XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycan ədəbi
dilində meyillər, dilin saflığı uğrunda
mübarizə
Əvvəli ötən saylarımızda
Abbas Səhhətin "Vətən"
şeiri milli-mənəvi düşüncəni, tarixi-etik ənənələri,
vicdan və əxlaq kodeksini özündə təcəssüm
etdirən həm ədəbi-bədii nümunə, həm də
sevgi-məhəbbət simvolu, milli şüurun
inkişafına təkan verən, vətən sevgisini himnə
çevirən müdrik bir sənət nümunəsidir:
Könlümün sevgili məhbubu mənim
Vətənimdir, vətənimdir, vətənim.
...Vətənin sevməyən insan olmaz,
Olsa da, ol
şəxsdə vicdan olmaz.
C.Cabbarlının
"Ana" şeiri Azərbaycan klassik poeziya zəminində
yetişmiş, milli ədəbiyyatımızın və
dilimizin ən gözəl nümunələrindən biridir:
Ana! Ana!..
O adın qarşısında bir qultək
Həmişə
səcdədə olmaq mənə fəxarətdir.
Onun əliylə
bəla bəhrinə yuvarlansam,
Yenə xəyal
edərəm bəzmi-istirahətdir.
Bu
dövrün xarakterik xüsusiyyətləri budur ki, ədəbi
dil danışıq dilinin gözəlliklərinə meyil
edir, hətta qrammatik qanun pozulsa belə, ədəbi dil onu qəlibləşdirir.
Dövrün
tanınmış maarifçilərindən biri M.Mahmudbəyov
"İmlamız" adlı əsərində həm
ümumnəzəri məsələlərdən, həm də
söz köklərinin və şəkilçilərin
yazılma tərzindən bəhs edir, N.Nərimanov kimi se, sad,
zod, za, zam və s. qrafemlərin əlifbadan
çıxarılmasının tərəfdarı idi. O,
orfoqrafiyamız üçün fonetik yox, morfoloji prinsipi əsas
götürürdü. Maraqlıdır ki, müxtəlif
dialektlərdə işlənən şəkilçi
variantlarını da məqbul hesab edirdi.
S.M.Qənizadənin
"Rusca-tatarca lüğət"i təkcə leksikoqrafik cəhətdən
yox, həmçinin nitqimizdə alınma sözlərə,
terminlərə münasibət baxımından da qiymətlidir.
O da M.F.Axundov kimi, xüsusən, terminoloji mahiyyətli sözlərin
Azərbaycan dilinə tərcüməsini məqbul hesab etmir,
sözün özünü işlətməyi məsləhət
bilir. Məsələn, alınma sözü milli qrafika ilə
(məsələn: baykot - baykot, dinamit - dinamit), tərcüməsini
feil formasında verir (məsələn: baykotirovat - etiraz etmək).
Lüğətdə bəzi alınma sözlər azərbaycanca
saxlansa da, onun milli, anlaşıqlı sinonimləri də
verilir və tələffüz ənənəsinə
uyğun müəyyən dəyişikliyə məruz
qalır:
Anarxiə
- başsızlıq, iğtişaş, anarşia
Qimnastika,
qimnastiçeskie uprajneniə - gimnastika məşqləri
(T.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1991,
s.186).
T.Hacıyevin
fikrincə, lüğətdə sözlərin hər necə
olursa, tərcüməsinə meyil vardır. Hətta tərcümə
zamanı anlaşıqlı olmayan ərəb və fars
sözlərindən belə istifadə olunur:
akter -
şəbihə
qidravlik -
cuar
admiral - dəryabəgi
delğfin
- dəryadonuzu
Müəllif
lüğətdən istifadə edənlərin savad dərəcələrini
nəzərə alaraq kütləviləşmiş şərq
mənşəli alınmalarla qarşılıqlarını
verir (aqronomiə - elmi-ziraət, alğbom - qətədən,
amnistiə - əfvi-ümumi, anatomiə - təşrihül-bədən,
dezinfeküiə - üfunətbərdar, demokratiə -
aminulnas, idareyi-əma, diametr - qətrüddairə, diplomat -
nüktədan, siyasi), sözün ictimai məzmunu, terminoloji
anlayışını aydınlaşdırmaq
üçün bəzən sözün
qarşılığında qəliz terminoloji vahidlə
yanaşı, şərhçi söz-termin də işlədir
(demokrat - avampərəst, amiyun), qeyri-terminoloji leksikanı əsl
Azərbaycan sözləri ilə tərcümə edir (velikiy
- böyük, kura - toyuq, kutatğ - bürümək,
loxmatıy - tüklü) (yenə orada, s.186-187).
Ü.Hacıbəyov
ana dilini, xüsusilə, ədəbi dili bilməyi xalqın mənəvi
ehtiyacı sayır, nümunə olaraq Avropanın mədəni
xalqlarının dillərini misal gətirir. Əvvəlcə
öz dilini, sonra isə başqa dilləri də yüksək
səviyyədə mənimsəməyi, ədəbi dilin xalq
danışığı səviyyəsində
olmamasını tövsiyə edir, dövrün sayılan
molla və "intiligent"lərinin nitqinə təəssüf
edir: "Mollalarımızdan türkcə biləni, yəni
türk sərf və nəhvinə mütabiq yazıb
danışmaq bacaranı yox dərəcəsində
azdır. Mollalarımızın müridlərindən
"savadlı" olanları varsa, onlar da
yazı-pozularını, məktub filanlarını farsca
yazarlar, o da min cür qələt ilə. ...Təsadüfən
əllərinə düşmüş türkcə bir
kitabı açıb farsca oxuyarlar. İntiligentlərimizin də
türkcə bilməmələri və onların müridlərinin
də türkcə bilmək istəməmələri
aşkar bir əmrdir" (Ü.Hacıbəyov. Əsərləri.
10 cilddə, IV c., 1968, s.216). Təsadüfi deyildir ki,
Ü.Hacıbəyov xalqının istedadlı, qabiliyyətli
"oxumuşları"nı, dilinin təəssübünü
çəkən ziyalıların "millət
üçün və hətta ümumi insaniyyət
üçün mənfəətli olduğunu" söyləyir,
onları "meyvəli ağaclara və ətirli güllərə"
bənzədir (yenə orada, s.246).
Hələ
gənc ikən, əsrin əvvəllərində (1907-ci il)
Ü.Hacıbəyov mətbuatda və ədəbi dilimizdə
söz və terminlərin mənasının izahında hərc-mərcliyi
nəzərə alaraq, "Mətbuatda müstəməl
siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin
türk-rusi və rusi-türk lüğəti"ni tərtib
edib çap etdirir. Tərtibçi lüğətin təyinatını
"Qəzetdə və qəraidlə məşğul
olanlardan ötrü pək lüzumlu bir dəstur ul-əməl"
kimi təqdim edir. Rafael Hüseynov qeyd edir ki, bu kitab vahid
lüğət kimi təqdim edilsə də, əslində
bir-birindən fərqli 3 lüğətdən ibarətdir. O,
birincini söz tərkibi baxımından siyasi, ikincini
kitabın sərlövhəsində göstərildiyi "Mətbuatda
müstəməl siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri
sözlərin" rusca-azərbaycanca normal,
üçüncünü Azərbaycan mətbuat dilində
işlək olan ərəb və fars sözlərinin
lüğəti kimi fərqləndirir" (R.Hüseynov. Millət
"Əlifba"sının köhnəlmiş
sözlüyü // Ü.Hacıbəyov. "Mətbuatda
müstəməl siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri
sözlərin türk-rusi və rusi-türk lüğəti",
Bakı, 2013, s.11). "Üzeyir bəyin ayrı-ayrı kəlmələrə
verdiyi izahlarda bir çalar da diqqəti çəkir ki, o,
yalnız sözün mənasını açmır, həm
də vacib kəlmələrdə onların fəlsəfəsini
xırdalayır, milli təfəkkürdə yer
almasını, istədiyi mənaları oxucuya təqdim etməyə,
aşılamağa can atır. Başqa sözlə, bu izahlar
bir izahlı lüğətin tələb etdiyi minimumdan - fəqət,
dürüst mənanı bildirmək çərçivəsindən
xeyli kənara çıxır" (yenə orada, s.17).
Kitabın naşiri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
bu qamusun həm rusca bilən, həm də bilməyib, fəqət,
türkcə oxuyan qarelərə yardımçı
olacağına əmindir; hər halda, bu qamus qəzet
oxuyub-yazanlara yaxşıca bir dəsturüləməldir (Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə. Naşir tərəfindən //
Ü.Hacıbəyov. "Mətbuatda müstəməl
siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin
türk-rusi və rusi-türk lüğəti", s.37).
M.Nağısoylu
doğru olaraq qeyd edir ki, XX əsrin əvvəllərində
nəşr edilmiş qəzet və jurnalların dili nəinki
müasir oxucu, hətta bəzən mütəxəssislər
üçün belə müəyyən çətinliklər
törədir. Ərəb və fars dillərini mükəmməl
bilən şəxslər üçün belə, bəzən
o dövrdə istilah kimi işlədilmiş ayrı-ayrı
mürəkkəb söz və söz birləşmələrinin
mənasını anlamaq müəyyən çətinliklər
doğurur. Ona görə də o, yüz ildən artıq bir
müddət keçməsinə baxmayaraq, lüğətin
XXI yüzillikdə o zamanınkından daha gərəkli və
faydalı olduğunu vurğulayır (M.Nağısoylu.
Redaktordan // Ü.Hacıbəyov. "Mətbuatda müstəməl
siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin
türk-rusi və rusi-türk lüğəti" s.34).
M.Ə.Rəsulzadənin kitabın "Naşir tərəfindən"
adlı təqdimatında "Qəzetəçi və
jurnalçılarımız müxtəlif məsələlərdən,
iqtisadi, siyasi, ictimai və qeyri məqalələrdən bəhs
açıb da cəmaətin anlayamayacağı yeni istilahat
və ibarat istemalına məcbur oluyorlar" fikrinə rəğmən,
lüğəti Azərbaycan ziyalı təbəqəsinin ədəbi-mədəni
həyatında bayram sovqatı adlandıran R.Hüseynov təsadüfi
olaraq qeyd etmir ki, XX əsrin ikinci yarısında formalaşan
azərbaycanlı ziyalı nəsillərinin rusdilli kəsiminin
əksəri öz ana dilində adam içərisinə
çıxarıla biləcək abırlı səviyyədə
nə danışa, nə yaza bildi (R.Hüseynov. Millət
"Əlifba"sının köhnəlmiş sözlüyü
// Ü.Hacıbəyov. "Mətbuatda müstəməl
siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin
türk-rusi və rusi-türk lüğəti", Bakı,
2013, s.11).
Ömrü
boyu ana dili məsələlərinə xüsusi diqqət
yetirən, yorulmadan mübarizə aparan ədibin amalı budur
ki, millətin varlığının əsas amili onun dilidir;
xalq və ilk növbədə, ziyalılar öz doğma
dilinin saflığını qorumalı, onu yad ünsürlərdən
hifz etməli, inkişafına nail olmalıdırlar, bu
onların müqəddəs borcudur: "Ana dilimizə əhəmiyyət
verməsək, ola bilər ki, bir gün dilimiz itər-batar,
yox olar və bir millətin də ki, dili batdı, o millətin
özü də batar, çünki bir millətin
varlığına, yaşamasına isbat vücud onun
dilidir" ("Həqiqət" qəzeti, 24-25 yanvar 1910).
Üzeyir
bəy çox dil bilməyin əleyhinə
olmamışdır, məqalələrinin birində yazır
ki, Avropa dillərinə vaqif olan zat öz dilini də mükəmməl
surətdə bilsə, hər bir cəhətdən millətə
artıq nəf gətirər. Lakin öz doğma dilini
bilməyib ərəb, fars, rus, ingilis, fransız dillərində
"bülbül kimi ötənlərə" istehza edir,
onları "zavallı" adlandırır. Məsələn,
"Dilimizi korlayanlar" adlı məqaləsində ana
dilinin qəsdinə duranlardan - artistlə axundu üzbəüz
qoyur:
"Axund belə danışır: - Zamani ki, mən
burada əklətmişəm, hərgah bir şəxs ki, onun
zahiri və batini mənə məlum olmayan surətdə
qapıdan daxil olub içəri girdi və mənə salam
verdi, hansı ki, mənə aiddir və yainki, aid
dögül, onda yəqinlik hasil etmək xaric əz məkandır,
mənə fərzdir ki, mən onun salamının
cavabında deyəm ki, əleykəssalam!
Axund belə demək istəyir ki,
tanımadığın bir adam sənə salam versə, salam
almaq sənə borcdur. Amma farsdan tərcümə eləyir,
dilimizin sərf-nəhvini bilmir, ona görə də mətləb
dolaşıq düşür...
Artistlər də bizim dilimizi bu sayaq
korlayırlar: "Bu gün Tağıyevin teatrında
oynanılacaqdır suznaq bir faciə "Gaveyi-ahəngər".
Fasilələrdə çalacaq tarzən və oxuyacaq xanəndə,
filanın rolunu oynayacaq məşhur filan artist..." Uşaq
bazara gedib qoz alır və evə qayıdıb anasına
deyir ki, "Ana, bazardan qoz aldım".
Amma artist
bazardan qoz alıb qayıtsa, anasına belə deyər:
- Ana,
bazardan aldım qoz" ("İqbal" qəzeti, 16 oktyabr
1912).
Ü.Hacıbəyov
rus dilində təhsil almasına baxmayaraq, dilimizin
bütün incəliklərinə qədər bilməklə
yanaşı, ərəb, fars, türk, tatar, gürcü, ləzgi,
fransız dillərinə də bələd olmuş, bu dillərdə
sərbəst danışmışdır. O, Azərbaycan
türkcəsini mükəmməl öyrənmək
üçün xalqına xeyli faydalı məsləhətlər
verir. Məsələn, "Üsuli-təbii (Müəllim
Əli bəy Hüseynzadə cənablarına müxtəsər
cavab)" yazısında qeyd edir: "Qafqazda türk dilini
mükəmməl bilənlərdən Əli bəy
Hüseynzadə cənabları dəfələrlə qəti
surətdə elan etmişdir ki, türk dilində
"hansı ki", "hansılar ki" sözü yoxdur.
Mən də deyirəm ki, bu sözü tərcümə
üsulu ilə dərs verən müəllimlər rusun
"kotorıy" kəlməsini tərcümə etmək
üçün özlərindən çıxardıblar, onun
istemalı lüzumsuz bir ağırlıqdır" ("Tərəqqi"
qəzeti, 1 aprel 1909).
Davamı
gələn sayımızda
Nadir
MƏMMƏDLİ
Ədəbiyyat
qəzeti.-
2024.- 19 oktyabr, №40.- S.22.