Hüseyn Cavidin məktubları

Hər ilin oktyabr ayı həm də Cavidlər ayıdır. Taleyin hökmü ilə yayı payızla birləşdirən bu gözəl ay böyük mütəfəkkir, romantik ədib, ədəbiyyatımızın klassiki H.Cavid ailəsinin qismətinə düşüb. Məncə, məhz bu ay, sadəcə, rəqəmləri yada salmaq üçün yox, Cavid irsinə yeni münasibət üçün əlverişlidir. Ümumən, klassik sənətkarların böyüklüyü ondadır ki, onlar hər yeni gələn nəsillə yenidən doğulurlar. Bu nəsil öz ədəbiyyatının iftixarı olan ədib və şairləri özünəməxsus tərzdə oxumağı bacarmalıdır.

H.Cavidin taleyində ən böyük rol oynamış şəxsiyyət Heydər Əliyev olmuşdur. O, misilsiz fədakarlıq göstərərək, bütün maneələrə sinə gərib böyük romantik şair və türkçü filosof H.Cavidin nəşini uzaq Sibirdən doğma vətənə gətirdi, doğulduğu ulu Naxçıvanda torpağa tapşırdı. İndi Cavidlər burada müqəddəs bir məqbərədə uyuyur. H.Əliyevin möhtəşəm fəaliyyəti, verdiyi qərar və sərəncamlar özünəməxsus tarixi, nəzəriyyəsi və estetik hüdudları olan bir elm kimi cavidşünaslığın da inkişafına güclü təkan verdi.

Heydər Əliyevin Hüseyn Cavid konsepsiyasının nəzəri-fəlsəfi mahiyyəti belədir: "Hüseyn Cavid XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Hüseyn Cavid Azərbaycan xalqının, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran böyük şəxsiyyətlərdən biridir. Hüseyn Cavidin yaratdığı əsərlər Azərbaycan xalqının milli sərvətidir. Onlar bu gün üçün, gələcək nəsillər üçün dərslik kitabıdır. Hüseyn Cavidin bütün yaradıcılığı, bütün fəaliyyəti Azərbaycan xalqının mədəniyyətini yüksəklərə qaldırmaqdan, xalqımızı azad, müstəqil xalq etməkdən ibarət olubdur. Onun bütün yaradıcılığı Azərbaycan xalqını milli azadlığa, müstəqilliyə çatdırıbdır. O, həmişə öz iradəsi ilə yaşamış, öz iradəsilə millətinə sadiq olmuşdur, millətini, xalqını həddindən artıq sevmiş və millətinə həddindən artıq xidmət edən bir insan olmuşdur".

Azərbaycan romantizminin öndəri, filosof-şair H.Cavid haqqında çox yazılıb. Cavid Azərbaycan xalqı var olduqca ehtiramla yad ediləcək. Onun nisbətən az öyrənilmiş məktublarına diqqət çəkmək istəyirik.

H.Cavidin məktubları onun "Əsərləri"nin beşcildliyinin V cildində (Bakı, "Elm", 2007. Tərtib edən: Turan Cavid, çapa hazırlayan: Gülbəniz Babaxanlı) yer alıb. H.Cavidin (ümumiyyətlə, hər bir sənətkarın) məktublarına da onun estetik idealı mövqeyindən yanaşmaq lazımdır.

H.Cavid ilk məktublarını fars dilində yazmışdır. Ona görə də M.T.Sidqiyə və Q.Şərifzadəyə yazdığı məktublar mürəkkəb ibarələrlə dolu, çətin üslubdadır. Qurbanəli Şərifzadəyə məktubundan bir parçanı misal veririk:

"Maarifpərvər əfəndim həzrətləri!

Əvvəllən ümid və rica ediyorum ki, ricali-himmət və əqbabi-qeyrət həpsi səlamülmizac olub kəmali-sihhət və istiqamətdədirlər.

Və saniyən lillahi - həmd vəlminnə, fədəvi sayeyi mərahim-vayeyi həzrəti-xülafətpənahdə kəmali-əmniyyət və məmnuniyyətlə seyrü-səyahət və kəsbi-mərifət edib, dürlü-dürlü istifadələr edirəm". Beləliklə, fəzilət məlum: H.Cavidin ilk məktubu (1903-1912-ci ildə yazdığı - G.Ə.K.) Şərq əbəbiyyatında və rəsmi sənədlərdə mövcud olan bəlağətli üslubda yazılıb. Və bu məktublarda o, yazdığı məktubların gec çatmasından, İran poçtxanalarının yaxşı işləməməsi ucbatından qəzetləri ala bilməməsindən şikayətlənir. H.Cavid bu məktublarda Türkiyəyə olan sevgisini və heyrətini ifadə edir.

"Trabzon çox eyi və səfalı ruhpərvər və nəşətgüstər bir bəlgədir... Altı saatdan sonra vapora evdət edib rahət olduq... 36 saət birbaşa yol gəlib gecə saat üç buçuqda İstanbulun boğazına daxil olduq. Öylə ki, sübh açıldı, tamaşa etdik. Boğaz nə Boğaz!!! Allah zaval verməsin..."

H.Cavidin bu dövr məktubları belə başlayır: "Naxçıvanda. Səmahətli və fəzilətli əfəndim Məşədi Qurbanəli ağa Şərifov damə iqbaləhu həzrətlərinə vüsul olacaq bir məktub. Dərsəadət. 26 şəban 1324 mütabiq 2 təşrini-əvvəl, yaxud oktyabr 1906".

Məktub "Məzirəti məxsusə": "Bəyani-hal və şərhi-əhval: "Amma mədəniyyətimiz və təhsilimiz": hissələrindən ibarətdir. Mövzulardan H.Cavidin qarışıq üslubda nədən bəhs etdiyi aydındır.

"İstanbulda mütəəddid və günagün teatrolar var; ələlxüsus ramazanda büsbütün kəsəbə və çoq əsnafın dükanları gecələr açıq olub, məfhum olduğuna görə, teatrolar daha ziyadələşir və türklər də o gecələrdə teatroya getməyə artıcaq talib və rağib oluyorlar" .

Buradan məlum olur ki, H.Cavid İstanbulda teatr həyatı ilə aşina olmuş, bəlkə də onda dram əsəri yazmaq meyli buradan yaranmışdır.

XIX əsrin sonu - XX yüzilliyin önləri İstanbulda milli həyatın, türkçülük və turançılığın intibah dövrü idi. H.Cavid və digər türk dövlətlərinin münəvvər gəncliyi bu qaynar həyata, münbit əraziyə toxum kimi səpilmişdilər. Bu mühit Əbdülhəq Hamidin, Rza Tofiqin, Tövfiq Fikrətin, Namiq Kamalın, Ziya Gökalpın ruhu ilə nəfəs alırdı. Burada Azərbaycan türkləri - Hüseyn Cavid, Bəkir Çobanzadə, Əmin Abid kimi gənclər təhsil alır, türk ruhu mənimsəyirdilər. "Mədəniyyətə həsr edilmiş bu əsrdə hamı elm əldə etməyə rəğbət və hər kəs mərifət qazanmağa qeyrət göstərir, heç mümkündür ki, biz bəsirət gözümüzü yumaq, qəflətə, cəhalətə cumaq!"

Qurbanəli Şərifzadəyə yazdığı 14 iyun 1909-cu il tarixli məktubun əvvəlində verilən bir qeyd diqqətimizi çəkdi: "Yalnız kəndiniz oquyacaqsınız..." Bu məktub müəmmalıdır. Baxaq: "Əfəndim! 20 mayısda mühərrər məktubunu (yaxud məktubunuzu) keçən həftə Hacıbaba ağanın kantorundan aldım. Bidayətindən nihayətinə qədər iki-üç dəfə təkrar-təkrar oqudum. Gah məsrur, gah məmnun, gah məhzun oldum... Məktubun ilk səhifəsi hər şirindillinin, hər insaniyyətpərvər qiyafəsinə girənin iddialarını boş və şarlatanlıqdan ibarət kibi göstəriyor".

Sonra Cavid "naxçıvanlılardakı hissi-milli, əcəba, bir tərbiyeyi-mədəniyyə məhsulumudur", "Mən Qafqasyanın istiqbalını - İrana nisbətlə - daha ziyadə parlaq görüyorum", "Bən kəndim də hər hal istədiyim kibi düşünüyorum", "Fəqət Naxçıvanda yaşamaq bəncə ən məhalatdandır" kimi sətirlər yazır. Və bu cümlələrdən Q.Şərifzadəyə nə üçün "məktubu tək oxuyun" qeydi aydınlaşır: H.Cavid dövrünün - İranın, Osmanlının və Naxçıvanın bir para siyasi problemlərinə münasibətini bildirir.

H.Cavidin Qurbanəli Şərifzadəyə məktubları uzun, lakin Məmmədəli Sidqiyə yazdıqları yığcamdır: "Əzizim Məmmədəli! İyulun iyirmi-iyirmi beşinə qədər mümkün olsa, uşaqlardan birinə zəhmət verib, "Şeyx Sənan"ı yazdırıb göndərsəniz, bəni pək ziyadə məmnun etmiş olursunuz... Hüseyn Minasazov cənablarına məxsus ərzi-ehtiram.

Naxçıvan siz getdikdən sonra pək çoq təbəddülata uğramış. İnsan hava yerinə adəta od-alov tənəffüs ediyor". H.Cavid bu məktubu 8 iyul 1913-cü ildə Naxçıvandan yazıb. Bu məktubda onun tarixi-ictimai vəziyyəti, mühitinin və özünün gərgin, mənəvi-psixoloji durumu dəqiq qeyd olunur.

H.Cavidin Əziz Şərifə məktubları onun 1916-1923-cü illərdəki durumu, fəal yaradıcılıq problemləri barəsində bilgilər verir. Əziz Şərifə 30 may 1916-cı il tarixli məktubunda yazıb: "Sənin məktubun ölü və yorğun könlümü diriltdi, fərəhləndirdi". Bircə bu yarım cümlə böyük sənətkarın vəziyyətini, buna binaən onun zəmanəsinin əzici xarakterini təsəvvür etməyə imkan verir. Ədəbi məktubun gücü də elə bundadır. Əziz Şərif ona yazıb ki, "Tez-tez məktub yazıb səni narahat etməyə cürət etmirəm". H.Cavid onun bu qeydinə ərklə irad tutur: "Məktub yazıb bəni narahat etmək cürətinə" gəlincə, sana qızmamaq, darılmamaq mümkün deyil... Çünki bu kəlmələrdə bir qədər rəsmiləşiyorsun. Gözəl və müəttər bir gül dikənsiz olmadığı kibi, fəzilətli, müstəid bir insan da qüsursuz olamaz".

Beləliklə, məlum olur ki, böyük sənətkar məktublara xüsusi əhəmiyyət verib, müasirləri ilə ünsiyyəti qiymətləndirirmiş. Onun məktublarında əsərlərinin taleyi, bədii yaradıcılıq qayğıları barəsində də öz dilindən söylənilmiş həqiqətləri müəyyən edirik: "Şeyx Sənan"ı vaqtsız nəşr etdim. Daha münasib vaqtda bıraqmalıydım, çünki, o, nəşr edildiyi günlərdə siyasət aləmi həyəcanlı dəqiqələr keçiriyordu. Xalq da, təbii, bütün ruhuyla müharibəyi təqib ediyordu. Zatən, bu bir qanundur: siyasət rol oynarkən, ədəbiyyat susar. Təbii, susmalıdır da"... Burada siyasət və ədəbiyyat məsələsi qoyulur; H.Cavid "siyasət olan yerdə ədəbiyyat susmalıdır" deyir. Bizə ədəbiyyat hər cür siyasətdən üstündür - ədəbiyyat əbədi, siyasət ötəridir! Əsas məsələ də əbədini ötəridən ayırmaqdır...

H.Cavid bu məktubda "Şeyda" adlı bir faciə, sadə bir şey yazdığını da qeyd edir. Əziz Şərifə 4 mart 1923-cü il tarixli məktubundan öyrənirik ki, Ə.Şərif onun "Şeyx Sənan" və "Uçurum" pyesləri haqqında məqalə yazıb, lakin bu yazını hələ oxumadığını H.Cavid yazır. Həmin məktubda 1918-ci il mart hadisələri nəticəsində mətbəənin yandırıldığını və kitablarının məhv olduğunu da qeyd edir. "Bənim halıma gəlincə, pək durğun və donuq bir haldayım. Yeni yazmış bulunduğum "Peyğəmbər"i islah edib ortaya çıqarmağa vaqtım yoq" deyə yazıb. Bu qeyd də romantik şairin real durumunu, bir şəxsiyyət kimi varlığını əks etdirir.

H.Cavid 20-ci illərin sonuna yaxın müalicə almaq üçün Kislovodskidə olanda həyat yoldaşı Mişkinaz xanıma iki məktub ünvanlayıb: 24 həziran 1927-ci il tarixli məktubunda oxuyuruq:

"Əziz sevgili Mişkinaz!

Vannalar və elektrik bəndə hal qoymamış, nəinki uzun məktub yazmaq, hətta qısasına da ərinirəm. Daha doğrusu, Məşədi İbad kibi adımı da özgədən soruşuyorum. Vannalar bütün-bütünə əsabı və hafizəyi bərbad ediyor. ...Ərtoğrola söylə ki, gözü Turancığın üzərində olsun, savaşmasınlar..." Bu məktubdan böyük şairin xəstəliklə mübarizə apardığını, ailəsinə, övladlarına həssas ata məhəbbətinin şahidi oluruq. Bu səadət 10 il çəkəcək, on ildən sonra 1937-də təlatümlər başlanacaq. Şairin həyat sevgisi sönəcək, özünün və mehriban ailəsinin kədərli günləri tüğyan edəcək.

H.Cavidin məktubları yeni - qalmaqallı XX əsri dərk etməyə, Azərbaycan gəncliyinin Şərqlə bağlı ümidlərinin puça çıxdığını dərk etməyə kömək edir.

Hər məktub bir əsər, hər sətir bir həqiqətdir.

Gülşən Əliyeva-KƏNGƏRLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 19 oktyabr, №40.- S.15.