Mərziyə Davudova

Azərbaycan teatrı Şekspirin faciə və komediyalarını tamaşaya qoymaqla az şöhrət qazanmamışdır. "Maqbet", "Kral Lir", "Romeo və Cületta", "12-ci gecə", "Otello" teatrın ən gözəl realistik quruluşlarıdır. Bu tamaşalarda aktyorların yaratdığı əsl, Şekspir surətləri, Şekspir teatrı incilərindən hesab oluna bilər.

Azərbaycan səhnəsinin bəzi aktyorları kimi Mərziyə xanım da gözəl "Şekspir aktrisasıdır". Onun yaradıcılıq yolu Şekspir surətlərilə sıx bağlıdır. Mərziyə xanımın böyük məharətlə Dezdemona (1922-1935), Ledi Maqbet (1936) Gertruda (1926-30), Katarina (1927), Qoneriliya (1940) surətlərini yaratması onun yaradıcılığında mühüm bir hadisədir. Mərziyə xanımın müxtəlif vaxtlarda (1922-ci ildən 1935-ci ilə qədər) ifa etdiyi Dezdemona surəti, görkəmli aktrisaların yaratdığı Dezdemonaların ən gözəllərindəndir.

"Otello" quruluşunun böyük müvəffəqiyyəti yalnız respublika daxilində qalmamış, mərkəzə qədər yayılmışdı. Malı Teatr 1935-ci ildə "Otello"nu tamaşaya hazırladığı zaman Azərbaycan DDT-na aşağıdakı məzmunda teleqrama göndərilmişdi: "Moskva Malı Teatrı, bu tamaşa mövsümündə dünya klassiki Şekspirin "Otello"sunu tamaşaya qoyacaqdır. Bu pyesin quruluşunda sizin böyük təcrübəniz və müvəffəqiyyətiniz olduğundan bizim quruluş üçün sizdə "Otello" haqqında olan bütün materialları bizə göndərmənizi xahiş edirik".

Mərziyə xanımın yaratdığı ilk Dezdemona ilə son Dezdemonası arasında 12 illik bir vaxt keçmişdir. Bu müddət ərzində o həmişə çalışmış, surətin kəsirli cəhətlərini düzəltmişdir. Şekspirin ən çox sevmiş olduğu surətlərdən olan Dezdemonanı təfərrüatına qədər verməyi bacarmaq asan deyildir. Lakin həqiqi sənətkarda mürəkkəb, çətin surətlərə olan böyük maraq hər bir şeyə üstün gəlir. Mərziyə xanım da belə sənətkarlardandır. Onun ifa etdiyi Dezdemona, demək olar ki, qüsursuz, mükəmməl, əsl Şekspir Dezdemonası idi. Mərziyə xanım böyük tragik diapozona və temperamentlə bərabər, gözəl zahiri əlamətlərə - uca boya, mənalı gözlərə, qiymətli və yığcam jestə və hər şeydən əsas qüvvəli, təsirli, gözəl səhnə səsinə malik aktrisa olduğu üçün yaratdığı Şekspir surətləri dolğunluğu, mənalığı, gözəlliyi ilə məşhurdur. Mərziyə xanımın Dezdemonasını görən bir tamaşaçının bütün həyatı boyu bu surət xəyalından, gözləri qarşısından getməz. Dezdemona - aktrisanın ən çox sevdiyi və böyük sevinc hissi və iftixarla xatırladığı surətlərdəndir. Mərziyə xanımın yaratdığı Dezdemona - nazlı, çox zərif, incə qəlbli, həssas, tükənməz məhəbbətlə sevməyi bacaran Venesiya qızıdır. Aktrisa Dezdemonanın hadisələr gedişində təkamülünü böyük məharət və incəliklə göstərməyə müvəffəq olmuşdur. Dezdemona - Mərziyə xanım keçmişdə itaətli, məhcub, ipək qəlbli, sevimli, Otello ilə evləndikdən sonra gözəl müharib, daha sonralar həyatın gözəlliklərindən zövq alan və nəhayət, facianə məhv olan bir qadındır. Dezdemona - Mərziyə xanım Senat qarşısındadır. Sıxıntısına, dərdlərinə əziyyətlərinə görə sevdiyi Otelloya qarşı olan hisslərini söyləməyə gəlmişdir. Mərziyə xanım son dərəcə incəlik və nəzakətlə atasının könlünü qırmamaq üçün özünün övladlıq vəzifəsini, könlünü ərəbə verdiyini söyləyir. Onun səsindəki qətiyyət, etdiyi işin pozulmayacağını xəbər verir. Dezdemona - Mərziyə xanımın Senatda söylədiyi incə, lirik monoloqunda ağıllı, sevən qəlbin qüdrəti hiss olunur. Son dərəcə yumşaq qəlbli Dezdemona Otellodan Kassionun bağışlanması üçün böyük bir əmniyyət və ürəklə rica edir. O, Kassio məsələsiylə bərabər qadının sevdiyi əri üzərindəki hökmünü də yoxlamaq istəyir. Dezdemonanı Otellonun, onun ricasına, yalvarışlarına göstərdiyi münasibət çox maraqlandırır. Mərziyə xanım Dezdemonanın bütün işvəsini, nazını, hökmünü böyük təbiilik və sadəliklə göstərdiyi bu səhnədə əvəzedilməzdir! Yaqo Dezdemonaya böhtan ataraq onun Kassio ilə gizli görüşdüyünü Otelloya xəbər verir. Həyatının böyük hissəsini hərblərdə keçirmiş ərəb aldadılmasından sarsılır. Otellonun ilahə sandığı, müqəddəs bir varlıq, büt kimi pərəstiş etdiyi Dezdemonanın adi qadınlardan olduğunu bilməsi, onun geniş, ləkəsiz, həssas qəlbini parçalayır. Dezdemonanın əsl fəlakəti də Otellonun Yaqoya sadədilcəsinə inandığı vaxtdan başlayır. Dəsmal səhnəsində Dezdemonanı Otellonun dəsmalı tələb edən səsindəki sərtlik qorxudur. Dezdemona Mərziyə xanım Otellodan "bu hiddət və səsindəki sərtlik nə deməkdir?" deyə soruşur. Sualdan sonra pauza gedir. Bu müddətdə Mərziyə xanımın üzündəki böyük heyrəti və gözlərindəki kədəri görmək mümkündür. O, dünyalar qədər sevdiyi Otellonun onunla belə rəftar etməsini heç bir zaman xəyalına belə gətirməzdi. Mərziyə xanımın Otelloya birinci dəfə görürmüş kimi, təəccüblə baxması Otellonun özünü büruzə verdiyini göstərir. O, sərtliyini yumşaltmağa, xətasını düzəltməyə çalışır. Məsum, heç bir şeydən xəbəri olmayan, ricasının "günahını" daha da doğrultmasına, dərinləşməsinə səbəb olduğunu bilməyən Dezdemona böyük bir səmimiyyət və saf ürəklə Kassionu Otello qarşısında tərifləyir, müdafiə edir. Günahsız, pak məxluqun, vəfalı qadının təhqir və rədd olunmasını Mərziyə xanım parlaq boyalarla göstərmişdir. Otellonun sonrakı kobudluğuna, əsəbiliyinə, hiddətinə qarşı Dezdemona nifrət etməyir, yenə də onu ülvi eşq və sədaqətlə sevir, "onun elə sıcaq məhəbbətlə sevdim ki, hətta onun qəzəbi və qabalıqları belə məni son dərəcə özünə cəlb edir" - deməsi gənc qəlbin tükənməz məhəbbətlə çarpdığını göstərir.

Nəhayət, günahsız, məsum, vücudun məhv olduğu səhnə! Dezdemona - Mərziyə xanım ölümünü hiss edər kimi məhzun və kədərlidir. O, həzin və kədərli səsilə anasının Barbara adlı xidmətçisinin rədd olunmuş eşqini nağıl edir və könlündə düyümlənib qalmış hıcqırıqlarını boğaraq qəmli söyüd haqqındakı mahnısını oxuyur. Mərziyə xanım kədərli söyüd mahnısı ilə tamaşaçıları riqqətə gətirir və heyran qoyurdu. Dezdemona - Mərziyə xanımın, Otellonun onu öldürəcəyini bildikdə öldürməməsi, heç olmazsa bir gün sağ buraxması üçün etdiyi yalvarışlar, məsum, günahsız, saf qadın qəlbinin, təmiz vicdanının etdiyi yalvarışlardır. Dezdemona, öldüyü zaman belə, qatilinin sevgili əri olduğunu gizlədir və ona son nəfəsində salam yetirir. Dezdemona - Mərziyə xanımın yaradıcılığında ən görkəmli yerdə durur. Aktrisa sevdiyi bu surətlə o dərəcədə birləşib ki, özü söylədiyi kimi, Dezdemona rolunu oynarkən özünü səhnədə azad hiss edir.

Dünyanın ən gözəl səhnələrində müxtəlif Şekspir rollarını, o cümlədən Otellonu oynamış məşhur tragik Bahram Papazyan Mərziyə xanımın yaratdığı Dezdemona surətinə böyük qiymət vermişdir. O, yazır: "Mən dünyanın hər bir hissəsində Otello rolunu bir çox dezdemonalarla bir yerdə ifa etmişəm. Parijdə ardı kəsilmədən 17 gecə Otellonu oynamışam. Lakin Mərziyə kimi elastik, işvəli, şüurlu oynayan Dezdemona az görmüşəm".

Mərziyə xanım Dezdemonadan sonra Şekspirin "Maqbet" faciəsində Ledi Maqbet surətini yaratdı. "Maqbet" (1936) tamaşası Az. DDT-ın parlaq, yeni və böyük qələbəsi idi. Quruluşçu rejissor A.A.Tuqanov çox gözəl, tam realistik teatr tamaşası verməklə Azərbaycan Teatr tarixində yaşayacaq tamaşalara birini də əlavə etdi. "Maqbet" quruluşu, rus incəsənətinin ən gözəl quruluşları ilə, Malı Teatrın "Otello" (1935), "Teatr revolyusi"nin "Romeo və Cületta" (1935), Moskva Dövlət Yəhudi Teatrının "Kral Lir" (1935) və SİQKA-nın "Şıltaq qızın yumşalması" (1938) quruluşları ilə bir sırada durmaqdadır. Aktyorlarımızın da qazandıqları müvəffəqiyyəti xüsusi qeyd etməliyik. Mərziyə xanımın Ledi Maqbeti, Sidqi Ruhullanın Bankosu, Ələkbərovun Makduffu, Sənaninin Malkolmu, Dağıstanlının yaralı əsgəri, Vəlixanlının qapıçısı ölməz surətlərdir.

Şekspirin ən mürəkkəb, ifası çətin surətlərindən biri Ledi Maqbetdir. Bu surəti hərtərəfli vermək, onun əsərdəki mövqeyini, rolunu göstərmək yalnız nadir istedadlara müəssərdir. Mərziyə xanım Ledi Maqbet surətini asanlıqla yaratmamışdır. Rol aktrisaya 1935-ci ilin yayında tapşırılır. Aktrisa uzun müddət çətinliklər, əziyyətlər çəkir. O, yalnız "Maqbet" pyesini deyil, Şekspirin bir sıra əsərlərini dönə-dönə mütaliə və təhlil edir. Yeri gəlmişkən söyləmək lazımdır ki, teatrımızda rol üzərində çalışmaqda, müntəzəm mütaliədə, gözəl həyat müşahidəsinə malik olmaqda Mərziyə xanım birinci yerdə durmaqdadır. Ona görə də o, ciddi, əməyin nəticəsində, çətinliklərə dözərək özünün şah rollarından və Ledi Maqbetlərin ən gözəllərindən birini yaratdı.

Maqbet - şöhərtpərəstlik ehtirası ilə yanan, krallıq mənsəbinə çatması üçün olmazın cinayətlər edən orta əsr İngiltərəsinin feodalıdır. Onun arvadı Ledi Maqbet isə ərini sevən, hiyləgər, zalım, xəbis, son dərəcə şöhrətpərəst bir kübar qadındır. Mərziyə xanım belə məziyyətlərə malik Ledi Maqbet surətini yaratmaq üçün zəngin texnikasını, gözəl ifadə vasitələri ilə sərf etmişdir. Mərziyə xanımın Ledi Maqbeti adi qadınlardan çox fərqlənən, kraliça olmaq üçün hər bir cinayətə, hətta doğma balasını belə məhv etməyə hazır olan siyasətçi, avantyura qəhrəmanıdır. O, ərinin məktubunu alarkən çoxdan bəri düşüncəsində dolaşan məqsədini həyata keçirəcəyi günün yaxınlaşmasından sevinir. Mərziyə xanım - Ledi Maqbet əsər boyu təkamül edən surətlərdəndir. Əsərin əvvəlində Maqbetin qəlbində insanlıq eşqi çox, xəyanət və hiyləgərlikdən əsər belə yoxdur. Lakin tədricən Maqbetin, arvadının təşviqilə dəhşətli cinayətlərə sövq edilməsi nəticəsində ondakı insani hisslər getdikcə aradan qaldırılır və o müsbət krala, cani, iblis insana çevrilir. Ledi Maqbet isə əvvələr hər bir xəbisliyə hazır, çox cəsarətli, tədbirli, hiyləgər, ərinin cinayətlərinin "aparıcısı", qanında atəşlər qaynayan iblisdirsə, sonda insanlıq hissləri oyanmış, etdiyi cinayətlərin ağırlığı altında əzilərək əzablar, iztirablar içərisində inləyə-inləyə məhv olan bir qadındır.

Mərziyə xanım - Ledi Maqbet bu təkamülünü, düşüncəsində və duyğularındakı təsiri böyük məharətlə, heyrətedici dərəcədə tünd boyalarla qabarıq şəkildə göstərməyə müvəffəq olmuşdur. Mərziyə xanımın yaradıcılığına ştamp, şarj kimi ünsürlər tamam yaddır. Onun Ledi Maqbeti ştamplı cani deyil, o ən iyrənc, murdar hisslərə malik canlı insandır. Aktrisa gözəl səhnə vasitələrilə, xüsusən müstəsna qəribə səsilə surətin kamilliyini tamamlayır. İxtiyarsız olaraq görkəmli səhnə xadimi, rejissor K.S.Stanislavskinin məsləhətini xatırlayırıq: "Əgər sizə Şekspiri oynamaq lazım gəlsə, o zaman müəllif sizdən səs, səs, səs, yenə də səs tələb edər, yüksəlmələr və enmələr tələb edər".

Mərziyə xanım ahəngdar, məlahətli, qüvvəli səsindən sənətkarlıqla istifadə edərək gözəl Şekspir surətləri yaradır. Aktrisa dərin daxili gərginliklə, Ledi Maqbetin "Qanlı əllər" - somnambulizm səhnəsini oynayır. Teatr sənətinin bütün incəliklərinə vaqif olan Şekspir, hadisələri elə qurmuş ki, Ledi Maqbet ifaçısına, rolun ən mürəkkəb, çətin yeri olan "somnambulizm" səhnəsinə hazırlanması üçün III pərdənin 4-cü səhnəsindən V pərdəyə qədər uzun bir vaxt vermişdir. Ledi Maqbetdə insani hisslər cinayətlərinə peşmançılıq da bu fasilə zamanı olur. Budur, Mərziyə xanım, ağ gecə köynəyində, saçları pərişan, gözləri somnambullarda olduğu kimi, bir nöqtəyə zillənmiş halda bir əlində şam tutmuş, ağır, üzgün addımlarla irəliləyir. Şamı yerə qoyduqdan sonra dəhşət saçan nəzərlərini titrəyən ağ əllərinə zilləyir, əllərini tez-tez ovuşduraraq pıçıltı ilə "yenə ləkə" deyərək danışmağa başlayır. Əgər pyesin əvvəlində xəbis, cani Ledi Maqbet Dunkanı öldürən Maqbetə cəsarət, qüvvət verərək dəhşətli pıçıltı ilə "Qapı çalınır, yataq odasına çəkiləlim! Etdiyimiz işin ləkəsini bir stəkan su təmizlər" deyirdisə, indi insani hissləri oyandıran, cinayətinin dəhşətindən sarsılaraq, qanlı əllərini təmizləyə-təmizləyə "Yenə qan qoxusu gəlir. Bu kiçik ağ əli Ərəbistanın ətirləri də yuyub pak etməz..." deyir. Bu böyük fərqli sözləri aktrisa pıçıltı ilə, lakin tamamilə müxtəlif hisslərlə söyləmişdir. Cinayətlərinin dəhşəti - onun faciəli səsində təzahür edir. Pıçıltı getdikcə artır, gah yüksəlir, gah da enir. O, həm həyəcanlanır, həm də sakitləşir. Mərziyə xanım - Ledi Maqbetin ən kiçik və ən mürəkkəb səhnəsi olan "somnambulizm" səhnəsində sənəti şahiqələrinə qədər yüksəlir.

O, tamaşaçılara olmayan bir şeyi, ağ əllərdə qan ləkəsinin izlərini göstərməyə müvəffəq olur. Bir tənqidçi aktrisanın, bu səhnədə həddindən artıq coşduğunu, əllərini çox hərəkət etdirdiyini, gizlətmək əvəzinə gözləri qarşısında saxladığını yazmışdır. Qeyd etməliyik ki, bu səhnədə Ledi Maqbet somnambuldur. Somnambullarda isə şüur itmir, ancaq yatırılır və onlar adi insanlar kimi görür və eşidirlər. Lakin onların hərəkətləri rabitəsiz, məntiqsizdir. Ona görə də Mərziyə xanımın pıçıltıdan çığırtıya və əksinə keçməsini təəccüblü, kəsirli hal hesab etmək olmaz. Ləkəli əllərini gizlətməməsi isə, ləkələri görmək istəməməsindən doğur. Unutmamalıdır ki, o tam şüurlu deyildir. "Maqbet" hökumət tərəfindən parlaq qələbə, mühüm bir hadisə kimi qiymətləndirildi. Azərbaycan Xalq Komissarları Soveti və Azərbaycan K(b) P Mərkəzi komitəsinin qərarı ilə quruluşçu rejissor A.A.Tuqanovla və Ledi Maqbet ifaçısı Mərziyə xanım Davudovaya Respublikanın xalq artisti adı verildi və tamaşada xüsusilə fərqlənən artistlər mükafatlandırıldı...

Turan CAVİD

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 26 oktyabr, №41.- S.4-5.