24 yaşında dünyasını dəyişmiş şair, nasir, ssenarist,
dramaturq,
bəstəkar,
folklor araşdırıcısı, musiqi folklorumuzun toplayıcısı, rəssam Ərtoğrol Cavidin 1930-cu illərdə
qələmə aldığı
bütün əsərlərini
- "Yazıları, rəsmləri,
bəstələri,
məktubları"
kitabını 2005-ci ildə,
Turan Cavidin isə 1950-ci ildə
yazdığı
"Mərziyə
Davudova"
kitabını 2021-ci ildə
nəşrə hazırlamış
və onlara
Ön söz yazmışam. - Bu, onların ilk kitablarıydı.
Oktyabr ayı Cavidlər
ayıdır. Cavidlərə
məxsus oktyabrı qəzetdə necə təqdim etmək barədə düşünürdüm.
Ən gözəli, sözü Cavidin övladlarına verməkdir.
Ərtoğrolun kitabından
Hüqonun "Gülən
adam" romanı barədə 1939-cu il martın
28-də gecə saat 1
radələrində yazıb
tamamladığı qeydlərini, Turan Cavidin kitabından
isə Mərziyə Davudovanın Şekspir əsərlərində oynadığı
rollar barədə mülahizələrini təqdim
edirəm.
Bu yazılar qələmə
alınanda Ərtoğrolun
20, Turanın isə
26 yaşı vardı.
Ərtoğrol "Gülən
adam" barədə
qeydlərini yazanda, yəni 1939-cu ildə
"xalq düşməni"
Hüseyn Cavid Sibirdə həbs düşərgəsində, Turan
Cavid Mərziyə Davudova barədə mülahizələrini yazıya
köçürəndə, yəni 1950-ci ildə isə 59 saylı məhbus Hüseyn Cavid Tayşetdə Tayqa meşələrinin dərinliyindəki 59 saylı
qəbirdəydi...
Bu yazıları oxuyub görəcəksiniz ki, Cavidin
övladları Cavidanə
düşünüb. Onların
bu yazılardan görünən Bayronik tənhalıqları daha çox qara talelərinin, dönük
bəxtlərinin izharıdır.
Alın yazısı kimi...
Azər TURAN
Hüqonun "Gülən adam"ı haqqında
Din, cəmiyyət və təbiət mövzusunda yazılmış "Paris Noterdam
kilsəsi", "Səfillər",
"Dəniz əməkçiləri"
üçlük romanlarından
sonra Hüqo monarxiya, aristokratiya (xüsusilə, İngiltərə
aristokratoriyası) və
inqilab mövzusuna 2-ci üçlüyü
düşünür. Monarxiya
mövzusunda roman yazılmayıb,
lakin müəllifin
buna olan münasibəti
dramlarından və mənzum əsərlərindən
görülür. Aristokratiya
mövzusuna "Gülən
adam", inqilab mövzusuna
isə "93-cü il" romanı yazılmış.
"Gülən adam" romanı 1869-cu il Gernsi adasında yazılıb (həmin il may ayında çap olub).
Bu əsər nəslən aristokrat olan, maraqlı macəralar keçirən Quinplenin lordlar palatasına, aristokratiyaya qarşı vurduğu ağır silləni təsvir edir. Aristokratiya mövzusu, XVII əsrin sonu və əsasən,
XVIII əsrin əvvəli
İngiltərə mühitində
cərəyan edir. Bu dövr kraliça Annanın dövrüdür.
V.Hüqonun bioqraflarından biri
yazır ki: (Frank Marzial
"Life of V.Hüqo"), "Hüqo İngiltərənin
Anna dövründəki vəziyyətini
tamamilə bilmir və buna görə hər addımda səhv edir".
Bu səhv ayrı-ayrı təkanverici momentlərdə,
bəzi obrazlarda ola bilər. Lakin "Gülən
adam"dakı hadisə
o dövr İngiltərə
şəraitində ola biləcək,
o quruluşa uyğundur.
Bunlardan başqa, əsas prinsip aşağı kütlənin
bir ovuc hakim sinfin bütün ağırlığı ilə
əzilməsi, doğrudur.
Bu hakim sinif içərisində
aristokratiya xüsusi, əsas yer tutmaqdadır.
Hüqo belə yazır:
Aristokratiya, krakus yumurtası
- azadlıq üstündə
oturmuş çalağandır.
Yazıçı, əsərdə hər
momentdən istifadə
edərək dövrün
hüquqsuzluğunu, çərçivəliliyini...
başqa mənfiliklərini
verməyə çalışıb.
O vaxtkı İngiltərə
qanunları Ursusun sandığı üzərindəki
yazılardan görülür...
"IV Eduardın nəşr etdiyi qanunlara görə, lord qətl hüququna malikdir. Qatil
lord izlənilməz".
"Lord savadsız olsa belə, katiblik edə bilər, çünki o qanuna vaqifdir".
"Lordu vuran adamın
əlini biləyindən
kəsərlər".
"Bütün yer üzü - lord mülküdür".
Bu, hüquq boğan qanunları humanist Hüqo
heç vaxt bağışlayamazdı.
Müəllif o dövr aristokratlarının
əyləncəsini verirkən,
bir sıra xarakterik klublar göstərir:
"Eybəcərlər klubu"nda
çirkinlər üçün
mübahisə edilir.
"O atlanır klubu"nda yoldan keçən qadını əlləri
üstə gəzməyə
məcbur edirlər.
"Fun klub"un üzvləri gecə evlərə, dükanlara soxulub soymaq, yıxmaq, yandırmaqdan həzz alırlar. Müəllif yazır ki, "fun" kəlməsinin
"zarafat" kəlməsinə
münasibəti duzla istiotun münasibəti kimidir.
Ən mürtəce klub "Böyük Moqoq klubu"dur. Onların əsas proqramı "Pislik üçün pislikdən ibarətdir".
Onlar bir kəndlini meymun kimi oynatmaq üçün
hər tərəfdən
qılınclar batırır,
baş barmaqları ilə yoldan keçənin gözlərini
əzir...
Bunlara baxmıyaraq ən az da olsa, gənc
kəlləsində Kromvel
sağlığına şərab
içilib.
Saray halı daha pozuqdur, məzmunsuzdur. Burda əyləncə üçün xüsusi
adamlar var: Xoruz kibi banlıyanlar, it kibi hürə-hürə
qabaqlarına atılanı
qapanlar, heyvan səsləri çıxaranlar,
eybəcər simalılar
və i.a...
Saray mənasız gülüşə
ehtiyaclıdır. Bunun üçün,
hətta normal insanları
belə eybəcər
hala salırlar. Bununla xüsusi cərrahlar məşğul
olur (Kompraçikovlar).
Onlar kral ilə əlaqə saxlıyır, II Karl bu məqsədlə 1 ailəni
satmışdır...
Bir çox dövri momentlər vardır, onlar obrazlar haqda danışılırkən
daha aydın görülür. Çünki
o obrazlar o dövrün
məhsuludur.
Müəllif ideyası ilə
(saray və aristokratiyanın bütün
ağırlıqları ilə
özlərindən aşağıdakıları
əzmə) bağlı
olaraq obrazları saray aristokratiya və əzilənlər deyə 2 qismə bölürəm. Birinci bölgüyə kraliça
Anna, ögey bacısı
hersoginiya Joziana, Lord Devid Derri Moyr,
Barkilfedro, Lord Klençarli
daxildir.
Müəllif bu qrupa ümumən mənfi, xüsusən, fərqli münasibət bəsləyir.
O yazır ki, "Saray
arsızlar, zənginlər,
tənbəllər, dedi-qoduçular,
zülmkar, istehza qurbanları, səfil aqillərlə doludur, bunlar hamısı həsədçi şəxslərlə
laqqırtı vurmaq ehtiyacını hiss edir.
Sarayın daxili həyatının
detalları, obrazların
hərəkətlərindən aydın görülür.
Heç
şübhəsiz ki, bu
qrupun başında II
Yakovun qızı kraliça Anna durur. O, ölkəni idarə etmək vəzifəsi qarşısında özünü
sadədil qızcığaz
kibi aparır. Onu xalq məsələləri
deyil, saray... maraqlandırır. O bəsit
düşüncəyə malikdir...
Verdiyi əmrləri nəzərdən
keçirəlim: "Qursi,
Baron Qinsel, İrlandiya
perindən başqa kimsə kral qarşısında başıaçıq
dura bilməz".
"Yaxud: Mənim atam general-admiral adı daşımışkən, ərim
də o adı daşımalıdır". Onun
əri Danya prinsi Georqun favoritkaları vardı. Hüqo yazır:
"Annanın əri ürəyini favoritkaları,
yalanını isə
qadını üçün
mühafizə edir.
Anna ən çox dövlət pulu üzərindəki kral taxtı rəsmi ilə oynuyur. Dərisi ağ olduğundan açıq-saçıq
paltarlar dəyişməklə
vaxtını keçirirdi.
O, ögey bacısı Jozianaya daxilən mənfi münasibət bəsliyir, lakin zahirən özünü
səmimi aparır.
Səbəbləri:
Joziana Annadan gözəldir, onun nişanlısı Annanın ərindən gözəldir və onun anası zəngin ikən Annanın anası adi qadın olmaz.
Hüqo
saray qadınına
aid xüsusiyyətləri real olaraq doğru verib.
Aristokrat
qız obrazı olaraq müəllif II Yakovun qızı Annanın ögey bacısı hersoginiya Joziananı verib. Bu obraz maraqlı xüsusiyyətlərə malikdir.
O süslər içində
yaşamaq, məmurlarla
əylənməklə vaxt
keçirir. Daha doğrusu, o, həyatın
mənasını mənasızlıqda
axtarır və sanki orada da tapır.
O cavan qız kibi qalmaq üçün
nişanlısı Lord Devid
Derri Moyrla evlənmədən məmnun
deyildir. Əsl səbəb başqadır.
O Derri Moyrun qadını olacağını
düşünürkən, qadın deyil, azad, sərbəst bir qız kimi
onun tərəfindən
sevilmək istiyir. Çünki ailə quruluşu onun arzularını çərçivə
arasına alacaq.
Daha başqa bir səbəb, qadın kibi Devid Moyru,
nişanlısını sevməməsidir.
"Joziana və Devid bir-birinə qarşı xüsusi bir əda ilə
naz-qəmzə göstərirlərdi.
Onlar bir-birini bəyənir, lakin sevməyirdilər".
O səyyar aktyor, eybəcər Quinpleni sevir. Ona "...mən səni sevirəm, mən yalnız səni arzu edirəm. Tez gəl, gözlüyürəm" məzmununda
məktub yazır. O
zaman ki, kraliça əmri
ilə rəsmi olaraq onun qadını
olacağını bilir.
Quinpleni odasından qovur. "İndi ki, siz mənim ərimsiniz, buradan gediniz... Siz burada dura bilməzsiniz. Burası mənim məşuqlarıma
aid yerdir... Mən sizi görmək belə istəmirəm..."
Əgər Anna simasında bəsit
düşüncəli qadın
və zəif hakim xarakterləri verilmişsə,
Joziana yalnız meşşan aristokrat qızı nümunəsidir.
Onlar yalnız öz hiss, arzu, duyğularının təminindən
həzz alaraq heç bir fikir və ideya
ilə uğraşmırlar.
Onların heç biri ailə anası deyil və heç bir vaxt ideal qadın obrazı ola bilməz.
Nisbətən gənc aristokrat
olaraq ölmüş,
Lord Linney Klençarlinin
qeyri-qanuni oğlu Lord
Devid Derri Moyr verilmişdir.
Klençarlinin sərvəti Jozianaya
verilib. Derri Moyr onunla evləndikdən
sonra sərvətə
sahib olacaq. Devid istər-istəməz Joziananı
almalıdır. Bu burjua
mühitindəki sərvət
və məhəbbət
ziddiyyətidir. Devid də aristokrat klublarında iştirak edir. O taxta bir
evi yandırıb əyləndikdən sonra əvəzinə daş ev tikmişdir. Bununla bərabər, o xalq yarmarkalarında, sirklərdə, bokslarda iştirak edir, hakim olur. Lakin hər kəs onu "matros Tom-Cim-Cek" deyə,
sevə-sevə çağırır.
Xalq meydanlarında artıq o lord deyildir.
Bu hal onun xalqı
sevməsindənmi, yaxud
şenliyi sevməsindən
doğur? Şübhəsiz,
şenliyi sevməsindəndir.
Lakin bu hal uzun zaman təkrar olurkən xalq adətləri, duyğuları
da ona təsir edir.
Derri Moyr Quinpleni palatada təhqir edən lordların yolunu kəsərək vuruşa dəvət edir.
"- Sizə söylədilər,
lakin siz heç biriniz anlamadınız. Buradakı
ixtiyarların qulaqları
kar, gənclərin isə başları kütdür. Siz hamınız qorxaqsınız.
Hamının bir nəfər üzərinə
hücumunu mən sevmirəm, bu mənim xasiyyətimdir...
Fernen Klençarli özünü
bir lord kibi aparırkən, siz özünüzü ... kibi
apardınız. Mən
qəti olaraq sizdən birinizi öldürmək qərarına
gəldim".
Burada o
tam hüquqpərəstdir. Lakin o Quinplenin lord olması ilə bütün sərvəti uduzacağını
düşünürkən mülkiyyətpərəst, eqoist
duyğuları alovlanır.
Buna görə Quinpleni
görər-görməz duelə
çağırır, halbuki
bayaqdan onu müdafiə edirdi.
Artıq
burada o Tom Cim-Cek deyil,
Lord Devid Derri Moyrdur.
German romantizmində oxşarlar
var ikən, yəni iki adam bir
ad altında hərəkət
edirsə, "Gülən
adam"dakı lord Deviddə
bir növ onun əksi vardır. Burada bir adam iki
ad, iki sima daşıyır.
O Lord Devid olaraq aristokrat
mənfiliklərini, eyni
zamanda Tom-Cim-Cek olaraq xalq təsirilə bir sıra təmiz
duyğuları (hüquqpərəstlik,
həqiqətpərəstlik) özündə saxlayır.
Bu obrazın hərəkətlərindəki
dəyişmələr xarakterindəki
bu ikilikdən doğur.
Heç
şübhəsiz ki, kiçik
müsbət xarakterli
Tom-Cim-Cek böyük aristokrat
lord Devid Derri Moyrun kölgəsində qalır, sönür. Bu obraz hər şeydən əvvəl bir aristokrat gəncdir. Bu qrupun mürəkkəb xarakterli
nümunəsi Barkilfedrodur.
Onun mürəkkəbliyi
daxililə xarici arasındakı ziddiyyətdən
doğur. Daxilən nə qədər kinli, nifrətli isə, xaricən o qədər hörmətli
və səmimidir.
O ən mürtəce "Böyük Moqoq" klubu ideyasını daşıyır.
Müəllif yazır ki,
- "Zərər vermək Barkilfedro təbirincə, həzz almaq deməkdir".
Yaxud:
- "Əgər soyuq başqalarının iztirabına
səbəb olursa, onun özü soyuqdan titrəməyə
hazır idi". Bu arzuları təmin üçün Barkilfedro
möhkəm iradəyə,
böyük səbrə
malikdir.
"O, xarakterində cəllad rəzilliyi ilə miqroqraf səbrini birləşdirmişdi".
Hüqo
ümumiyyətlə saray
karyeristləri, xüsusən,
Barkilfedro haqda bu cümlələri yazır: "O daim gülümsərdi. O daim
müntəzir, hörmətli,
səmimi idi. O ümumən və hər kəsə baş əyərdi. Ən zəif, xəfif külək onun belini yerə
qədər bükə
bilərdi. Bel fəqərəsi
əvəzinə elastik
çubuq olurkən, səadət qazanmaq asandır".
Xüsusilə Barkilfedro haqda:
"Onun neçə yaşı vardı?
Heç
neçə, yaxud mövcud şəraitin tələb etdiyi qədər".
Demək,
o özün şəraitə
böyük məharətlə
uydurur, o arientalistdir.
O kərtənkələ kibi
düşdüyü yerin
rəngini alır. Bu xüsusiyyətlərə görə
tez zamanda möhkəm karyera qazanır.
Anna onu gördükdən sonra başqa qulaq pıçıldayıcılarını
dinləmək istəmədi.
Hər kəs ona inanır. Joziana Derri Moyra,
Derri Moyr Jozianaya, Anna bunlara kontrolluğu yalnız Barkilfedroya tapşırır.
"Barkilfedro əli altında 3 qlaviş vardı: Joziana, Lord Devid və Anna".
Hətta
Joziana öz otağının açarını
ona verir. O hər kəsin işinə yardım edir.
"Saray - dişli təkərlər sistemidir.
Barkilfedro bu sistemə daxil olub, onun mühərriki
olur".
Barkilfedro
edəcəyi operasiya
mərkəzində Annanı
görür. O hamıya
pislik üçün,
hamıdan istifadə edir. Buna görə mühasirəsində olduğu
hər aristokratın,
hər kəsin psixolojisini öyrənir. Zəif tərəflərdən
zərbə endirməyə
çalışır. Onun
ən çox nifrət etdiyi hersoginya Joziana idi.
Neyçün?
"...Joziana gözəl, ucaboylu, gənc, zəngin, cazib, şətarətli, şərəfli
idi". Halbuki Barkilfedro bədheybət, xırda boy, şişman,
yaşlı, adsız
və şərəfsiz
idi. Nəhayət, bunların hamısının
intiqamını almaq lazım idi".
O, "Matusina" göyərtəsindən
atılan sürahini böyük sevinclə kraliçaya təqdim edir. Derri Moyru
bütün sərvəti,
hətta gözəl Joziananı itirməsi onun kirli ruhunu
məmnun edir. Barkilfedro "özünün
xüsusi lordu özünün yaratdığı
lordun" olması və yeni lordun, Barkilfedrova qarşı minnətdar, ödənilməyəcək
qədər borclu olmasını düşünürkən
İblis qəhqəhələri ilə gülür.
O mürəkkəb plan qurur.
O, Jozianaya, lord Devid sarayına zərbə endirmək istərkən,
ixtiyar Ursusun kiçik daxması dağılır. Nəticə
daha acı olur. Hüqo bunu belə yazır:
"Barkilfedro qartalı nişan almışdı,
lakin gövərçinə
dəydi".
Bu obraz karferist, yaltaq aristokrat nümunəsi kibi verilib. Müəllif lordların, baronların, saray vəkillərinin... rütbələrinə çatma
yolu proseslərini bir növ Barkilfedro
simasında ümumiləşdirib.
Humanist Hüqo "başqalarının
bədbəxtliyi əsasında
qurulan bu səadətə acı-acı
nifrət edir. Böyük romanist nümunələrini verdiyi
aristokratiyanın hər
tərəfini görür.
Aristokratların hamısı
yalnız yeyən, əyləncə ilə məşğul olan deyildi. İstisna olaraq onlarda da mütərəqqi fikirlilər,
nisbətən müsbət
ideya daşıyanlar vardı.
Demək,
aristokratlarda da mütərəqqilər,
hətta respublikaçılar
belə vardır.
Əsərdə bunlara nümunə
olaraq lord Linney Klençarli verilib. Bir obraz kibi o iştirak
etmir, yalnız yazıçı o haqda məlumat verir.
"O Kromvelin həməsri, həmfikridir. İnqilab sönəndən
sonra belə o öz fikirlərindən boyun qaçırmır.
Lakin uğrunda çarpışdığı
fransız xalqı II Yakovu təntənə ilə qarşılarkən,
o içində acı
bir duyğu hiss edir. O doğma xalqına, doğma yurduna nifrət edərək özü-özünü
sürgün edir. İsveçrədə, Ceneva
gölü sahilindəki
bir sarayında
pessimist həyat keçirir.
Cəmiyyətdən küsülüb
keçirilən bu həyat "Səfillər"dəki
cənab J-nın həyatına oxşuyur. Hər ikisi kral əleyhinə olub, respublikaçıdır.
Lakin cənab dinsiz ikən lord Linney Klençarli dinsiz deyil.
Klençarli yenidən İngiltərə
peri ola bilərdi, sərvətin
ala bilərdi, lakin tutduğu ideya bütün sərvətlərdən
daha qiymətlidir.
(Demokratik respublika). O,
1650-ci ildə parlamentdə
"kralsız, monarxsız,
hakimsiz respublika müdafiəsində sadiq
olacağına and içib.
O demokratik respublikaçı
olaraq sürgündə
ölür.
Müəllif ona hörmət
edir, çünki o
da Klençarli kibi demokratik respublikaçıdır.
Lakin əfsus, bu, Hüqoda humanizm ilə öz kəskinliyini itirir.
Bu obrazlardan başqa, əsərin bəzi səhnələrində aristokrat
həyatını əks
etmiş (saray, lordlar palatası). Aristokratiyadan müəllif
əsasən, kraliça
Annanı, hersoginya Joziananı, lord Devidi, karferist Barkilfedronu və respublikaçı Klençarlini verib. Bu qrupa yazıçı ümumən mənfi, xüsusən fərqli münasibət bəsliyir.
Obrazların 2-ci bölümü olan əzilənlər nümunəsi olaraq Ursusun arabası (Quinplen, Deya, Ursus, Hoven) verilib. Avtorun bütün simpatiyası bundadır. Onun əsərlərində ana xətt
kibi keçən humanizm bu qrupa
aiddir.
V.Hüqo
müsbət obrazlarını
daima aşağı təbəqədən alıb:
Qvazimodo, Esmiralda, Jan Valjan, Fantina, Kozetta, Qavroş, Quinplen, Deya, Ursus, Hoven...
"Gülən adam" romanında bu qrupun aktiv nümayəndəsi
Quinplendir.
"Onun simasına gülüş maskası
keçirilmiş. Daxili
həyəcanlarda siması
qorxunclaşır. O "Qomos"
kibi simasında həm gülüş, həm də ciddiyyət cizgiləri saxlayır".
Onu görə hər kəs istər-istəməz
gülür. "Yas saxlayan
şəxslər ondan
saqınmalı idilər,
çünki onu görür-görməz ədəbsiz-ədəbsiz
gülməyə başlarlardı.
Bir dəfə cəllad
gəlmişdi, Quinplen
onu da güldürdü..."
Müəllif cəmiyyətdə ən
donuq, ən qatı insan cəlladı tanıyır,
o cəllad ki, "uf!"
demədən soyuqqanlılıqla
bir həyatı bitirir.
Quinplen kiçik ikən digərbindir, başqasını
düşünəndir. O özü
soyuqdan ölmək qorxusunda ikən, Deyanı xilas edir. Daha başqa
bir misal:
"Ursus
- sənə deyirlər
ye!
Uşaq
bütün vücudu
ilə titrəyərək,
gözləri yaşarmış
bir halda:
- Bəs siz?! - dedi, - sizə heç bir şey qalmayacaq". O, həyatın ağrıları
haqda ilk məlumatı
Portlend sahilində alıb, sonra Ursusun təsiri ilə böyüyüb: latın dilini, musiqini, nitq elmini öyrənir. O müxtəlif kütlələrə
rast gəlmiş və onların yuxarı təbəqə
ağırlığı ilə
əzilməsini duymuşdu.
Müəllif göstərir ki, o uzun
zaman düşünür. Bir gün Ursusa belə deyir:
"Əyər hakimiyyət mənim əlimdə olsaydı, mən səfillərə yardım
edərdim. Amma mən
nəyəm? Aciz bir heçlik. Mən nə edə bilərəm? Heç bir şey! O Deyanı, sarayında katib olduğu lord Mermedyuqu tərifləyir. Lakin Quinplen
necə nəticə çıxarır?
"- Zənginlərin cənnəti
fəqirlərin cəhənnəmi
üzərində qurulmuş".
Bir neçə fəsil keçdikdən sonra Quinplen artıq lorddur. Müəllif onun haqqında belə yazır:
"(Biz onu əvvəlki adı ilə adlandıracayıq,
əyər Klençarli
lord isə, Quinplen insandır)".
O öz sarayındadır. Sərvət onu sərxoş etmiş. O sevinir:
- Mənim şəhərdə
və şəhərdən
kənarda saraylarım
var. Mənim bağlarım,
ov yerlərim, meşələrim, karetlərim,
milyonlarım var. Mən
qonaqlıqlar verəcəm.
Mən həyatın bütün sevincləri ilə əylənəcəm
və çöllərdən
çiçək dərə
bilməyən Quinplen
gökdən yıldızları
qoparacaq".
Bu sevinc uzun sürmür,
yavaş-yavaş o tərəddüdə
qapılır. Ursusun arabasına dönməyə
tələsir.
"- Deya! Ursus! Mən sizinlə bir yerdə olacam. Siz nə idinizsə,
mən də ondan idim. İndi, mən nə isəm, siz də ondan olacaqsınız.
Gəliniz!.. Yox! Mən gəlirəm! Həm də bu saat, bu
dəqiqə".
Əsərin ideoloji zirvəsi
Quinplenin palatadakı nitqidir. Buna görə mən nitqin əsas yerlərini qeyd edirəm.
"- Milordlar, siz zirvədə bulunursunuz. Çox yaxşı...
Lakin sizdən daha aşağılarda, bəlkə
daha yüksəklərdə
nə isə bir şey də
var.
...Sizin səadətiniz o birilərin fəlakəti
üzərində qurulmuş...
Bilirmisiniz, siz mütəmadiyən çoxaltdığınız
vergiləri kim verir? Acından ölənlər!..
Siz zənginlərin zənginliyini
artırmaq üçün
fəqirlərin fəqirliyin
artırırsınız. Halbuki
əksinə etmək
lazımdır...
(Palatarın o günkü məsələsi Annanın
əri Georqun maaşını 100.000 funt
sterlinq artırmaq idi).
Uf!.. Bu quruluş yanlış əsasda qurulub. Lakin həqiqi quruluşun olacağı bir gün gələr. O zaman
hakimlər deyil, yalnız azad insanlar olacaq. Siz deyirsiniz ki, mən qorxuncam. Yox, mən xalqam.
Siz deyirsiniz ki, mən istisnayam... Yox, mən izdihamam.
İstisna sizsiniz. Mən simvolam... Mən hər şeyi özümdə təcəssüm etdirirəm.
Mən bəşəriyyəti
necə yapmışlarsa,
o şəkildə təmsil
edirəm. Məni şikəst ediblər. Mənə nə yapmışlarsa, onu bütün bəşəriyyətə
yapmışlar. Mənim
gözlərimi, qulaqlarımı,
ağzımı necə
şikəst etmişlərsə,
onun da - hüququn, qanunun, həqiqətin, əql və düşüncəsin öyləcə
pozmuşlar... Vaxt gələr ki, şatir (şən) səsinizə
qarşı dəhşətli
gurultu yüksələr.
O vaxt bir dəfə çatmışdı...
Onu respublika adlandırmışdılar, onu
məhv etdilər, amma o yenə yüksələr. Lakin hələlik
onu xatırınızda
saxlayın ki, qılınclarla
silahlanmış krallar
seriyası qarşısına
Kromvell balta ilə çıxır.
Çıxış möhkəm demokratik əsasda qurulmuş. Hüqo görüşləri ilə
bağlı olaraq romantik və humanist pərdədədir. Quinplen
palata üzvlərindən
xeyirxahlıq gözlüyür,
onları barışmağa
dəvət edir. Çünki: "Hüqo
üçün sosial
elmin məqsədi - cəmiyyətdəki bütün
ziddiyyətlərin barışmasından
ibarətdir" (L.Nekora
"Sosialğnıy roman V.Qöqo.
str. 169).
Quinplen xalq nümayəndəsi kibi, xalq simvolu
deyə özünü
adlandırır. O çirkindir
- xaricən çirkin,
daxilən təmiz idi. Hüqo bunların hər ikisini xalq simvolu
kibi verib.
Bəzi
tənqidçilər onu
dvoryanlıq, feodalizm simvolu adlandırır
(Hamsun). Lakin Quinplen "bir
gün gələr
ki..." deyərkən, gələcəyə
və "o zaman yalnız
azad insanlar olacaq" deyərkən, yalnız gələcək
respublikaya ümid bağlayır. Bu düşüncədə
utopik sosializmin də təsiri var.
Müəllifin, ideoloji ruporu olan Quinplenin lordlar palatasındakı çıxışı humanist Viktor Hüqonun Gernsi adasından Avropa aristokratiyasına müraciəti,
daha doğru, ittihamnaməsindən başqa
bir şey deyildir.
Quinplen qaydanı pozaraq kral taxtına baş əymədən çıxır. O iki yolayrıcındadır, ya
Klençarli sarayına
qayıtmaq, sərvətə
uymaq, yaxud Ursusun arabasına dönmək, Deyanı sevmək.
Azad həyata, Ursus arabasına,
Deyaya olan səmimiyyəti, lord həyatına...
saray həyatına olan nifrəti bir-birinin ardınca yüksəlir, inkişaf edir. Nəhayət, o səfil Quinpleni lord Fernen Klençarliyə tərcih edir və uşaq səbirsizliyi ilə "yaşıl qutu"nun durduğu Tedqaster mehmanxanasına yüyürür.
Orada kimsə yoxdur.
Quinplen nə hörmət bəslədiklərini tapa bilir,
nə də nifrət bəslədiklərini
əzə bilir. Çünki o acizdir. Buna
görə intihara nəticə verir. Çaya atılmaq istərkən bir şeyin toxunduğunu hiss edir. O insanlıqdan qaçan Ursusun insanpərəst Homosudur.
Yazıçı Viktor Hüqonun əsas
görüşü humanizm,
məhəbbət və
xeyirxahlıqdır. O bir
yerdə yazır ki:
"İnsan sevmək üçün yaranmış:
o dostdur, qardaşdır...
yaşıl budaqlar altında, zülmətdə,
od içində, otlaq
arasında, küləkdə
insan heç bir canlı varlığı məhv etməməlidir".
Bu xətt romanda Quinplen və Deya simasında verilib. Deya Quinpleni
qızğın səmimiyyətdən
doğan təmiz məhəbbətlə, bir
xilaskarı kibi sevir. O sanki, Quinplenin daxili təbiətini görür
və onun saflığını duyaraq
"sən gözəlsən!"
deyir.
Deya kor olmasa idi
Quinpleni sevərdimi?
Bu sualı düşünürkən
müəllifin Quinplen
eybəcərliyi ilə
Deya korluğu arasında bir uyğunluq yaratması daha aydın görülür. Birinin üzü maskalı, digərinin gözü pərdəlidir, onlar sevib, sevinirlər, çünki "iki bədbəxt bir yerdə xoşbaxtdır"
("Səfillər"dən).
V.Hüqonun qadın obrazlarından
danışırkən Deya
haqda belə yazırlar:
"Gülən adam"dakı
kor Deyaya gəlincə, o haqda danışmaq lazım da deyil. Onda gerçək
həyatdan heç bir şey yoxdur"
(L.Nekora "Sosialğnıy
roman V.Qöqo Akademiə
1992. st.401).
Hüqo
yaradıcılığında romantik və realist motivlər, elementlər sıx bağlıdır.
Onları ayırmaq çətindir. Bu elementlərdən
biri üstün olurkən oxucusunu aldadır. Obrazın reallığı romantiklikdən
daha qabarıqsa, o real
obraz kibi, əksinə isə, real tərəflərin yoxluğu
kibi təsir bağışlayır. Deyanın
real tərəflər görməməsi
də burdan doğur. Deya yalnız Quinplenin səmimi müraciətini
eşidir və yalnız o haqda düşünür, onu dərk edir. O obyektiv aləmi görmür, yanında isə quruluşa aid danışılmır, o mütaliə
də edə bilmir. Onun duyğu
orqanlarına təsir
edən yalnız Quinplenin sevgisidir.
Joziana teatrda hamının marağını cəlb
etmişkən o Quinplenə
darılır.
"- O qadını bura buraxmamaq olmazmı? - deyə sorur. Bu təsir son dəqiqələrinə
qədər davam edir. Son səhifələrdə
o Ursusa belə deyir: "Xatırındamı,
atacan? Bir dəfə böyük lojada, sizin hersoginya adlandırdığınız qadın oturmuşdu. O
zaman mən darıldım.
Mənə elə gəlir ki, kiçik şəhərlərdə qalmaq
Londona gəlməkdən
daha yaxşıdır.
Deya yalnız Quinplenin sevgisini dərk edir. O aləmi doğru dərk edə bilməzdi: çünki əsas hiss orqanı yoxdur, o kordur. Deya reallığının
büründüyü romantik
pərdə başqa obrazlarınkına nisbətən
daha nəzərəçarpandır.
Lakin ona "gerçək
həyatdan heç bir şey yoxdur"
demək doğru deyil.
Romanın ən maraqlı,
ən ziddiyyətli obrazı müxalifətə
keçmiş xırda
burjua alimi Ursusdur. O, artistdir, doktordur, filosofdur, antik kultura ilə
maraqlanandır, bitkişünasdır,
musiqişünasdır".
...Onu dəli zənn
edib, dəlixanaya salmışlar, lakin şair olması aydınlaşınca azad etmişlər".
O pessimistdir. Ursus şəhər
xalqına, şəhər
həyatına qatı
düşməndir. Azad, vəhşi,
açıq-saçıq köçəri həyatı
onun ruhunu daha da çox oxşuyur. Onun psixolojisi möhkəmdir.
"O çox çətin gülər və heç bir vaxt ağlamazdı. O nə göz yaşları ilə sakit olmağı və nə də şadlıqdan müvəqqəti rahatlıq
duymağı başarmırdı.
İxtiyarlıq - mütəfəkkir
xərabədir.
"O daim köçəri halda yaşardı. Şəhərə yaxınlaşırkən
sanki meşələr,
mağaralar onu cəzb edir. Meşədə o öz evindədir".
"Əgər o mağaranı
təkərlər üzərinə
qoyub səyahət etsəydi, öz idealına çatmış
olardı".
O mizantropdur.
"Onun başlıca işi bəşər nəslinə kin bəsləməkdir".
O insanlığa nifrətini
isbat üçün
canavar Homo ilə yaşardı.
"O -
Homo! nə olursan ol, dönüb insan olma!" "Mən özümün
2-ci tomumu tapdım"
(Homo)
Ursus ayı dərisini göstərərək: "Mənim
iki dərim var, bu əsl dərimdir".
Bunlarla bərabər o böyük
humanistdir. O insan hüquqlarının tapdanmasını
istəmir (bu sandıq üstündəki
yazılardan görülür.
O çolaqlara yardım
edirkən, "sən
yenə ayaq üstəsən və göz yaşı vadisində istədiyin qədər gəzə bilərsən", dilənçilərə
pul verirkən, "yaşa, zavallı, ye, uzun zaman yaşa, mən sənin katoqranı ixtisar etmək istəmirəm"
deyir. O yardım edir, demək, humanistdir. Bununla bərabər pessimizmi ilə bağlı olaraq o həyatı "göz yaşı vadisi", "katorqa"
deyə adlandırır.
Ursus boranlı çöldə
səhərə qədər
Deyanın anasını
axtarır. Neyçün?
Yardım
üçünmü? Quinplenin
sözünü yoxlamaq
üçünmü?
Səhər arabaya dönürkən
o qadının olub-olmaması
yox, diri, yaxud ölü olması haqda danışır. Demək,
o yardım üçün
arayırmış.
Bunlar bir yana dursun,
Ursus 15-16 il Quinplenlə Deyanı
bəsliyir. Demək,
Ursus həm pessimist mizantropdur,
həm də humanist.
O xırda burjua filosofu olaraq, fərdiyyətçidir (xəstələrə,
dilənçilərə yardım
- bundan doğur) və cəmiyyətdən
küsüb.
Ursus cəmiyyətə qarşı
mizantrop, fərdə qarşı humanistdir. Neyçün bu xüsusiyyətlərdən, Quinplenə
yalnız humanizm təsir edir? Ursusdakı mizantropluq Quinplenin humanizmini qüvvələndirib, pessimizmi
optimizmə çevirir.
Neçin?
Çünki Quinplenin gülümsər
Deyası var.
Ursusdakı bu iki zidd əhval-ruhiyyənin bəzən biri digərini yenir, kölgədə buraxır.
Bəzən pessimist mizantropluğu
o dərəcə qüvvətlənir
ki, humanizmi heç nəzərə çarpmır.
Yazıçı belə
vaxtlarda onun qəlbinə toxuna-toxuna insanpərvərlik qığılcımını
alovlandırır. Ən
maraqlı bir misal: Quinplen həbs olurkən o sevinir.
"- Çox əla! Ay yaramaz! Quldur! Müftəxor! Üsyançı!
Bunlar hamısı onun siyasətdən danışmasından oldu!..
Gerçəkdən mən
çox məmnunam. Mənim işim yaxşı gətirir. Bu oğlanla qızcığazı
himayəmə alırkən
nə pis iş gördüm. Əvvəl Homo ilə mən çox sakit yaşayırdıq...
Artıq Quinplen yoxdur. Mən özümü onların
hər ikisindən xilas edilmiş saya bilərəm. Bir atışda iki dovşan vurulacaq. Deya bunları bilincə öləcək...
Öl, Deya! Ah, mən nə məmnunam..."
O evə gəlir, elanları qoparır, teatro olmayacağın söyləyir. Bu vaxt Hüqo yavaş-yavaş onun qəlbinə enir. Deya yatmışdı,
o birdən oyanaraq:
"- Fibi, Vnios! Vaxtdır.
Tamaşanı başlamalı.
Yəqin mən çox yatdım. Gəlin məni geyindirin!" - deməsi Ursusda yeni əhval-ruhiyyə
oyadır. Quinplenin səsini, kütlə hay-küyünü təqlidə
başlayır. Deya
hiss edir.
"Ursus,
Quinplen hardadır?
- deyə Deya sordu. Mən
bilirəm, o bizi atdı, o yox oldu.
Ursus tamamilə özünü
itirir. Bu ikinci zərbədir. Bu vaxt mehmanxana sahibi həbsxanadan Quinplenin paltarları gətirilməsin
deyir. Ursus üçüncü
zərbəni alaraq həbsxanaya yürüyür.
Bayaq Quinplenlə girənlər indi bir tabutla çıxır.
Ursus dördüncü zərbəni
alaraq: "Ölmüş!
Onlar onu öldürdü! Quinplen!
Mənim yavrum! Mənim oğlum" - deyə hıçqırıqlar
içində, boğulur.
O çətin ağlardı,
lakin indi göz yaşları onun yanağını islatmış.
Müəllif onun qəlbinin
ta dərinliklərinə qədər
enir - onun ruhunu dəyişən zərbələri davam etdirir.
Ursus geri dönmüş. Polisiya 24 saata Parisi boşaltma əmrini verir, yoxsa həbs ediləcəklər. Bu 5-ci zərbə
ardınca sonuncu, qəti 6-cı zərbə
gəlir. Ursus:
"Lakin
mənim bir dostum var, mən onu ata bilmərəm.
Quinplen..." deyərkən
bir nəfər onun sözünü kəsib - "Quinplen ölmüşdür" - deyə
cavab verir. Buradan artıq Ursus Hüqo ruhlu bir humanistdir. Müəllif Quinplenin həbsinə sevinən Ursusun qəlbinə toxuna-toxuna onu bura qədər yüksəltdi. Ursus xarakterindəki
ikilikdən ən əsası onun humanizmidir. Hüqo romanlarına aid xüsusi kompozisiya burada da var. Tema bir çox
kontrastlara, təsadüflərə
malikdir.
Məs:
Hadisələrdə:
Ursusun özünə heyvan, heyvana insan adı
qoyması.
Kompraçikoslar xilas məqsədilə
Himpleni ölüm qucağına atırlarsa,
sağ qalır. Lakin yaşamaq üçün
həris olan kompraçikoslar ölür.
Xarakterlərdə:
Ursus xarakteri ziddiyyətlidir, həm mizantrop, həm humanist.
Quinplenin
xarici ilə daxili münasibəti. Eybəcər Quinplen insanlığın ən
incə duyğularına
malikdir.
Barkilfedronun daxili arzuları
ilə, xarici münasibəti.
Derri Moyrdakı zidd ikilik...
Təsadüflər, gözlənilməyən
momentlər daha çoxdur.
Məs:
Quinplenin zindandan lord olaraq çıxması, Joziananın məktubu, Annanın məktubundan sonra Joziananın Quinplenə münasibəti,
Tom Cim-Cekin Derri Moyr olması, Quinplen özünü çaya atmaq istərkən Homonun ona təsadüf etməsi...
Demək
olar ki, Hüqonun əksər əsərləri
təsadüflər üzərində
qurulmuş (bununla reallıq da azalır). Mövzunun dinamikliyi səbəbi bu kontrastlar və təsadüflərdir. Mövzunun
ən sivri yerlərində Hüqo təsadüflər yaradır.
Bu hal təkrar olmaqla təsadüfilikdən
çıxıb normal hal
vəziyyətin alır.
Fransız ədəbiyyat tarixçisi
Jülvill özünün
"XIX əsr Fransa ədəbiyyatının illüstrasiyalı
tarixi" kitabında
Hüqo dramlarındakı
təsadüflərdən danışarkən
belə yazır:
"Əgər bir gənc bir qadına
qılınc çəkirsə,
qadının onun anası olacağına şübhələnməyin. Əgər
bir qoca bir qız cənazəsi
üzərində amansızlaşırsa,
onun qızı olacağına şübhə
etməyin".
Mövzunun cərəyan etdiyi
şərait nadir, xüsusi
xarakterdə olmaqla marağı daha cəlb edir, eyni zamanda reallığı
zəiflədir.
Məs:
Kimsəsiz, boranlı
çöldə köhnə
cəsədli dar ağacı, gün işığı düşməyən
yeraltı zindan, dolaşıq koridorlu saray.
Bu xüsusi dekorasiyalar real əsərdən çox,
yuxu, xəyal mövzusudur. Bu xüsusi dekorasiyalarda obrazların girişi, münasibətləri,
çıxışları da xüsusidir. Bunlar effektli qurulub. Məs: Joziananın teatra gəlişi.
Hamı
ona baxırkən, o kimsəni saymır, məğrurdur. Hamı Quinplenə gülürkən,
o heç gülümsünmür.
Tam ciddi oturmuş. Gedirkən qızıl pul qoyması, Tom-Cim-Ceklə bir karetə minməsi.
Quinplenin
romanda ilk görünüşü.
Qar, boran, kimsə yox, qaranlıq, sakitlik. Lakin kiçik Quinplen, yalın ayaqları ilə sürətlə iləriliyir.
"Matutina" sərnişinləri,
kompraçikosların romandan
çıxması. Onlar
dua edə-edə batırlar. Su onların bədənlərinə
toxunduqca, gəmi aşağı endikcə,
tərpənmədən dua
edirlər. Quinplenin
"Deya, gəlirəm",
deyə suya atılması...
Qəhrəmanın təntənə
ilə romandan çıxmasına ən
yaxşı misal
"Dəniz əməkçiləri"ndə
Jullyatanın batmasıdır.
Mədd vaxtı, o dənizdəki qaya üstündə əlləri
qoynunda duraraq uzaqlaşan "Kaşmir"i
süzür. Su onun belinə, çiyninə, boğazına
qalxır... O tərpənmir.
Romanın sonunda yazıçı yazır
ki;
"Gəmi üfüqdə tamamilə yox olan zaman, Jullyatanın başını su örtmüşdü. Hər
tərəfdə dənizdən
başqa heç bir şey görünmürdü".
Müəllifin dənizdə batan
obrazları tamamilə
başqa effekt verir. Çünki bir hadisə V.Hüqonun duyğularını
olduqca sarsıdıb.
Hüqonun qızı Leopoldina
toyundan bir neçə ay sonra Sena çayında boğulur. Əri Şarl Vaker onu xilasa atılır.
Lakin qız ölmüş,
Vaker tək sahilə çıxmaq istəmir. Buna görə
sevgili qadınını
köksünə qucaraq
özü də onunla birlikdə boğulub ölür.
Siz təsəvvür edin, bu hal qoca
romanist, humanist Viktor Hüqoya
necə təsir edər. Effekt üçün verilən
bəzi momentlər tamamilə inandırıcı
deyil.
Məs:
Canavar Homo içində
Ursus, 2 uşaq, başqa
şeylər, kərpic
soba olan arabanı tək çəkir.
Yaxud:
10 yaşlı Quinplen boranlı sahildə tək ikən kimsəsizlikdən, soyuqluqdan,
qaranlıqdan, qarğalar
didən dar ağacındakı cəsəddən,
qar içindən gələn uşaq səsindən... sanki heç bir həyəcan duymur. O, bir söz belə
demir.
Bəzi
momentlər o dərəcə
bitərəfanə (müəllif
münasibətini göstərməyən
kibi) təsvir edilmiş ki, başqa təsirlər bağışlayır.
Məs:
"Matutina"nın batması
yer altındakı soyuq, qaranlıq, rütubətli, sakit zindandan üzərinə daş yığılmış
Xardqvamonun iniltisi və ölməsi...
Yazıçı istər-istəməz özü də acıyır. Səbəb
humanizmdir. Bütün
bu vasitələrdən
romantik söz ustası romanın effektliliyi üçün
istifadə etmiş.
Real səhnələr romantik pərdədə nə qədər dumanlaşırsa,
reallığın itirirsə,
V.Hüqonun, bu romanda vermək istədiyi "Aristokratiya"nın
dövlətdəki əzici
rolu teması da humanizm pərdəsinə
bürünməklə bir
o qədər öz kəskinliyini itirmiş.
Ərtoğrol CAVİD
Bakı 1939, 28-III
saat
1 (gecə)
Təqdim etdi:
Azər Turan
Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.-
26 oktyabr, ¹41.- S.2-4.