Tarixdən hekayəyə:
"Ədibin
Evi"nin hekayə axını
Modern hekayə
həqiqətin nə olduğunu bilmədiyimiz, hətta onun varlığından şübhələndiyimiz bir zamanda kiçicik bir reallıq qırıntısını
işıqlandıra biləcəyini
göstərir.
Nadin Qordimer
Tələbəm: - Müəllim, sizi
televizorda gördüm.
Mən gülümsəyib: - Nə
danışırdım?
Tələbə gözünü qaçırıb:
- Tam yadımda qalmayıb,
ay müəllim. Nə
bilim, ədəbiyyatdan...
Bu gün vizuallıq düşüncəni belə
üstələyib. Bir adamı
televizorda və ya hər hansı
vizual platformada göstərirlərsə, deməli,
bu adamın və düşüncələrinin
əhəmiyyəti var. Vacib
deyil ki, o ağıllı
söz danışıb,
yoxsa, axmaq. Görüntü çox
şeydən öndə
gəlir. Eynilə vizual sənətlər də digər incəsənət sahələrindən
daha çox diqqət mərkəzindədir.
Görülən işin
kütləvi və ya elitar olmağından
asılı olmayaraq vizuallıq cəlb edir. Rahat həzm edilən, kütləvi bir video istehlak edilir. Bəs ədəbiyyat, xüsusən
də, hekayə janrı bu vizuallığın
harasındadır? Nə
qədər diqqət
cəlb edir? Modern dünya nəsri bu sürətli, çaparaq həyatımızda
nə qədər rol oynaya bilir?
Hansı tendensiyalar aparıcıdır? Dünyada
hekayə janrı hansı istiqamətdədir?
Və Azərbaycanda vəziyyət necədir?
Modern hekayə Anton Çexov və Gi de Mopassan xətti ilə başlayır. Əlbəttə
ki, bu iki yazıçını müqayisə
etmək nə qədər maraqlıdırsa,
bir o qədər də qüsurludur. Edqar Alan Ponun isə bütün dünyada hekayə janrının istiqamət
dəyişməsinə təsiri
var. Mənim üçün
çexovvari və mopassanvari hekayə anlayışı yersizdir.
Moppassan istedadlı yazıçıdır. Ancaq
Çexovla müqayisə
ediləcək səviyyədə
deyil. Fərqli estetik platformaları təmsil etsələr də, Po və Çexovun təsiri daha böyükdür. Çexov və Ponun hekayələri keyfiyyət dəyişiminə
fantastik dərəcədə
təsir edib. Əgər poeziyada Şarl Bodlerdən əvvəl hissetmə duyğusu ilə ondan sonrakı duyum gücü arasında kəskin fərq necədirsə, Çexov və Ponun estetik inqilabı
da o miqyasdadır. Milan Kundera Kafkanın ədəbiyyatın
sərhədlərini polissiz
və gömrüksüz
qoyduğunu deyir. Yəni bütün sərhədləri dağıtdı.
Hətta özündən
əvvəlki və sonrakı izmləri mətnlərində birləşdirdi.
Çexov hekayədə
anın sərhədsizliyini
kəşf etdi. Bir anın ömür qədər qiymətli olduğunu göstərdi.
Misal üçün,
"Arvadımla dalaşmışıq"
hekayəsində kişi
üzü divara sarı çarpayıya uzanıb. Arvadını yamanlayır. Onun yaxınlaşıb üzr
istəməyini gözləyir.
Hətta üzr istəyərsə, tez onu qucaqlayıb barışacağını deyir.
Qəfildən isti nəfəs duyur və sevinir ki, arvadı yaxınlaşır.
Üzünü çevriəndə
görür ki, itdir. Mətn burada bitir. Hər iki tərəfin eqosu anı çirkinləşdirir. Çexovun
"Kontrabaslı sevgi
əhvalatı", "İt gəzdirən xanım",
"Altı nömrəli
palata" kimi uzun hekayələri də andan doğur.
Elə insan ömrü də bir andan ibarət
deyilmi? Po isə fərqli formalar və struktural kəşflərlə abstarkt,
idealizə və romantizə edilmiş bir dünya yaratdı. Fantastik, romantik və intellektual anlayış və nəsnələr
"bütöv təsir"
effektinə büründü.
Əslində, hekayə
janrının belə
bir xüsusiyyəti
var. Təsir yarımçıq,
hissələrə bölünmüş
olmur. Birnəfəsə
oxuna bilir və təsiri də bütöv olur. Lakin Po abstarkt bir varlığı belə konkret şəkildə göstərə
bilir. Belə məzmunlu vizuallıq bədii mətn üçün şərtdir.
Po o qədər də
məşhur olmayan
"Pəri adası"
hekayəsində su pərisinin varlığına
bizi inandırır. Dumanlı havada gah görünüb, gah yoxa çıxan su pərisinin kölgəsi daha sonra başqa
yazıçıların yaradıcılığının
üstünə düşür.
Ketrin Mensfild, Virciniya Vulf və Ceyms Coysun
modern dünyası və
postimpressionist reallığı ədəbiyyatı tarixi kontekstində daha dəyərlidir. Axı ingilis dilində
"story" olan hekayə
sözü history tarix
sözündən əmələ
gəlib. Hekayənin mətn kimi zaman əsasında formalaşması
nə qədər vacibdirsə, janrın da inkişaf dinamikası sənət və ədəbiyyat tarixi baxımından o qədər
mühümdür.
XVIII əsrin sonunda Fransa burjua inqilabı
romantizm dalğasına
təkan verdi. Klassizm insanın düşüncəsinə, ağlına,
romantizm isə hisslərinə güvənirdi.
Avqust Komtenin faktual realizmi fakta, sübuta əsaslandı və realizm-modernizm epoxalarında
insanın romantizə
edilməsinə son qoyuldu.
Modernist hekayələrdə insan təbiətinə olan münasibət də dəyişdi. İnsanı iqtisadi və sosial mühit müəyyənləşdirməyə
başladı. Kantın
metafizika haqda görüşləri Husserldə
qırılma, əyilmə
yaşatdı. Husserl insan
idrakına modernizmin göstəriş və sübut çərçivəsindən
baxdı. Husserlin insanlıq böhranları
Habermasın mədəniyyət
sancılarına çevrildi.
Mədəniyyət sancıları
Bodriyarda transseksual və transestetik situasiyalarla dolub-daşdı.
Simulyasiyalar insan yaddaşına dair bütün universiumları
işğal etdi. Yəni dünyada hekayə janrı siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və fəlsəfi dəyişiklik və inkişaf kontekstində irəliləyib. Tarixdən
hekayəyə doğru
nadir bir inkişaf dinamikası vardır. Hər hansı "vəhy", "ilham"
və xatirəyə əsaslanan əhvalatçılıq
deyildir hekayə janrı. Azərbaycan nəsri və hekayə janrı didaktik, maarifçi bir missiya ilə
başlayıb. Mirzə
Fətəli, Mirzə
Cəlil, Ə.Haqverdiyev
ədəbiyyat vasitəsilə
xalqı maarifləndirməklə
yanaşı, ciddi ədəbiyyat faktları
da yaratmışlar...
Bəs Müasir dünya hekayəsi necədir?
Robert Olen Batler, Tobias Volf,
Co Meno, Rey Bredberi, Anjela
Karter, Frenk O`Konnor, Ceyn Qardam, Cin
Riz, Cenifer Eqan, Con Fuller, Etqar Keret,
Lorri Mur kimi yazıçıların
modernist və postmodernist hekayələri
çoxsəsli və
çoxqatlı reallıqları
təqdim edirlər.
Bu müəliflərin hekayələrində
kompozisiya öz motivasiyasını ənənədən
alır, lakin köhnənin gözəlliyini
göstərmir, yeninin
gözəlliyni kəşf
edir. Postmodern hekayələrdə
bütün doqmatik, homogen dəyərlərdən
imtina edilir.
Çağdaş dünya hekayəsindəki
vəziyyəti tam olaraq
ifadə etmək mümkün deyil. Lakin konkretlik, yığcamlıq
və bir o qədər də obrazlı, estetik deyim və göstəriş
formaları aparıcıdır.
Məsələn, Edqar
Keretin hekayələrində
dünya çox qaranlıqdır, lakin o qaranlıqdakı işığı
da göstərir. İnsana
və sözün gücünə inamı yaradır. Keret ayrı-ayrı
vizual səhnələr
yaradır, sonra onları montaj üsulu ilə birləşdirir. Lakin montaj
zamanı kəsilən
səhnələrdə elə
açıq və davamedici zamanlar, məkanlar və obrazlar buraxır ki, hər situasiya yaddaşda və hisslərdə davam edir. "Sürpriz yumurta" hekayəsində
kişinin həyat yoldaşını avtomobil
vurub öldürür.
Qadının meyitinə
qoyulan tibbi diaqnoz isə daha ağırdır: xərçəng metastaz
verib; bütün bədənində gül
kimi açıb... Zamanı olmayan oxucu bu yığcam
və təsirli hekayəni oxumağa vaxt tapır. Və Keret dünyada həm populyardır, həm də elitar sənət yaradır. Con Fullerin "Mənim hekayəm" hekayəsi səhifə yarımdır. Bütün
bəşər tarixini
mətnə yerləşdirib.
Ədəbiyyatın hər
zaman var olacağına bizi
inandırır "Mənim
hekayəm". Fuller bu
hekayəsi ilə həm də "My
Story" anlayışını nəzəri bir manifest və praktiki bir epiqraf kimi
qısa hekayə janrına gətirib. Yəni yalnız "çılpaq bədəninin
hekayəsi" qalan
robot-insan və naməlumluq dövrü haqda deyiləcək sözün, yazılacaq hekayən varmı?
Mübariz Örən, Şərif
Ağayar, Aqşin Yenisey, Nərmin Kamal, Təranə Vahid, Mirmehdi Ağaoğlu, Qan Turalı, Cəlil Cavanşir, Həmid Piriyev, Alpay Azər, Cavid Ramazanov və başqalarının nəsr
əsərləri müasir
Azərbaycan hekayəsi
və nəsrinin varlığının sübutudur.
Hətta bu nasirlərin əsərlərindəki
bir çox detallar dünyada gedən ədəbi tendensiyalarla uzlaşır...
Posthəqiqət çağında ədəbiyyat
daha çox ədəbiyyatsevərlərin müqəddəs,
dar bir dalanıdır.
Ədəbiyyatı hər
gün daha da darlaşan dalandan çıxarıb dünyadakı
estetik vizuallığın
bir tərkib hissəsinə çevirməyə
çalışan "Ədibin
Evi" Ədəbiyyata
Dəstək Fondu belə
ciddi bir işin icrasında mühüm rol oynayır. "Ədibin Evi" Modern (Mir Cəlal öz dövrünün olduqca modern, müasir yazıçısıdır. Hekayə
janrı XIX əsrdə
yaransa da, məncə,
xalis Azərbaycan nəsri və hekayəsi Mirzə Cəlil və Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevlə başlayır.
Mir Cəlalın modernliyi
isə həm onun peşəkarlığı,
həm də tematik gəncliyi ilə bağlıdır.
Yəni zaman qocalır,
ancaq Mir Cəlalın
"Həkim Cinayətov",
"Təzə toyun nəzakət qaydaları",
"Kəmtərovlar ailəsi",
"İclas qurusu"
kimi hekayələri gəncləşir. Bu hekayələr
sosializm realizminin prinsiplərinin ən qatı şəkildə icra olunduğu bir dövrdə yazılıb və hələ də diridir, aktualdır.
"Bir gəncin manifesti"
romanı isə Azərbaycan xalqının
ən həssas, melodramatik ədəbi mətnlərindən biri olaraq qalır) Azərbaycan hekayəsinin yaradıcılarından olan
Mir Cəlalın adına
keçirilən hekayə
müsabiqəsi bu janr haqqında geniş bir panoram yaradır. Mir Cəlalın yazıçı
obrazı ilə yanaşı, alim və müəllim obrazları
da ciddi nümunədir.
Əziz müəllimim,
professor Akif Hüseynovun müəllimi
olub Mir Cəlal Paşayev. Haqlı olmaqla nəzakətli olmaq arasında qalanda nəzakətli olmağı seçən
nadir pedaqoq siması ilə yaddaşıma yerləşib müəllimimin
müəllimi. Dolayısı
ilə hamımızın,
xalqın müəllimi.
Firidun Hüseynovla birgə yazdıqları
"Göz yaşı
içində gülüş"
kitabı isə böyük Mirzə Cəlil haqda oxuduğum ən fundamental
əsərlərdən biridir.
Artıq
üçüncüsü keçirilən müsabiqənin
mətnləri həm
kifayət qədər
peşəkar, təsdiqlənmiş
imzaları, həm də ilk qələm məşqlərini sınaqdan
keçirənlərin mətnlərini
eyni estetik çətirin altına yığır. Mir Cəlal
adına III Hekayə müsabiqəsinin mətnləri
"Yağışlı bir
gün idi..." hekayələr toplusu şəklində nəşr
edilib oxucuların ixtiyarına buraxılıb.
Mən də bir oxucu və
ədəbiyyat adamı
kimi bu hekayələr
toplusunun məziyyətləri,
kəsir və qüsurları ilə söz sənəti üçün ciddi bir alternativ olduğunu düşünürəm.
Topluda nəşr edilən istedadlı yazıçı
Mahanın (Cavi Dan)
"Su" hekayəsinin
fərqli strukturu, estetik məqsədi və təsiri vardır. "Su" hekayəsi müharibənin
psixologiyası haqda geniş bir təsəvvür yaradır.
Dinamik, temperamentli bir təhkiyəni eyni gücdə olan dialoqlar izləyir. Mətn su kimi axıb
gedir, hətta bəzi məqamlarda maddənin xassəsini, sərhədlərini aşır,
amorflaşır. I Qarabağ
savaşı, Vətən
müharibəsi və
Zəfər günü
arasındakı əlaqənin
yaradılması olduqca
dəyərlidir. Ancaq
bu ağrılı və müqəddəs anlayışlar hekayədə
vizual həllini tapmır. Müharibənin
proyeksiyası duyğulardır.
Düşmənin qəddarlığına,
təcavüzünə qarşı
Azərbaycan xalqının
haqlı reaksiyası sənətin dili ilə təqdim edilir. Lakin mətnin bədii enerjisi bu dəyərləri tam şəkildə ifadə
etmir. Buna baxmayaraq,
"Su" hekayəsi
qiymətlidir. Çünki
bir bədii mətn düşüncədən,
fəlsəfədən və
hətta tarixin özündən daha dəyərlidir. Çünki
haqlı olduğumuz savaşlarda bir tarixçi, filosof və ya hər
hansı düşüncə
adamı fikrini isbat etməyə çalışır. Və
bu hal olduqca
təbiidir. Ədəbi
mətnin isə hadisələrin doğruluq
və həqiqiliyini isbat etmək kimi bir iddiası
yoxdur. Məhz bunun üçün bədii mətn yalan danışmır. Hər bir hekayənin
öz reallığı
vardır. Hekayələr
təsvir və təhkiyənin tandemində
mövzu və süjeti nə qədər real verə bilirsə, o ölçüdə
dəyərlidir. Edqar
Alan Ponun "Artur Qordon
Pimin hekayəsi" hekayəsində təhkiyəçi
Pim əsərin tən ortasında ölür. Lakin mətn davam edir. Və
biz o mətnin reallığına
inanıb hekayənin içində qalırıq.
Ağlımıza da gəlmir
ki, Pim ölübsə,
bəs hadisələri
kim danışır?
Hətta mətndən
ayrılmaq istəmirik.
"Su" hekayəsində
su və müharibə haqqında homogen, doqmatik fikirlər var. Müəllifin
fərqli dövrləri
eyni anın içində vermə bacarığı təqdirəlayiqdir.
İki fərqli zamanı müharibə, məğlubiyyət və
zəfər birləşdirir.
Ancaq hadisələr və məkanların vizual təqdimatı bir-biri ilə bütöv şəkildə
sinxronlaşmır.
"Yağışlı bir gün idi..." hekayələri toplusundakı
mətnlərə bu qədər həssas yanaşmağımın səbəbi
odur ki, ədəbiyyat
bəzən həyatın
özündən qəribədir,
maraqlıdır. Bu, ədəbiyyatın
dramatik bir üslubda ideallaşdırılması
deyil, bədii mətnlərin yeriyən,
silkələyən və
düşündürən ideyalar, gözəllik duyumu və estetik zövq olduğunu göstərmək
üçündür. Məhz
bu məqamda bir ustad dərsinə
zəruri ehtiyac yaranır. Düşünürəm
ki, Mir Cəlalın "Kəmtərovlar
ailəsi" hekayəsi
həm gənclər üçün, həm də müsabiqənin gələcək iştirakçıları
üçün uğurlu
bir yol rəhbəri
olacaq.
Gedək
Kəmtərovlar ailəsinə
qonaq. Görəsən,
onları evdə tapa biləcəyikmi?
"Yallah, yallah! Haradasan? Kefin necədir?
- Sən nə təhərsən? - Göz
dəyməsin, qıvraqlaşmısan,
rəngin açılıb.
- Bir qıvraqlığım yoxdu.
İşdən baş
açıram ki.
- Neyləyək ki, bir görüşək? - Bu vıxodnoy
zanitəm. Gələn
vıxodnoy bəlkə...
- Sən evdə olacaqsan?
- Söz versən, gözlərəm.
- Gözlə, birtəhər
eləyib gələrəm".
"Kəmtərovlar ailəsi"
hekayəsi belə başlayır. Yazıçı
əvvəlcə maraqlı
bir dialoq qurur. Bəli, qurur. "Qurmaq" sözü Orxan Pamukun "Saf və düşüncəli
romançı" tezisi
ilə uzlaşır.
Düşüncəli, professional yazıçı mətnin
ən kiçik komponenti olan fonemindən sintaqımına
kimi, bütün detalları görməli,
bir dəzgahda xalça kimi toxumalıdır, yəni əvvəla, özünə
müəyyən olmalıdır
ki, oxucu da həmin mətnin tərkib hissəsinə çevrilə
bilsin. Təhkiyəçi-yazıçı
hər kəsin əsəri oxuyacağına
şübhə yaratmayacaq
bir giriş edir. "Bir-birinin əlini hərarətlə
sıxan, əhvallaşan
bu əziz dostlar görəsən, kimdir?" Bu sualdan sonra mətni oxumaq istəməyən bir oxucu belə
davam edəcək. Təsadüfi deyil ki, Mir Cəlal bu hekayəni
"Böyük ədibimiz
Ə.Haqverdiyevə"
ithaf edib. Ə.Haqvediyevin "Şeyx Şaban" hekayəsini oxumusunuzmu? Mətn belə başlayır: "Siz Şeyx Şabanı tanıyırsızmı?" Şəksiz
ki, bu cümlədən
sonra tanımaq istəməyən də tanımaqdan imtina etməyəcək. Mir Cəlal
Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevə böyük
ehtiramla eyham edir. Xəfif bir gülüşlə əl yelləyir böyük ustada adekvat bir pəşəkarlıqla.
"Desəm, onların ikisi də bir
şəhərdə yaşayır,
inanmayacaqsınız... Desəm,
onlar bir evdə yaşayırlar, heç inanmayacaqsınız.
"Necə ola bilər
ki, bir yerdə yaşayasan, bir-birindən
xəbərsiz olasan?"
- deyəcəksiniz. Desəm,
onlar ər-arvaddırlar,
təəccüb edib,
deyəcəksiniz: "Nə
danışır bu!""
Hekayə daha dinamik bir tezliklə
davam edir. Artıq bu passajı
oxuyan oxucu mətnə ikiəlli yapışır. Və beləliklə, oxucu da mətnin komponentinə çevrilə bilir. Hər bir oxucunun
sosial funksiyası mətnlə ünsiyyət,
dialoq qura bilməsidir. Yazıçı
oxucunu qurmuş olduğu oyunun içinə çəkə
bilir. Oyun estetikası isə düşür.
"Nəyə deyirsiniz, and içim ki, belədir: Qulam Kəmtərovla arvadı Leylanın həyatı belədir. Deyəcəksiniz, yəqin
Kəmtərovla Leyla keçmişdə,
bir zaman ər-arvad olublar, sonradan xasiyyətləri tutmayıb,
ayrılıblar, bir yerdə yaşamaları
da mənzilsizlik bəlasıdır.
Xeyr, sizin bu gümanınız da düz deyil. Nə Kəmtərov Leylanı boşayıb, nə Leyla Kəmtərovdan
boşanıb. Əgər
günü bu gün mənzil idarəsinin müdiri Kəmtərovu, ya Leylanı çağırıb,
üçüncü qatda
dörd otaqdan ibarət bir qurulu mənzilin açarını verə,
təklif edə ki, biriniz köhnə mənzildə qalın, biriniz köçün, heç biri köçməz. Birbaş
qayıdıb, öz evlərinə gələrlər.
Mənzil idarəsinin
də zəhməti hədər gedər".
Müəllif ouxucu ilə dialoq qurur. Hətta and içməyə də hazırdır. Təhkiyəçi
xalq danışıq
dilində və üslubunda ünsiyyət
qurur oxucusu ilə. Qulam və Leyla? Adlar belə semiotik analiz üçün
material verir. Ola bilsin
ki, kimsə düşünə
bilər ki, Mir Cəlal
müəllim bu hekayəni yazarkən adları təsadüfi olaraq seçib. Ancaq bədii mətnin estetik enerjisi və semantikası semiotik təhlillər üçün
rəvac verir. Tanınmış rus yazıçısı Vladimir Sorokin deyir ki, bir yazıçının
və əsərin səviyyəsi qəhrəmanların
adlarından belə bilinir. Haqlılıq payı az deyil.
Gündəlik məişət
qayğılarının məngənəsində
qula çevrilən Qulam və gecələri,
dincliyi, rahatlığı,
asudəliyi təmsil edən Leyla bir nəfəs qədər yaxın, kəşf edilməmiş qitələr
qədər uzaqdırlar
bir-birilərinə, həyatdan
"kəm" ala bilmirlər.
Leyla və Qulamın gündəlik qazancın,
məişət qayğılarının
arxasınca düşmələri
onların faciəsidir.
Tragediya bəzən alın yazısı kimidir. Hadisələrin təsviri tragikomik məzmundadır. Mir Cəlal
insanın gündəlik
qazanc arxasına düşmək üçün
mövcud olmadığını,
şirin nəğmələr
oxumaq üçün
var olduğunu və yaşamağın özünün
də bir sənət olduğunu hadisələrin, hərəkətlərin,
əməli davranışların
fonunda verir. Qulam və Leyla yaşamaq sənətindən
məhrumdurlar. Bu an isə
ekzistensial bir problem və sual yaranır:
onlar acgözdürlər?
Yoxsa, həyatın amansız qanunları bu gəncləri belə yaşamaq və işləməyə
məcbur edib? Ədalət mövcuddurmu?
Rəhmsiz qanunların
"ədaləti" necə
adil davrana bilər ki?! Qulam və Leyla həyatlarının
ən gözəl çağlarında yaşaya
bilmirlər. Vəziyyət
o yerə gətirib çıxarır ki, Sarıköynək
qadın bunların evlərinə istədiyi vaxt gəlib-gedir və nəhayətdə,
evi soyur. Bir neçə işdə işləyirlər, bir sözlə, yaşamaqdan savayı hər şeyə vaxt tapa bilirlər. Var olmaq, mövcudluq problemimiz dayanır bu hekayənin ifadə estetikasının mərkəzində.
Verdiyimiz sualların heç birinə birbaşa cavab vermir "Kəmtərovlar
ailəsi". Çünki
açıq mətndir.
Əsər bitir, lakin beynimizdə, yaddaşımızda davam
edir. Düşündürür
yaşamaq və var olmaq barəsində. Əslində, hər birimiz bir az
"Kəmtər" deyilikmi?
Axı yaşamağı
kənara qoyub ondan başqa hər şeyə vaxt və macal
tapırıq...
Seymur Orucun "Yağışlı
bir gün idi..." əsəri hekayələr toplusunun baş mətnidir. Birinci yerə layiq görülüb. Bu hekayəyə didaktik atmosfer hakimdir. Ümumiyyətlə, topluya
daxil edilən bütün hekayələri
birləşdirən cəhət
didaktikadır. "Yağışlı
bir gün idi..." hekayəsində
didaktik keyfiyyət diktə səviyyəsindədir.
Müəllif hadisələri
birinci şəxsin dilindən nəql edir. Hadisələrin şahidi və qəhrəmanı olan təhkiyəçi simmetriya
problemi yaşayır.
Nədir simmetriya problemi? Ona hadisələrin
ölçüsü məlum
deyil, obrazların, məkanların da. Halbuki çağdaş dünya
hekayəçiliyində təsvir
olunan həyat, obraz və hadisələrin
daxili və xarici görünüşü
oxucunun yaddaşında
təsəvvür yaradır.
Təhkiyəçi "payız soyuğu kəsən"
zaman evdən qaçıb
həyatını "rəngləndirmək"
istəyir. Bunun üçün
bir qızla görüşmək qərarına
gəlir. Hətta xanımın görüşə
razılıq verdiyinə
təəccüblənir də.
Qadın pula ehtiyacının
olduğunu deyir. Çünki uşağına
ayaqqabı almalıdır.
Yəni qadın ehtiyac içindədir. Təhkiyəçi-qəhrəman isə ona inanmır:
"Bəlkə də,
yalan danışırdı.
Çox güman ki, elə yalan danışırdı. Ancaq
nə fayda? Onun yalanı mənim həqiqətlərimi
utandırdıqdan sonra..."
Halbuki müəllif bu cümlələrin yerinə yalanla həqiqətin paradiqmasını
göstərən bircə
səhnənin, hadisənin
təsviri ilə kifayətlənə bilərdi.
Məhz bu cümlələr hekayənin
yox, hər hansı bir publisistik, informativ situasiyanın tikinti materialıdır. Belə
düşünülə bilər
ki, bəs kiçik,
minimalist bir hekayədən
çox şey tələb edirik. Hekayənin və ya hər hansı
bədii mətnin maksimal dərəcədə
yığcamlığı onun mükəmməl bədiiliyinə zərər
vurmur. Azərbaycan ədəbiyyatının belə
bir ənənəsi də vardır. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin bircə
səhifəlik bir hekayəsi var: "Üç".
Hekayədə üç
bacı və onların ailəsi təsvir olunur. Tacir Azad birinci böyük bacıya elçi düşür.
Qız ölür. Daha sonra ortancıl
bacıyla evlənir.
O da dünyasını dəyişir.
Evin sonbeşiyi ilə də izdivaca girir. O sonbeşik ki, Azad böyük
bacı ilə evlənəndə körpə
uşaq idi. Azadın saqqalını dartışdırırdı. Sonbeşik
də dərddən, kədərdən o dünyalıq
olur. Ata və ana çox üzgündürlər.
Kədərlidirlər ona
görə ki, belə
varlı-karlı bir kürəkəni itiriblər
və daha başqa qızları da yoxdur. Çəmənzəminlinin
bu hekayəsində durğu işarələri
belə danışır,
hərəkət edir,
silkələyir, düşündürür,
ədibin sənətkarlığını
nümayiş etdirir.
Ayxan Ayvazın "Banan qabığı" və
Murad Köhnəqalanın "Buğdanın göyə
çəkilməsi" hekayələri
də topluya daxildir. "Banan qabığı" hekayəsi
özünü oxutdurur.
Ata "sarı rəng
xəstəliyi"nə tutulmuş
qızını sağaltmaq
üçün hər
şey edir. Çayxanada qızına
aldığı çaydan
evdə yediyi yeməyəcən, hər
şey sarıdır.
Oxucu bu sarı rəngin sirrini çözməyə
çalışarkən şok
effekti yaşayır. Çünki qızın
saçları xalis sarı deyil, boyadır. Bu da sevgilisindən
ayrılmasına səbəbdir.
Bəzən bir bədii mətn üçün böyük,
didaktik mətləblər
deyil, "bir az romantika" lazımdır. İsa Hüseynovun
"Bir az romantika"
hekayəsində Şərqi
və Murad təzəcə
tanış olublar və payızın orta ayında dəniz kənarında romantik söhbətləri
ultraromantizmlə yekunlaşır.
Və onlar buz kimi soyuq
suda üzməyə başlayırlar. Onların
bu romantizmindən ekztaz halı yaşayan balıqçının
bədənindən üşütmə
keçir. İsa Hüseynov
mətni bu cür bitir: "Brrr". Balıqçının
bədəninin "brr"ldaması
bütün mətnə
bədəldir. Həmin
romantik situasiyanı bundan gözəl nə ilə ifadə etmək olardı? Bədii mətn estetik zövq verirsə, onda didaktika da, maarifçilik də, güclü bir məzmun-ideya xəttinin də olma ehtimalı
böyükdür. Çağdaş
hekayə müzakirələrində
belə bir fikir səsləndirilir. Əsəri mesaj vermir. Bir bədii mətn köhnə olanı yamsılamaqla nə mesajı verə bilər ki? Bədii mətn niyə mesaj verməlidir ki? Mətnin bədii enerjisi varsa, gözəllik duyumu yaradırsa (hər hansı çirkinlik belə estetik miqyasda gözəllik yarada bilər. Çirkinliyin maksimal dərəcədə
gözəl bədii tərifi kimi), o mesaj da vermiş olacaq, insanın daxili aləmini də dəyişəcək.
"Buğdanın göyə
çəkilməsi" hekayəsində
hər bir səhnəni görmək
və izləmək mümkündür. Murad Köhnəqala
qızcığaz və
onun arxasınca düşən itin dialoqları fonunda bir dünya təsvir edir. Bu dünyada hiylə, kələkbazlıq yoxdur,
əliaçıqlıq və
qayğı var. Qarşılıqsız,
şərtsiz bir mərhəmət vicdana nüfuz edir. Müəllif qızcığazla
itin danışa bilməsinə bizi inandırır. İnandırma
çox vacibdir. Sənətin dünyasında
Kafkanın qəhrəmanı
Qreqor Zamzanın qəribə yuxularından
oyanarkən bir böcəyə çevrildiyinə
inanırıq. Eynilə
balaca qızın itlə söhbətindəki
didaktik deyimlərə
də. Ancaq bu didaktika mətndən,
hadisələrin özündən
qaynaqlanır. Personajların
varlığı və
həyatı ilə birbaşa əlaqəlidir.
"Yağışlı bir gün idi..." hekayələr toplusunun hər bir mətnini
maraqla oxudum. Çünki belə geniş bir müsabiqədəki mətnləri
kəşf etmək istəyirdim. Hər bir mətn ayrı-ayrılıqda
ümidvericidir. Nəticədə,
"Ədibin Evi"
Ədəbiyyata Dəstək
Fondu tərəfindən keçirilən
Mir Cəlal adına hekayə müsabiqələrinə
aid bədii mətnlər
müasir Azərbaycan
hekayəçiliyinin korpuslarından
biridir. Yaradıcı
mühit üçün
stimul və motivasiyadır. Nasirlər
üçün bir yenilənmə, terapiyadır.
Rey Bredberinin "Piyada" hekayəsində əsərin
qəhrəmanı gecə
vaxtı parkda gəzişir. Polislər onu saxlayıb soruşurlar ki, nə edirsən? O isə əli ilə ayaqlarına işarə edərək gülümsəyir
və deyir ki, bu addımı atdım, daha sonra da digərini atacam. Bredberi "Piyada" hekayəsindən
sonra dünyaca məşhur romanı
"Fahrenheit 451" əsərini yazdı. Hətta yazıçı "Fahrenheit 451" romanının "Piyada"
hekayəsindən yarandığını
qeyd etdi. Ümid edirəm ki, "Ədibin Evi"nin keçirdiyi hekayə müsabiqələrində yaranan
hekayə axınlarından
qəhrəmanları dünya
vətəndaşları olan
yeni və fərqli romanlar yaranacaq.
3 oktyabr, 2024
Ülvi BABASOY
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2024.- 12 oktyabr, №39.- S.26-27.