Göy atın tapdağında

Şəki şəlaləsindən düz Çınqıllıyacan toxtamadan bir nəfəsə yetirərdi məni... Bircə kəlmə, tərpən, deyərdim... “Vilis”ləri, “Niva”ları yolda tozanağa basıb ötərdi... Laçınlı kirvəm Həsən kişinin atlarının cinsindən törəmədir...

Elə özüm də Laçında Quşçu kəndində doğulmuşam. Erməni əli dəyməsin deyə atam anamı aparırdı Laçına, uşaqları orda dünyaya gətirərdi (Belə faktlar çoxdur ki, yeni doğulan uşaqlara erməni həkimlər xətər yetirirdilər). Bacı-qardaşlarımın da doğum şəhadətnaməsində Laçın şəhəri qeyd olunub. Bu da bir didərginlik idi... Dərdimiz bir deyil ki, danışasan qurtara... Bizim əlimizi əsrlər boyu öz isti ocağımızdan soyutmağa çalışıblar... Amma dirənmişik, durmuşuq taa 1988-ci ilin noyabr-dekabrına kimi... Bu, 200 il çəkib... Bu yerin-yurdun sahibləri olan bizləri dəfələrlə ev-eşiyimizdən məcbur çöllərə töküblər. Qışın qarında-boranında dağda-daşda, yayın istisinin alavışında Muğan düzündə aclıqdan-susuzluqdan, malyariyadan, yatalaqdan qırılıb, batıb camaatımız. Dünyanın yiyələri susub, lal olublar, bu müsibətlərə haqlı münasibət bildirməyiblər. Baba, nənələrimiz nağıl edərdi ki, ailələr var idi, elə çadırdaca ailəlikcə xəstəlikdən batıblar, nəsilləri kəsilib. Biz zəngəzurlular, qarakilsəlilər çox müsibət çəkmişik ermənilərdən... Tarixdən az-çox xəbəri olanlar həqiqəti yaxşı bilirlər ki, bu erməniləri sonradan gətirib pərçim ediblər Qafqaza. Bir irinli çiban olublar Qafqazın bağrında. Tayqulaq Andranikin törətdikləri müsibətlər nəticəsində çox kəndlər əhalisi ilə birlikdə yerlə-yeksan edilib. Şükar, Pul və başqa kəndlər yer üzündən tamamilə silinib. Bizim Şəki kəndində də xeyli camaat qırılıb. Camaatı kahalara yığmışmışlar ki, qorusunlar. Qaranlıq Kaha yadındadır? Qarakilsəyə gedəndə yolun üstündə idi. Çox böyük kaha idi. Eni-uzunluğu bilinmirdi. Bax, həmən o kahalara. Kəndin ağsaqqalı Hacı Atakişini Andranik çapar yollayıb, danışığa çağırıb. Qənsilərin (kəndin ortasında yerləşən idarə binasına camaat belə deyirdi) qabağında görüş təyin ediblər. Danışıqları belə olub ki, əhaliyə toxunulmayacaq. Erməni nə vaxt verdiyi sözün üstündə durub ki, bu dəfə də dursun. Hacı Atakişini ermənilər elə ordaca arxadan vururlar. Bununla da çaxnaşma salıb, camaatı qanına qəltan edirlər. Xatırlayıram Gülüxəndan xala deyirdi ki, Andranikin dəstəsindəkilər üç bacımı - biri nişanlı olub, ikisi isə uşaq imiş - qəddarlıqla öldürüb, sonra isə gavırların ürəkləri soyumayıb, o qız uşaqlarının cəsədlərinin üstündən atlarla o qədər o tərəf-bu tərəfə gedib-gəliblər ki, sümükləri qırıq-qırıq olub... Qızların adları... Sona, Kəhlik, o birini xatırlamadım...

Sizə onu deyim ki, ana torpaq çox şirin şeydir. Bal yalandır bu şirinliyin yanında.

Bu müsibətləri görən bir də geri dönməz, eləmi? Amma ara səngiyən kimi şəkililər təzədən öz doğma yurdlarına qayıdıblar. Yurddan əl çəkmək, göz çəkmək olmur. Əlin yurdun ətəyində, gözün üstündə olsun, deyərdi babalarımız!

Təkcə 20-ci əsrdə 1905-07, 1915, 1918-20, 1948-51-də və nəhayət 1988-1991-ci illərdə dönə-dönə camaat öz evindən didərgin salınıb, əsir-yesir olub, məcburən qovulub çıxarılıb. Bu sayıb-sadaladığım müsibətli hadisələr zamanı saysız-hesabsız insan tələfatı olub. Əziz, doğma insanlarımızı itirmişik. Ürəyimiz dağlanıb, ciyərimiz yanıb. Yerdə qalanımız nəyin bahasına olursa olsun dözmüşük, ümidimizi itirmədən yaşamışıq. Sözümüz bir olub, geri dönəcəyik!

Azadə qızım, sinəmdə indiyə kimi heç kimlə bölüşmədiyim bir dərdim var... Onu bölüşəcəm sənlə, dinlə....

Duruxdum... Ardınca bilirsən də, mən çox bərk adamam, amma bu dərd məni əridir... Dədəmi, nənəmi, əzizlərimi itirmişəm, başıma çox işlər gəlib. Heç vaxt belə fikir çəkməmişəm... Allahın işinə şükür edənəm... Göy at məni körpə bir uşağa döndərib...

Müəllimim için-için ağlayırdı...

Həsən kirvəmin atama bağışladığı atın balası idi Göy at... Göy at, nə Göy at... Üstünə gün düşəndə par-par alışıb yanırdı. Rəngi gah qırmızıya, gah qaraya, çox vaxt isə göy rəngə çalardı. Biz Göy at deyirdik. Qağam ona xüsusi qulluq edərdi. Ayrıca arpa alardı, qoymazdı ki, bir ovuc o arpadan digər mal-heyvana verək. Bir nazlı-qəmzəli idi ki... Sirk atlarına bənzəyirdi. Qabaq ayaqlarını qaldırıb dimdik dayanardı. Dil bilirdi inan... Yazda 3 ay dağa Göy bulağa ötürərdik. Həmin vaxt Göy atdan dayılarım Qalamirzə, Balay, Mirsəqulu, Əhədxan göz-qulaq olardılar. Onlar yayda yaylağa çıxırdılar. Heyvandı da dağda başlı-başına qalıb vəhşiləşərdi. Amma elə ki, payızda gedərdim kəndə gətirməyə məni görən kimi yan alardı yanıma. İy bilirdi. Duz kimi əlimi-ayağımı yalayardı. Çınqıllı yaylağından düz qapımıza kimi birnəfəsə gələrdi. Yəhərin qoyub, yüyənin çəkdinsə, yerdən ayağın yel kimi üzərdi. Elə vəfalı heyvan idi ki... Bütün ailə üzvlərimiz üstündən 36 il keçsə də, onu hələ də unutmamışıq. Elə hey yad edirik...

1988-ci il payızın axırı, qışın əvvəli idi. Hər gün ermənilər kəndə hücum çəkirdilər. Qadınları, uşaqları kənddən məcbur olub çıxarırdıq. Kənd yavaş-yavaş boşalırdı. Noyabrın axırı idi gecə ermənilər Əngələviddən kəndimizə hücum etdilər. Qaçan qaçıb dağla-daşla birtəhər quru canını qurtardı. Ölən-itənimizdə oldu. Şanisə nənə Laçın yolunda itkin düşdü, Xəlis nənəni don vurdu, Gülü bacının əlin-ayağın soyuq aldı... Döyülən, ağır xəsarət alanlar heç çox yaşamadılar... Qundaqda olan körpələr, qız gəlinlərimiz qarda, şaxtada nə zülm çəkdilər, bir Allah bilir.... Biz tərəflərin qışı sərt olurdu, şaxtası, sazağı adamın iliyinə işləyirdi. Xəyal edin ki, noyabr ayı, qar qapını kəsib, gecə ilə qəfil hücum edələr evdən ayaq yalın, baş açıq canını götürüb çıxasan. Soyuqdan donan, sətəlcəm olan, qorxudan havalanan axı hansını deyəsən, hansı qala... Əlsiz-ayaqsız qocalarımızdan kənddə qalanlarımızda oldu. Bu halın yaşatdığı iztirabı isə heç anlada bilmirəm. Əzizin gavırın əlində ola... Düşünün nə çəkər insan? O gecəyə qədər nə illah edirdiksə, yaşlılarımız kənddən çıxmırdı. Biz çıxsaq, erməni yurdumuza yiyəliklənəcək, hara çıxaq deyirdilər?

Sözümü qısa edim, ailəmiz gəlib Bakıda məskunlaşdı. Kənddən çıxmağımızdan heç bir şey keçməmişdi ki, bir gün axşamçağı nənəm (anamıza nənə deyirdik) zəng etdi ki, qağan (atamıza qağa deyirdik) sizdədir? Dedim ki, xeyr. Ay Novruz, bəs qağan üç gündür yoxdur. Dedik bəlkə Qalaya (Qala kəndinə) gedib, orda qohumlarımız var idi, ordanda xəbər aldıq, dedilər bura gəlməyib. Görən harda olar, hara gedər? Durdum getdim anamgilə. Ağlımız kəsən qohum-əqrabadan soraqladıq, bir xəbər olmadı. Naəlac qalıb, oturduq gözlədik ki, görək nə xəbər çıxır. Səhəri gün günorta ötmüşdü ki, gördük qağam gəldi. Ay qağa, bəs hardasan, niyə deməmisən hara getdiyini? Dedi həfsələn (hövsələn) olsun, bir gözlə deyəcəm getdiyim yeri. Neçə gecə idi ki, Göy at yuxumdan çıxmırdı. Boynubükük girirdi yuxuma. Yatdım yuxum gəlmədi. Erməni mənim atımı minsin, atı incitsin, Hətəm də burda irahat (rahat) yatsın? Dayana bilmədim. Ürəyim dözmədi. Getmişdim Şəkiyə. Elə yerimizdəcə quruyub qaldıq. Ay qağa, nə danışırsan, nə Şəki? Şəkiyə yol-iriz var? Dedim yəqin qağam fikirdən havalanıb.

Dedi ki, Bakı-Laçın avtobusu ilə Laçına, Laçından Minkəndə getdim. Çölçü adam idi, oraları yaxşı tanıyırdı. Bərkdə qar yağırmış... Kırsı keçib sonra Eşşək meydanından adlayıb qalxıb Çınqıllıya. Çınqıllıda gözləyib qaranlıq düşəndə Pirin döşü ilə Qaraj tərəfdən gedib çıxıb bizim arxadakı tövlənin üstünə. Deyir ordan baxdım ki, at elə ordaca soyuqda dayanıb, heç içəri də çəkməyiblər. Çöl qapını yavaşca açıb, keçdim içəri. Ölüm gözümə görünmürdü. Yəhərin yerin bilirdim götürdüm basdım atın üstünə, darvazadan çıxdım. Bacım Mafizər, həyat yoldaşı Atdıxan kişi də kənddən çıxmamışdılar. Qaçaqaçda onlar qalmışdı kənddə. Getdim onları da götürüm gətirim, gəlmədilər. Dedilər əlsiz-ayaqsızıq, sənin başına iş açarıq. Hava işıqlanmamış sən çıx get. Səni tanıyıb öldürərlər. Papağımı gözümün üstünə çəkdim ki, tanıyan olmasın, Gorusa girmədən Şirnuxudan keçib Qubadlının Sarıyataq kəndinə gəldim. Sarıyataqda Vəliş adlı bir tanışım var idi. Dolanışıq üçün Şəkiyə yanıma gəlmişdi, quzuçum olmuşdu. Atı aparıb ona əmanət etdim. Dedim at sənə əmanət, mən getdim. Avtobusa oturub gəldim Bakıya. Yolda əlimi cibimə atanda gördüm ki, bir dəstə pul var. Demə Vəliş ata halalıq alıb, heç mənə bildirməyib.

Bir xeyli bu hadisədən keçmişdi, qağam da, nənəm də artıq dünyalarını dəyişmişdilər. Tanımadığım bir nömrədən mənə zəng gəldi. Sən şəkili Hətəmin oğlu Novruzsan? Dedim bəli. Dedi səni Neftçilərdə, “Lallar nərd oynayan yer”də gözləyirəm. Əlimdə təsbeh var, aralıda duracam yaxınlaşarsan sənə sözüm var. Soruşdum kimsən, dedi gələrsən deyəcəm, gözləyirəm... Ürəyimdə götür-qoy edə-edə, görəsən, nə məsələdir? Ha aşağı-yuxarı çəkdim, ağlıma bir şey gəlmədi. Getdim çıxdım görüş yerinə. Salamlaşdıq, dedi bilirsən mən kiməm? Dedim xeyr. Dedi mən Vəlişəm, Sarıyataqdan. Barmağımı dişlədim ki, hə, bu, yəqin həmən Vəliş olacaq ki, qağam Göy atı ona əmanət etmişdi. Çayxanaya dəvət etdim oturduq, söhbəti açdı ki, sənə Göy atdan danışacam. Ürəyim əsdi inanın. Elə bil əzizimdən xəbər gəlmişdi.

Söylədi ki, bəs biz də qaşqın düşdük, heç başım açıq olmadı ki, bir Sizi axtarım tapım. Təsadüfən burda şəkililərlə rastlaşdım. Sağ olsunlar, Hətəm kişini soraqladım Sizinlə əlaqə yaratdılar. Deməli, o qarlı qış günü səhərüzü Hətəm kişi bizə gəlib atı bərk-bərk mənə tapşırıb dedi ki, Vəliş, Göy atı sənə tapşırıram, yaxşı bax. Gedib Şəkidən gətirmişəm Bakıya apara bilmirəm. Sənin yanında nə xətir-hörmətim olubsa, onu bu ata göstər. Vidalaşıb bircə yol geri baxıb, doluxsulanıb qəhərli-qəhərli salamat qalın, deyib qapıdan çıxdı.

At yasa batdı elə bil. Nə yem yedi, nə su içdi. Yonca verdim yemədi, arpa verdim yemədi. Yaxına qoymadı məni. Eləcə at ha başın qaldırıb Qarakilsəyə, Şəkiyə boylanırdı. Fınxırıb üzü Göy bulağa sarı nərə çəkirdi. Yaxşı xatırlayıram, o yaylaqlar onun məskəni olmuşdu. İnan qardaş, at bu günə kimi gözümün qabağından getmir. Heyvan olasan, sahibinə, yurduna belə vəfan ola? Atan gedəndən sonra 3-cə gün yaşadı... Axşam nə illah etdim, ağzına su da almadı. Qanı qara eləcə başın qaldırıb Bayramtəpəyə boylanırdı... Bağrımın başın yandırdı o at! Dili olan dil deyər, dərdin dağıdar... Dilsiz-ağızsız heyvanın o üç gündə nə çəkdiyini necə anladım?.. İnsan oğlu onu bacarmaz... Yaradandan savayı o halı bilən olmaz, qardaş. Səhər gəldim, gördüm ki, ağzından qan gəlib... Yemi, suyu qabağında, həsrətdən bağrı yarılıb, dili ağzında yanıb, Göy atın....

Ey dünya, ey dünyanın əşrəfi olan insan, Göy atın haqqın al!

Dünyanı öz çoxşaxəli siyasi gedişləri ilə mat qoyan cənab Prezidentimiz, Müzəffər Ali Baş Komandanımız İlham Əliyevin yürütdüyü siyasəti, tək öz xalqımız, dövlətimiz üçün deyil, bütün insanlar üçün dünya miqyaslı, planetimizin sabahı naminə fundamental əsaslı fəaliyyəti sayəsində əminik ki, haqqı yeyilənlər öz haqlarına yetəcək. Biz geri dönəcəyik!

Göy at keçir xəyalımdan... Tapdağı altında inləyir Ermənistan...

P.S. Danışıb dərdini dağıdan Qərbi Zəngəzurun Qarakilsə rayonu Şəki kənd sakini Novruz Hətəm oğlu Bəhmənov idi. O danışdı, mən də yazıb sizinlə bölüşdüm.

Azadə Novruzova

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 26 oktyabr, №41.- S.18.