət yaradır. Con Fullerin "Mənim hekayəm" hekayəsi səhifə yarımdır. Bütün bəşər tarixini mətnə yerləşdirib. Ədəbiyyatın hər zaman var olacağına bizi inandırır "Mənim hekayəm". Fuller bu hekayəsi ilə həm "My Story" anlayışını nəzəri bir manifest praktiki bir epiqraf kimi qısa hekayə janrına gətirib. Yəni yalnız "çılpaq bədəninin hekayəsi" qalan robot-insan naməlumluq dövrü haqda deyiləcək sözün, yazılacaq hekayən varmı?

Mübariz Örən, Şərif Ağayar, Aqşin Yenisey, Nərmin Kamal, Təranə Vahid, Mirmehdi Ağaoğlu, Qan Turalı, Cəlil Cavanşir, Həmid Piriyev, Alpay Azər, Cavid Ramazanov başqalarının nəsr əsərləri müasir Azərbaycan hekayəsi nəsrinin varlığının sübutudur. Hətta bu nasirlərin əsərlərindəki bir çox detallar dünyada gedən ədəbi tendensiyalarla uzlaşır...

Posthəqiqət çağında ədəbiyyat daha çox ədəbiyyatsevərlərin müqəddəs, dar bir dalanıdır. Ədəbiyyatı hər gün daha da darlaşan dalandan çıxarıb dünyadakı estetik vizuallığın bir tərkib hissəsinə çevirməyə çalışan "Ədibin Evi" Ədəbiyyata Dəstək Fondu belə ciddi bir işin icrasında mühüm rol oynayır. "Ədibin Evi" Modern (Mir Cəlal öz dövrünün olduqca modern, müasir yazıçısıdır. Hekayə janrı XIX əsrdə yaransa da, məncə, xalis Azərbaycan nəsri hekayəsi Mirzə Cəlil Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevlə başlayır. Mir Cəlalın modernliyi isə həm onun peşəkarlığı, həm tematik gəncliyi ilə bağlıdır. Yəni zaman qocalır, ancaq Mir Cəlalın "Həkim Cinayətov", "Təzə toyun nəzakət qaydaları", "Kəmtərovlar ailəsi", "İclas qurusu" kimi hekayələri gəncləşir. Bu hekayələr sosializm realizminin prinsiplərinin ən qatı şəkildə icra olunduğu bir dövrdə yazılıb hələ diridir, aktualdır. "Bir gəncin manifesti" romanı isə Azərbaycan xalqının ən həssas, melodramatik ədəbi mətnlərindən biri olaraq qalır) Azərbaycan hekayəsinin yaradıcılarından olan Mir Cəlalın adına keçirilən hekayə müsabiqəsi bu janr haqqında geniş bir panoram yaradır. Mir Cəlalın yazıçı obrazı ilə yanaşı, alim müəllim obrazları da ciddi nümunədir. Əziz müəllimim, professor Akif Hüseynovun müəllimi olub Mir Cəlal Paşayev. Haqlı olmaqla nəzakətli olmaq arasında qalanda nəzakətli olmağı seçən nadir pedaqoq siması ilə yaddaşıma yerləşib müəllimimin müəllimi. Dolayısı ilə hamımızın, xalqın müəllimi. Firidun Hüseynovla birgə yazdıqları "Göz yaşı içində gülüş" kitabı isə böyük Mirzə Cəlil haqda oxuduğum ən fundamental əsərlərdən biridir.

Artıq üçüncüsü keçirilən müsabiqənin mətnləri həm kifayət qədər peşəkar, təsdiqlənmiş imzaları, həm ilk qələm məşqlərini sınaqdan keçirənlərin mətnlərini eyni estetik çətirin altına yığır. Mir Cəlal adına III Hekayə müsabiqəsinin mətnləri "Yağışlı bir gün idi..." hekayələr toplusu şəklində nəşr edilib oxucuların ixtiyarına buraxılıb. Mən bir oxucu ədəbiyyat adamı kimi bu hekayələr toplusunun məziyyətləri, kəsir qüsurları ilə söz sənəti üçün ciddi bir alternativ olduğunu düşünürəm.

Topluda nəşr edilən istedadlı yazıçı Mahanın (Cavi Dan) "Su" hekayəsinin fərqli strukturu, estetik məqsədi təsiri vardır. "Su" hekayəsi müharibənin psixologiyası haqda geniş bir təsəvvür yaradır. Dinamik, temperamentli bir təhkiyəni eyni gücdə olan dialoqlar izləyir. Mətn su kimi axıb gedir, hətta bəzi məqamlarda maddənin xassəsini, sərhədlərini aşır, amorflaşır. I Qarabağ savaşı, Vətən müharibəsi Zəfər günü arasındakı əlaqənin yaradılması olduqca dəyərlidir. Ancaq bu ağrılı müqəddəs anlayışlar hekayədə vizual həllini tapmır. Müharibənin proyeksiyası duyğulardır. Düşmənin qəddarlığına, təcavüzünə qarşı Azərbaycan xalqının haqlı reaksiyası sənətin dili ilə təqdim edilir. Lakin mətnin bədii enerjisi bu dəyərləri tam şəkildə ifadə etmir. Buna baxmayaraq, "Su" hekayəsi qiymətlidir. Çünki bir bədii mətn düşüncədən, fəlsəfədən hətta tarixin özündən daha dəyərlidir. Çünki haqlı olduğumuz savaşlarda bir tarixçi, filosof ya hər hansı düşüncə adamı fikrini isbat etməyə çalışır. bu hal olduqca təbiidir. Ədəbi mətnin isə hadisələrin doğruluq həqiqiliyini isbat etmək kimi bir iddiası yoxdur. Məhz bunun üçün bədii mətn yalan danışmır. Hər bir hekayənin öz reallığı vardır. Hekayələr təsvir təhkiyənin tandemində mövzu süjeti qədər real verə bilirsə, o ölçüdə dəyərlidir. Edqar Alan Ponun "Artur Qordon Pimin hekayəsi" hekayəsində təhkiyəçi Pim əsərin tən ortasında ölür. Lakin mətn davam edir. biz o mətnin reallığına inanıb hekayənin içində qalırıq. Ağlımıza da gəlmir ki, Pim ölübsə, bəs hadisələri kim danışır? Hətta mətndən ayrılmaq istəmirik. "Su" hekayəsində su müharibə haqqında homogen, doqmatik fikirlər var. Müəllifin fərqli dövrləri eyni anın içində vermə bacarığı təqdirəlayiqdir. İki fərqli zamanı müharibə, məğlubiyyət zəfər birləşdirir. Ancaq hadisələr məkanların vizual təqdimatı bir-biri ilə bütöv şəkildə sinxronlaşmır.

"Yağışlı bir gün idi..." hekayələri toplusundakı mətnlərə bu qədər həssas yanaşmağımın səbəbi odur ki, ədəbiyyat bəzən həyatın özündən qəribədir, maraqlıdır. Bu, ədəbiyyatın dramatik bir üslubda ideallaşdırılması deyil, bədii mətnlərin yeriyən, silkələyən düşündürən ideyalar, gözəllik duyumu estetik zövq olduğunu göstərmək üçündür. Məhz bu məqamda bir ustad dərsinə zəruri ehtiyac yaranır. Düşünürəm ki, Mir Cəlalın "Kəmtərovlar ailəsi" hekayəsi həm gənclər üçün, həm müsabiqənin gələcək iştirakçıları üçün uğurlu bir yol rəhbəri olacaq.

Gedək Kəmtərovlar ailəsinə qonaq. Görəsən, onları evdə tapa biləcəyikmi?

"Yallah, yallah! Haradasan? Kefin necədir?

- Sən təhərsən? - Göz dəyməsin, qıvraqlaşmısan, rəngin açılıb.

- Bir qıvraqlığım yoxdu. İşdən baş açıram ki.

- Neyləyək ki, bir görüşək? - Bu vıxodnoy zanitəm. Gələn vıxodnoy bəlkə...

- Sən evdə olacaqsan?

- Söz versən, gözlərəm.

- Gözlə, birtəhər eləyib gələrəm".

"Kəmtərovlar ailəsi" hekayəsi belə başlayır. Yazıçı əvvəlcə maraqlı bir dialoq qurur. Bəli, qurur. "Qurmaq" sözü Orxan Pamukun "Saf düşüncəli romançı" tezisi ilə uzlaşır. Düşüncəli, professional yazıçı mətnin ən kiçik komponenti olan fonemindən sintaqımına kimi, bütün detalları görməli, bir dəzgahda xalça kimi toxumalıdır, yəni əvvəla, özünə müəyyən olmalıdır ki, oxucu da həmin mətnin tərkib hissəsinə çevrilə bilsin. Təhkiyəçi-yazıçı hər kəsin əsəri oxuyacağına şübhə yaratmayacaq bir giriş edir. "Bir-birinin əlini hərarətlə sıxan, əhvallaşan bu əziz dostlar görəsən, kimdir?" Bu sualdan sonra mətni oxumaq istəməyən bir oxucu belə davam edəcək. Təsadüfi deyil ki, Mir Cəlal bu hekayəni "Böyük ədibimiz Ə.Haqverdiyevə" ithaf edib. Ə.Haqvediyevin "Şeyx Şaban" hekayəsini oxumusunuzmu? Mətn belə başlayır: "Siz Şeyx Şabanı tanıyırsızmı?" Şəksiz ki, bu cümlədən sonra tanımaq istəməyən tanımaqdan imtina etməyəcək. Mir Cəlal Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevə böyük ehtiramla eyham edir. Xəfif bir gülüşlə əl yelləyir böyük ustada adekvat bir pəşəkarlıqla.

"Desəm, onların ikisi bir şəhərdə yaşayır, inanmayacaqsınız... Desəm, onlar bir evdə yaşayırlar, heç inanmayacaqsınız. "Necə ola bilər ki, bir yerdə yaşayasan, bir-birindən xəbərsiz olasan?" - deyəcəksiniz. Desəm, onlar ər-arvaddırlar, təəccüb edib, deyəcəksiniz: " danışır bu!"" Hekayə daha dinamik bir tezliklə davam edir. Artıq bu passajı oxuyan oxucu mətnə ikiəlli yapışır. beləliklə, oxucu da mətnin komponentinə çevrilə bilir. Hər bir oxucunun sosial funksiyası mətnlə ünsiyyət, dialoq qura bilməsidir. Yazıçı oxucunu qurmuş olduğu oyunun içinə çəkə bilir. Oyun estetikası isə düşür.

"Nəyə deyirsiniz, and içim ki, belədir: Qulam Kəmtərovla arvadı Leylanın həyatı belədir. Deyəcəksiniz, yəqin Kəmtərovla Leyla keçmişdə, bir zaman ər-arvad olublar, sonradan xasiyyətləri tutmayıb, ayrılıblar, bir yerdə yaşamaları da mənzilsizlik bəlasıdır. Xeyr, sizin bu gümanınız da düz deyil. Kəmtərov Leylanı boşayıb, Leyla Kəmtərovdan boşanıb. Əgər günü bu gün mənzil idarəsinin müdiri Kəmtərovu, ya Leylanı çağırıb, üçüncü qatda dörd otaqdan ibarət bir qurulu mənzilin açarını verə, təklif edə ki, biriniz köhnə mənzildə qalın, biriniz köçün, heç biri köçməz. Birbaş qayıdıb, öz evlərinə gələrlər. Mənzil idarəsinin zəhməti hədər gedər". Müəllif ouxucu ilə dialoq qurur. Hətta and içməyə hazırdır. Təhkiyəçi xalq danışıq dilində üslubunda ünsiyyət qurur oxucusu ilə. Qulam Leyla? Adlar belə semiotik analiz üçün material verir. Ola bilsin ki, kimsə düşünə bilər ki, Mir Cəlal müəllim bu hekayəni yazarkən adları təsadüfi olaraq seçib. Ancaq bədii mətnin estetik enerjisi semantikası semiotik təhlillər üçün rəvac verir. Tanınmış rus yazıçısı Vladimir Sorokin deyir ki, bir yazıçının əsərin səviyyəsi qəhrəmanların adlarından belə bilinir. Haqlılıq payı az deyil. Gündəlik məişət qayğılarının məngənəsində qula çevrilən Qulam gecələri, dincliyi, rahatlığı, asudəliyi təmsil edən Leyla bir nəfəs qədər yaxın, kəşf edilməmiş qitələr qədər uzaqdırlar bir-birilərinə, həyatdan "kəm" ala bilmirlər.   

Leyla Qulamın gündəlik qazancın, məişət qayğılarının arxasınca düşmələri onların faciəsidir. Tragediya bəzən alın yazısı kimidir. Hadisələrin təsviri tragikomik məzmundadır. Mir Cəlal insanın gündəlik qazanc arxasına düşmək üçün mövcud olmadığını, şirin nəğmələr oxumaq üçün var olduğunu yaşamağın özünün bir sənət olduğunu hadisələrin, hərəkətlərin, əməli davranışların fonunda verir. Qulam Leyla yaşamaq sənətindən məhrumdurlar. Bu an isə ekzistensial bir problem sual yaranır: onlar acgözdürlər? Yoxsa, həyatın amansız qanunları bu gəncləri belə yaşamaq işləməyə məcbur edib? Ədalət mövcuddurmu? Rəhmsiz qanunların "ədaləti" necə adil davrana bilər ki?! Qulam Leyla həyatlarının ən gözəl çağlarında yaşaya bilmirlər. Vəziyyət o yerə gətirib çıxarır ki, Sarıköynək qadın bunların evlərinə istədiyi vaxt gəlib-gedir nəhayətdə, evi soyur. Bir neçə işdə işləyirlər, bir sözlə, yaşamaqdan savayı hər şeyə vaxt tapa bilirlər. Var olmaq, mövcudluq problemimiz dayanır bu hekayənin ifadə estetikasının mərkəzində. Verdiyimiz sualların heç birinə birbaşa cavab vermir "Kəmtərovlar ailəsi". Çünki açıq mətndir. Əsər bitir, lakin beynimizdə, yaddaşımızda davam edir. Düşündürür yaşamaq var olmaq barəsində. Əslində, hər birimiz bir az "Kəmtər" deyilikmi? Axı yaşamağı kənara qoyub ondan başqa hər şeyə vaxt macal tapırıq...

Seymur Orucun "Yağışlı bir gün idi..." əsəri hekayələr toplusunun baş mətnidir. Birinci yerə layiq görülüb. Bu hekayəyə didaktik atmosfer hakimdir. Ümumiyyətlə, topluya daxil edilən bütün hekayələri birləşdirən cəhət didaktikadır. "Yağışlı bir gün idi..." hekayəsində didaktik keyfiyyət diktə səviyyəsindədir. Müəllif hadisələri birinci şəxsin dilindən nəql edir. Hadisələrin şahidi qəhrəmanı olan təhkiyəçi simmetriya problemi yaşayır. Nədir simmetriya problemi? Ona hadisələrin ölçüsü məlum deyil, obrazların, məkanların da. Halbuki çağdaş dünya hekayəçiliyində təsvir olunan həyat, obraz hadisələrin daxili xarici görünüşü oxucunun yaddaşında təsəvvür yaradır.

Təhkiyəçi "payız soyuğu kəsən" zaman evdən qaçıb həyatını "rəngləndirmək" istəyir. Bunun üçün bir qızla görüşmək qərarına gəlir. Hətta xanımın görüşə razılıq verdiyinə təəccüblənir . Qadın pula ehtiyacının olduğunu deyir. Çünki uşağına ayaqqabı almalıdır. Yəni qadın ehtiyac içindədir. Təhkiyəçi-qəhrəman isə ona inanmır: "Bəlkə , yalan danışırdı. Çox güman ki, elə yalan danışırdı. Ancaq fayda? Onun yalanı mənim həqiqətlərimi utandırdıqdan sonra..." Halbuki müəllif bu cümlələrin yerinə yalanla həqiqətin paradiqmasını göstərən bircə səhnənin, hadisənin təsviri ilə kifayətlənə bilərdi. Məhz bu cümlələr hekayənin yox, hər hansı bir publisistik, informativ situasiyanın tikinti materialıdır. Belə düşünülə bilər ki, bəs kiçik, minimalist bir hekayədən çox şey tələb edirik. Hekayənin ya hər hansı bədii mətnin maksimal dərəcədə yığcamlığı onun mükəmməl bədiiliyinə zərər vurmur. Azərbaycan ədəbiyyatının belə bir ənənəsi vardır. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin bircə səhifəlik bir hekayəsi var: "Üç". Hekayədə üç bacı onların ailəsi təsvir olunur. Tacir Azad birinci böyük bacıya elçi düşür. Qız ölür. Daha sonra ortancıl bacıyla evlənir. O da dünyasını dəyişir. Evin sonbeşiyi ilə izdivaca girir. O sonbeşik ki, Azad böyük bacı ilə evlənəndə körpə uşaq idi. Azadın saqqalını dartışdırırdı. Sonbeşik dərddən, kədərdən o dünyalıq olur. Ata ana çox üzgündürlər. Kədərlidirlər ona görə ki, belə varlı-karlı bir kürəkəni itiriblər daha başqa qızları da yoxdur. Çəmənzəminlinin bu hekayəsində durğu işarələri belə danışır, hərəkət edir, silkələyir, düşündürür, ədibin sənətkarlığını nümayiş etdirir.

Ayxan Ayvazın "Banan qabığı" Murad Köhnəqalanın "Buğdanın göyə çəkilməsi" hekayələri topluya daxildir. "Banan qabığı" hekayəsi özünü oxutdurur. Ata "sarı rəng xəstəliyi"nə tutulmuş qızını sağaltmaq üçün hər şey edir. Çayxanada qızına aldığı çaydan evdə yediyi yeməyəcən, hər şey sarıdır. Oxucu bu sarı rəngin sirrini çözməyə çalışarkən şok effekti yaşayır. Çünki qızın saçları xalis sarı deyil, boyadır. Bu da sevgilisindən ayrılmasına səbəbdir. Bəzən bir bədii mətn üçün böyük, didaktik mətləblər deyil, "bir az romantika" lazımdır. İsa Hüseynovun "Bir az romantika" hekayəsində Şərqi Murad təzəcə tanış olublar payızın orta ayında dəniz kənarında romantik söhbətləri ultraromantizmlə yekunlaşır. onlar buz kimi soyuq suda üzməyə başlayırlar. Onların bu romantizmindən ekztaz halı yaşayan balıqçının bədənindən üşütmə keçir. İsa Hüseynov mətni bu cür bitir: "Brrr". Balıqçının bədəninin "brr"ldaması bütün mətnə bədəldir. Həmin romantik situasiyanı bundan gözəl ilə ifadə etmək olardı? Bədii mətn estetik zövq verirsə, onda didaktika da, maarifçilik , güclü bir məzmun-ideya xəttinin olma ehtimalı böyükdür. Çağdaş hekayə müzakirələrində belə bir fikir səsləndirilir. Əsəri mesaj vermir. Bir bədii mətn köhnə olanı yamsılamaqla mesajı verə bilər ki? Bədii mətn niyə mesaj verməlidir ki? Mətnin bədii enerjisi varsa, gözəllik duyumu yaradırsa (hər hansı çirkinlik belə estetik miqyasda gözəllik yarada bilər. Çirkinliyin maksimal dərəcədə gözəl bədii tərifi kimi), o mesaj da vermiş olacaq, insanın daxili aləmini dəyişəcək.

"Buğdanın göyə çəkilməsi" hekayəsində hər bir səhnəni görmək izləmək mümkündür. Murad Köhnəqala qızcığaz onun arxasınca düşən itin dialoqları fonunda bir dünya təsvir edir. Bu dünyada hiylə, kələkbazlıq yoxdur, əliaçıqlıq qayğı var. Qarşılıqsız, şərtsiz bir mərhəmət vicdana nüfuz edir. Müəllif qızcığazla itin danışa bilməsinə bizi inandırır. İnandırma çox vacibdir. Sənətin dünyasında Kafkanın qəhrəmanı Qreqor Zamzanın qəribə yuxularından oyanarkən bir böcəyə çevrildiyinə inanırıq. Eynilə balaca qızın itlə söhbətindəki didaktik deyimlərə . Ancaq bu didaktika mətndən, hadisələrin özündən qaynaqlanır. Personajların varlığı həyatı ilə birbaşa əlaqəlidir.

"Yağışlı bir gün idi..." hekayələr toplusunun hər bir mətnini maraqla oxudum. Çünki belə geniş bir müsabiqədəki mətnləri kəşf etmək istəyirdim. Hər bir mətn ayrı-ayrılıqda ümidvericidir. Nəticədə, "Ədibin Evi" Ədəbiyyata Dəstək Fondu tərəfindən keçirilən Mir Cəlal adına hekayə müsabiqələrinə aid bədii mətnlər müasir Azərbaycan hekayəçiliyinin korpuslarından biridir. Yaradıcı mühit üçün stimul motivasiyadır. Nasirlər üçün bir yenilənmə, terapiyadır.

Rey Bredberinin "Piyada" hekayəsində əsərin qəhrəmanı gecə vaxtı parkda gəzişir. Polislər onu saxlayıb soruşurlar ki, edirsən? O isə əli ilə ayaqlarına işarə edərək gülümsəyir deyir ki, bu addımı atdım, daha sonra da digərini atacam. Bredberi "Piyada" hekayəsindən sonra dünyaca məşhur romanı "Fahrenheit 451" əsərini yazdı. Hətta yazıçı "Fahrenheit 451" romanının "Piyada" hekayəsindən yarandığını qeyd etdi. Ümid edirəm ki, "Ədibin Evi"nin keçirdiyi hekayə müsabiqələrində yaranan hekayə axınlarından qəhrəmanları dünya vətəndaşları olan yeni fərqli romanlar yaranacaq.

 

3 oktyabr, 2024

 

Ülvi BABASOY

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 12 oktyabr, №39.- S.26-27.