"Dahilərin iş rejimi"

kitabından seçmələr

Əvvəlcə Meyson Karrini tanıyaq

Meyson Karri - amerikalı yazar və redaktordur. Onun 2013-cü ildə işıq üzü görən "Dahilərin iş rejimi" adlı kitabı indiyədək 17 dilə çevrilib və 100 min ədədlik tiraj tezliklə satılıb-tükənib. Haqqında "The New Yorker", "The Guardian", "The Wall Street Journal" və "The Believer" kimi nüfuzlu nəşrlərin müsbət rəy çap etdiyi bu kitab NPR versiyası üzrə "İlin kitabı" elan olunub.

Adıçəkilən kitabda keçmiş dövrlərdə yaşamış və müasirimiz olan 161 dahi yazarın, bəstəkarın, rəssamın, filosofun və digər məşhur insanın iş rejimi avtobioqrafik, bioqrafik və dəqiq tarixi faktlar əsasında oxuculara təqdim olunub.

Həmin kitabdan sırf yazarlarla bağlı bölümlərin sizlərə təqdimatını davam etdiririk.

(Əvvəli burada)

Vladimir NABOKOV

(1899-1977)

Rusiyada doğulan bu yazıçı özünün qəribə iş rejimi ilə başqalarından seçilirdi.

1950-ci ildən başlayaraq, o, yazacağı mətnlə bağlı öz ilkin qeydlərini kiçik karton kağızlara köçürür, bunları isə kitabxanaların kataloq sistemlərindəkinə bənzər xüsusi siyirmələrdə saxlayırdı. Yazı prosesinə başlayana qədər gələcək romanın tam şəkildə, həm də ən xırda detallarına qədər beynində formalaşdığını Nabokov vaxtilə öz müsahibələrində də vurğulayıb. Bu cür iş metodu isə ona böyükhəcmli bir mətnin ayrı-ayrı bölümlərini məhz şüurunda doğulan ardıcıllığa uyğun şəkildə yazmaq kimi bir imkan tanıyırdı. Sonrakı mərhələdə yazar hazır səhifələri bəlli ardıcıllıq üzrə düzməklə, həm ayrı-ayrı bölümləri, həm də kitabın hissələrini asanca şəkilləndirməyə nail olurdu.

Karton kağızları topladığı həmin qutu, eyni zamanda onun üçün elə yazı masasını da əvəz edirdi: məsələn, "Lolita" romanının ilk variantını yazar özünün Amerikaya səfəri əsnasında yazmağa başlayıbmış və gecələr yol kənarında saxladığı maşınının arxa oturacağında yerini rahatlamaqla işləyirmiş. Özünün dediyinə görə, həmin şəraitdə o, nə əlyazmalara bir gərək duyurmuş, nə də hər hansı səs-küydən əziyyət çəkirmiş. Beləcə bir neçə ay sərasər işlədikdən sonra yazar karton vərəqləri arvadına təhvil verirmiş ki, hazır mətni makinada yığsın, bunun ardınca isə mətni bir neçə kərə oxumaqla, düzəldib, kamil hala gətirirmiş.

Cavan vaxtlarında Nabokov ard-arda siqaret tüstülətməklə yataqda yazmağa adətkar imiş. Yaşa dolduqdan sonra isə o, tütün çəkməyi tərgidir və özünə yeni vərdişlər tapır.

1964-cü ildə verdiyi bir müsahibədə o, bildirirdi:

"İş gününə mən, adətən çalışma otağımdakı köhnədəbli, amma misilsiz sekreterimin (çıxış üçün kürsünü xatırladan mebel - A.Y.) arxasında, həm də ayaqüstə yazaraq başlayıram. Elə ki dayanmaqdan baldır əzələlərim keyləşməyə başlayır, adi yazı masasının ardında duran rahat kreslomda əyləşməyə üstünlük verirəm. Ağırlıq hissi onurğa sütunum boyu irəliləyəndə isə mən kiçik kabinetimin bir küncündə duran divana uzanıram".

Sözügedən dönəmdə yazarla xanımı İsveçrənin Montröy şəhərindəki "Palace Hotel"in ən üst mərtəbəsində yerləşməklə, Cenevrə gölünə baxan altıotaqlı apartamentdə məskunlaşıbmış.

Sözügedən müsahibədə Nabokov bildirmişdi:

"Qış fəslində mən səhər yeddiyə yaxın oyanıram: hər səhər balkonumun məhəccərinə qonaraq, şux səslər çıxaran Alp zağcası (dolaşası - A.Y.) mənim üçün zəngli saatı əvəz edir: bu iri quş qara və parlaq lələklərə, sarı rəngli və qaba bir dimdiyə, qıpqırmızı ayaqlara malikdir.

Sonra bir qədər yatağımda qalmaqla, həmin günlə bağlı xəyalımda müəyyən planlar qururam. Saat səkkizə doğru həmişəki ardıcıllıqla təraş olur, səhər yeməyi yeyir, bəlli poza almaqla meditasiyaya köklənir, sonra isə vanna qəbul edirəm. Nahara qədərki saatlarda öz kabinetimə çəkilib işləyir, bunun ardınca həyat yoldaşımla gölün ətrafında gəzintiyə çıxmaqla, iş-gücə bir qədər fasilə verirəm. Müəyyən dövrlərdə XIX yüzilin az qala, bütün görkəmli rus yazarları - Jukovski, Qoqol, Dostoyevski və bir çox şairlər - məhz burada dincəliblər, Tolstoy isə buradakı otel qaravaşları ilə tez-tez eşq-məşqlə məşğul olub və təbii ki, sonradan hələ bunun altını da çəkib. Yeri gəlmişkən, eyni fikri elə Nitsa və ya Roma barədə də söyləmək olar.

Saat birə doğru ikinci nahar süfrəsi başında biz bir araya gəlirik və 13.30-da başlanan çalışmalarım fasiləsiz qaydada ta 18.30-a qədər sürür. Sonra ingiliscə çıxan qəzetləri almaqdan ötrü köşkə yollanır və saat yeddidə şam süfrəsinə əyləşirəm. Yeməkdən sonra yazı-pozu ilə heç məşğul olmuram. Doqquza doğru isə yatağıma girirəm. On ikinin yarısına qədər yerimdəcə mütaliə edir, sonra yuxusuzluqdan ta saat birə kimi yatağımda o üz, bu üzə çevrilirəm".

Bir başqa müsahibəsində isə biz onun aşağıdakı etirafına rast gəlirik:

"Mənim son dərəcə bəsit vərdişlərim var, hərçənd ağız dadıma da bir elə düşkün-zad deyiləm. Çox sevdiyim yumurtalı vetçinanı restoranların o səhvlərlə dolu menyularında sadalanan təamlara mən əsla dəyişmərəm".

"Böyük həvəs duyduğum digər əyləncələrin sırasına futbol matçlarının təkrar translyasiyasına baxmaq, ara-sıra bir qədəh şərab içmək və ya tənəkə qabdan pivə sümürmək, çəmənlikdə uzanıb, günəş vannası qəbul etmək, habelə yeni şahmat məsələləri qurmaq daxildir".

Yazarın çox düşkünü olduğu kəpənək ovlarını da bu siyahıya əlavə etmək tam yerinə düşərdi: bu əyləncə ilə o, Alp yamaclarında məşğul olurdu. Bəzən gün ərzində 25 kilometrlik məsafəni qaçaraq qət etdiyi üçün qışdakıyla müqayisədə, Nabokovun yuxusu tamamən ərşə çəkilirmiş və o, özüylə bacarmadığına dair hamıya acı-acı şikayətlənirmiş.

Frenk BAUM

(1856-1919)

"Oz diyarından gəlmiş heyrətamiz sehrbaz", habelə bu nağılın davamı sayılacaq onlarla iri və kiçikhəcmli hekayətin müəllifi kimi tanınan bu yazar 1910-cu ildə Çikaqodan Hollivuda köçüb. Orada aldığı torpaq sahəsində xanımıyla birgə tikdiyi geniş və rahat evə isə "Ozkot" adını verib.

Ömrünün əsas qismini Baum ən sevimli məşğuliyyətlərindən saydığı yaradıcılığa və bağbanlığa həsr edib. Bağbanlıq elminin sirlərinə o, necə dərindən yiyələnibmişsə, evinin arxa həyətində yetişdirdiyi çiçək növləri sayəsində hələ bir neçə mükafata da layiq görülübmüş.

Səhər saat səkkizdə oyanan Baum yaxşıca qəlyanaltı edir, üstündən də qaymaqlı və şəkərli olmaqla, dörd-beş fincan qəhvə içirmiş. Yeməkdən sonra o, bağban geyimində həyət-bacada saatlarca çalışırmış. Saat birdə ərlə arvad nahar süfrəsində bir araya gəlirmiş. Yalnız bundan sonra Baum qısa müddətə yazı masası arxasına keçirmiş.

Öz mətnlərini o, şezlonqda uzanıb, siqara tüstülətməklə, həm də daşınabilən püpitrdə (not dəftərini şaquli vəziyyətdə saxlamağa yarayan, ayaqlı mexaniki qurğuda - A.Y.) yazırmış. Ancaq bu məşğuliyyəti o, çox vaxt yarımçıq qoyub, təkrar gül kollarının yanına tələsirmiş. Az əvvəl bellədiyi torpağı alaq otlarından təmizləyərkən, yazdığı əsərin süjetindəki növbəti dönüş barədə düşünür, həmçinin xəyalında yaratdığı surətlərin sonrakı aqibəti ilə bağlı bir qərara gəlirmiş. Baum özü də daima şikayətlənirmiş ki, "qəhrəmanlarım mənimlə heç cür yola getmirlər".

Con MİLTON

(1608-1674)

Ömrünün son 20 ilini Milton gözdeşən zülmət içində keçirib: hətta gözlərinin tutulması da onun məhsuldar yaradıcılığına əsla mane olmayıb və o, özünün 10.000 misraya sığan şah əsəri - "İtirilən cənnət" poemasını məhz həmin dövrdə qələmə alıb.

Eynilə Dekart kimi, Milton da səhərin ilk saatlarını yataqdan qalxmaz və həmin vaxtı səssizlik içində düşüncələrə dalmaqla keçirərmiş. Amma adıçəkilən filosofdan fərqli olaraq, bu şair üçün yeni gün xeyli erkən başlanırmış - nisbətən ilıq mövsümlərdə saat dörddə, soyuq qışda isə saat beşdə.

Kiraladığı mirzə səhərin gözü açılan kimi yarım saat boyu Milton üçün "Bibliya"dan parçalar oxumalıydı. Bunun ardınca təkbaşına qalan şair beynində yaratdığı bəlli sayda misranı hafizəsində tuturdu. Saat yeddidə təkrar ona baş çəkən mirzə müəllifin diktəsiylə hazır mətni kağızlara köçürürdü. İlk bioqraflarından birinin yazdığına görə, mirzəsi işə bir azca ləngiyəndə cırnayan Milton onu bu sözlərlə tənbeh edirmiş: "Gəl, çıx da! Sağım vaxtı çatıb axı!".

Bu diktə prosesi bitdikdən sonra mirzə kağıza köçürdüyü mətni müəllifə oxuyurmuş. Yalnız bu yaradıcı iş bitincə, evdə səhər süfrəsi açılırmış. Sonrakı üç-dörd saat boyu bağda gəzib-dolaşan Milton günün ikinci yarısında öz ziyarətinə gələn qonaqları qəbul edirmiş. Yüngülvarı şam yeməyindən sonra isə bir qədər qəlyan tüstülədən şair axşam saat doqquzda yatağına girirmiş.

Ayn REND

(1905-1982)

1942-ci ildə Ayn Rend özünə ədəbiyyatda danılmaz bir yer qazandıran "Mənbə" romanı üzərində tamamlama işləri aparır. Sürəkli əziyyət çəkdiyi yorğunluğun caynağından qurtulmaq məqsədilə həmin günlərdə həkimə müraciət edir. Çalışma şövqünü bəlli bir səviyyədə saxlaya bilsin deyə, həkim bu qadın yazara o vaxtlar istehsalına təzə-təzə başlanan "benzedrin" həblərini məsləhət görür.

Bu təklif qısa müddətdə öz müsbət təsirini göstərir: əgər trilogiyanın birinci hissəsini bitirməyə Rend bir neçə ilini həsr eləmişdisə, "benzedrin"in köməyilə o, sonrakı ilin hər həftəsi ərzində irihəcmli bir fəsli bitirməyə nail olur. Həmin 12 ay boyu o, var gücüylə, həm də gecə-gündüz yazıb-yaradır, bəzən bir neçə gün ard-arda yatağına girmədən, elə paltarlı halda divanda mürgüləməyi daha uyğun sayır.

Hətta bir kərə sərasər, 30 saat boyu yazıb-pozan bu xanım sadəcə, ərinin hazırladığı yeməyi dadmaq, bitirdiyi növbəti fəsli və oradakı dialoqları ona oxumaqdan ötrü öz işinə ara verir. Hətta bu mətn yaradıcılığında müəyyən fasilə yarananda belə, o, yazı masası arxasından qalxmaq istəmir.

Sonrakı dönəmdə tutduğu makinaçı qadın onunla əməkdaşlığına dair bunları bildiribmiş:

"Ayn son dərəcə intizamlı birisiydi. Yazı masası arxasından durmağa əsla həvəs göstərməzdi. Yazı prosesi qəfildən, onun öz deyimiylə, "dalana dirənəndə" də bu müşkülə məhz masa arxasında çözüm tapmağa çalışır, ilham pərisi geri dönsün deyə, əsla durub, otaqda var-gəl eləmir, radio, ya da televizoru açmağı isə heç ağlına da gətirmirdi. O da var ki, masa arxasında qaldığı müddətdə Ayn həmişə yazıb-pozmurdu və bir dəfə kabinetdə kağızların xışıldadığını eşidərkən mən onun məhz "pasyans" oynadığına şahid olmuşdum. Bəzən o, qəzet oxuyurdu, ya da hərəkətsiz bir pozada - dirsəklərini masaya, çənəsini isə ovuclarına söykəməklə - duruxub qalırdı, gözlərini pəncərədən dışarı zilləyərək nələr barədəsə düşünürdü".

Məhz "Mənbə" romanını bitirməkdə "benzedrin" Rendin dadına yetişsə də, bu qadın yazar artıq həblərdən tamamilə asılı vəziyyətə düşür və sonrakı otuz il boyu "amfetamin" qəbuluna aludə olur. Sözügedən stimulyatorlardan gen-bol istifadə onun davranışlarında ruh düşkünlüyünə, əsəbiliyə, çılğınlığa, hətta paranoyaya yol açır. Ancaq bütün bunlar onun ətrafındakıların diqqətini sən deyən cəlb eləmir, çünki Rend dünyaya gəldiyi gündən bəri, zatən, bütün bu ziddiyyətli ovqatların məngənəsində çırpınırdı.

Meyson Karri

Amerikalı yazar

Dilimizə çevirdi: Azad Yaşar

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 7 sentyabr, №34.- S.30-31.