Milli taleyə qarışan ömür

Hidayət-80

Azərbaycanın görkəmli qələm sahiblərindən və ictimai-siyasi xadimlərindən olan Hidayət haqqında bir neçə irihəcmli məqalə yazmışam. Tələbəlik illərini, hələ İrəvanda işlədiyi illərdəki görüşlərimizi, kitablarını xatırladıqca hələ onun haqqında deyilməmiş çox sözümün qaldığını hiss edirəm. Anadan olmasının səksən illiyi ərəfəsində də nə isə yazmaq istəyirdim, lakin təəssüf ki, buna vaxt tapa bilmədim. Baxdım ki, indi oxuculara təqdim etdiyim bu yazı xeyli əvvəl yazılsa da, həm də bu günün sözüdür. Əziz dostumu 80 illik zirvəyə ucalması və bir çox arzularının gerçəkləşməsi münasibəti ilə ürəkdən təbrik edir, ona cansağlığı, yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram...

***

"Bakı meydanlarında

şair heykəllərin boynu bükülü,

üzlərinə tariximin rəngi çəkilib".

Çoxdan yazdığım "Şair heykəlləri" adlı şeirin bu misraları məni sarsıdan bir müşahidədən doğulmuşdu. Gerçəkdən də, Bakıdakı şair heykəlləri -Nizamidən, Nəsimidən üzü bəri - hamısı böyük kədər, dərd abidəsi kimi yaradılıb.

Heykəltəraşlar şairlərimizin obrazlarını doğru olaraq belə görüblər. Başqa cür onlar özlərinə bənzəməzdilər...

Hansının kitabını açırsan, misralardan qəm süzülür. Dünyanın nizamsızlığının, öz xalqının acı taleyinin, müharibələrin, ədalətsizliyin, cəhalətin, ümidsizliyin, itirilmiş dəyərlərin, sərvətə qurban gedən sevgilərin, ayrılıqların bitib-tükənməz acısı, qəmi... Çarə sözə qalıb. Bütün dərdlərini sözə yükləyiblər. Onlar üçün - "öləni, itəni, vətən əldən çıxanda vətəni" əvəz edən şeir olub.

Azərbaycanın görkəmli qələm ustalarından biri, görkəmli şair, dramaturq, nasir, publisist, ictimai-siyasi xadim kimi yaxşı tanınan və sevilən gənclik dostum Hidayət səksəni haqlayıb, həyatın çox sınaqlarından keçib, sevinc də görüb, dərd də; ancaq ilk tanışlığımızda gözlərinin dərinliyində və sözündə gördüyüm kədər heç vaxt silinib getməyib. Mənə elə gəlir ki, bizi bağlayan da taleyin və kəndlərimizin üzümüzə həkk elədiyi o silinməz ağrı-acı idi. Zəngəzurdan və Yardımlıdan Bakıya gətirdiyimiz ən "etibarlı", ən "vəfalı" yoldaş da elə qəm yükü idi və bu günə qədər bizi tərk etməyib.

Zəngəzur, Mığrı - tarixin xatırlamadığı çağlardan bəri tərtəmiz türk yurdu, boyda-buxunda Hidayətə bənzəyən kişilərin vətəni, ötən əsrin 20-ci illərində, hətta xəyanətkar bolşevik siyasətçi və tarixçilərin də "qeyd-şərtsiz Azərbaycan torpağı" olduğunu etiraf etdikləri bu ulu bölgəmiz əlimizdən alınandan, yüzlərlə kəndi yandırılandan, on minlərlə türk əhalisi qətl ediləndən sonra orda möcüzəylə köçdən qopub qalanların taleyi, aqibəti, ovqatı başqa necə ola bilərdi?

Ötən əsrin 30-cu, 40-cı illərində Zəngəzurun türk-azəri əhalisi Səməndər quşu kimi öz külündən yenidən doğulurdu, erməni vəhşiliklərinin şahidi olmamış yeni nəsil yetişirdi. Yetişirdi ki, yeni faciələr yaşayıb, yeni vəhşiliklər görüb, Zəngəzuru yenidən tərk etsinlər və bu dəfə izləri-tozları da silinsin ordan, külləri göyə sovrulsun.

Hidayət bütöv vətənin nəğməkarıdır, lakin Zəngəzur öz acı taleyi ilə həmişə onun oxuduğu nəğmələrin şah bəndidir:

Burda min illərdir yaşayır ellər,

Tarixin alınmaz şöhrət yoludur.

Ən zərif nəğmələr, ən şirin dillər,

Ən təmiz məhəbbət zəngəzurludur.

Hidayət uşaqlığından bu acı həqiqətləri bilən, ata-babalarının itən dünyasının ağrıları içində böyümüş və bütün ömrü boyu bu ağrını ürəyində yaşatmış bir adamdır. Bakıya gələndə Zəngəzuru gətirirdi və yaşadırdı ürəyində, Ermənistan deyilən qədim yurdumuza qayıdanda Azərbaycanı... Belə ağır yüklərə, sonralar yaşadığı dözülməz oğul itkisinə baxmayaraq belə sağlam, güclü, ruhu qanadlı, əli işdən soyumamış gəlib 80-ə çatıbsa, qəhrəmandır və deməli, yüzü də haqlaya bilər. Ona əsas arzularımdan biri də budur.

Hər ömrün sonu var, amma söz də, sözün müəllifi də ölümsüzdür. O, şeirlərinin birində özünü "çiçəkli, meşəli, qayalı Zəngəzur torpağı" sayır. Bu torpaq əbədi olduğu kimi, ona həsr edilən şeirləri də əbədidir. Hidayət başqa bir dövlətə bağlanmış doğma torpaqlarımızı həmişəlik itirməyin əlamətlərini gəncliyindən hiss edir və Zəngəzuru bütün gözəllikləriylə, adət-ənənələri, unudulmaz insanları, acılı-şirinli xatirələri, ona yaşatdığı ehtiyacları, Bakı-Təbriz sevgisi ilə, yaralarını sağaldaraq əvvəlki şöhrəti və gücünə qovuşmaq arzusu ilə şeirə köçürməyə çalışırdı.

Azərbaycan Dövlət Universitetinin birinci kursunda oxuduğumuz, yataqxanada bir yerdə qaldığımız günləri, uşaqlıq xatirələrinə və Azərbaycanın gələcəyinə köklənmiş söhbətlərimizi xatırlayıram. Yeni yazdığımız şeirləri isti-isti bir-birimizə oxuyardıq. Hidayət yeni yazılarını indiyə qədər dəyişilməmiş, son dərəcə səliqəli xətlə iri bir dəftərə yazardı. O, dəftərdə Arazı, Mığrısı, Aldərəsi, Maralzəmisi, Xəllərgə yaylağı, Ələngəz dağı, "başqa cür çıxan" günəşi, saya gəlməyən gözəllikləri ilə sirli bir Zəngəzur dünyası vardı. Sonra Hidayət qiyabi fakültəyə keçib Ermənistana qayıtdı. Qayıtdı ki, kəndlərindəki evi sahibsiz qalmasın, Zəngəzurun Azərbaycan-türk mühitini öz uca boyuyla bir az da ucaltsın, məktəb direktoru olsun, azərbaycanca çıxan respublika qəzetinə yeni bir ruh qatsın, Cəfər Cabbarlı adına Yerevan Dövlət Dram Teatrının direktoru kimi o sənət ocağını yaşatsın, bağlanmağa qoymasın, Bakıdan oralara yolu düşən ziyalıların üz tutduğu ünvan olsun, Ermənistanın Əməkdar Mədəniyyət xadimi rütbəsinə yüksəlməklə İrəvanın qədim türk mədəniyyəti havasını canlandırsın, erməni ziyalılarını haqqında hörmətlə danışmağa vadar eləsin, Ermənistan Yazıçılar İttifaqında Azərbaycan bölməsinə başçılıq etsin, orda Azərbaycan türkcəsində kitablar buraxsın, İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan fakültəsində dərs desin və s.

Həmin illərin bütün mürəkkəb, acılı-şirinli yaşantıları Hidayətin şeirlərində, nəsr və publisistikasında, məktublarında əksini tapmışdır. Bu əsərlərin hər biri ayrıca araşdırma mövzusudur.

Hidayət əyani təhsildən ayrıldı, ancaq bizdən ayrılmadı. Dostluğumuz və yaradıcılıq əlaqələrimiz davam etdi. İrəvanda yaşaya-yaşaya Azərbaycanda tanındı, nəşr edildi və sevildi... Onun İrəvanın başı üstündəki evi bir Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəziydi, Azərbaycan Ocağı və Azərbaycan ucalığıydi.

O, qədim türk-oğuz torpaqlarının keçmişi ilə bu günü arasında canlı bir körpüydü. Sonra ildən-ilə artan erməni şovinizminə, erməni mətbuatında və ictimai həyatında baş alıb gedən antitürk təbliğatı və düşmənçiliyinə dözmədi, Bakıya köçdü.

Burada da həmkar olduq. Kitab mədəniyyətimizi inkişaf etdirmək, qayğılarımızı bölüşə-bölüşə, o, "Gənclik", mən "Yazıçı" nəşriyyatında baş redaktor işlədik. Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra o, Prezident Aparatında dövlət müşaviri oldu, mən Mətbuat və İnformasiya naziri. Ancaq universitet yataqxanasında bir otaqda qaldığımız günlərin səmimiyyəti heç azalmadı.

Hidayətin ədəbiyyatımız qarşısında xidmətləri çoxdur; ancaq bir xidməti də var ki, xüsusi qiymətləndirilməlidir. Bu da şairliklə, ictimai-siyasi xadim, dövlət məmuru obrazının mükəmməl şəkildə bir-birini tamamlamasıdır. Belələri o qədər də çox deyil. Bu məsələdə taleyimizin oxşarlığından bunun nə demək olduğunu yaxşı bilirəm.

Şair hiss adamı olmaqla yanaşı, yüksək intellekt və mükəmməl bilik sahibi, yaxşı təşkilatçı, dövlət xadimi, bacarıqlı diplomat, ən mürəkkəb şəraitlərdə, ən yüksək uluslararası toplantılarda öz xalqının təmsilçisi olmağı, ən yüksək kürsülərdən millətinin sözünü deməyi bacarmalıdır. Tarixdə buna aid misallar çoxdur. Bizdə isə belə bir yanlış təsəvvür var ki, ədəbiyyat adamı ciddi siyasətlə məşğul ola bilməz, yaxud peşəkar siyasətçi ədəbiyyatdan tam uzaqdır.

Çətin uşaqlıq illəri, atasızlıq, hər gün üzləşdiyi yad, soyuq mühit onu erkən böyütmüşdü, elə gənc vaxtı da ciddiydi - öz işinə münasibətdə də, dostluqda da. Təsadüfi deyil ki, o milli məsələlər üzrə dövlət müşaviri və ya Dini Qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri olanda da bu məsul vəzifələrin öhdəsindən bacarıqla gəldi; ucaldıqca xalqa daha da yaxınlaşdı, müstəqil dövlətin əsl vicdanlı məmurluğunun, milli ziyalılığın nümunəsini göstərdi. Buna görə də Qırğızıstan Respublikasında Azərbaycanın böyük elçisi olanda da ölkəmizi ləyaqətlə təmsil etdi.

Bu yazını yazarkən, Hidayətin mənə bağışladığı orijinal əsərlərindən və tərcümələrdən ibarət oncildliyini bir də gözdən keçirdim. Bu cildləri diqqətlə oxumaq bir yana, sadəcə, vərəqləmək bəs edir ki, qələm qardaşımın necə çoxcəhətli, məhsuldar və şərəfli bir yaradıcılıq yolu keçdiyini görəsən. Bu baxımdan, onun həyat və fəaliyyətinə işıq salan, zəngin yaradıcılığının salnaməsi olan və "Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri" silsiləsindən buraxılmış "Biblioqrafiya"sı da diqqəti cəlb edir. Çünki burda Azərbaycanın və qonşu ölkələrin Hidayəti tanıyan bir sıra görkəmli ədəbiyyat, elm, sənət adamlarının, dövlət xadimlərinin onun haqqında böyük sevgi və ehtiramla yazılmış fikirlərindən nümunələr də yer alıb.

Oncildlik də, "Biblioqrafiya" da şair, sənətkar taleyi ilə vətəndaş və dövlət xadimi obrazının bir-birini necə tamamladığını göstərir.

Şübhəsiz, Hidayət ilk növbədə, şairdir. Haqqında yazanların da çoxu etiraf edir ki, ona olan sayğıları şeirlərindən başlanıb. Bizim Hidayətlə dostluğumuzun təməlində də onun çətin uşaqlıq həyatı, Mığrı, ana, ilk sevgi, doğulduğu yerlərin gözəllikləri haqqında yazdığı və tələbə yataqxanasının balaca otağında dinlədiyim gənclik şeirlərindəki dərin səmimiyyət və gələcəyə ümid olmuşdu. Bu şeirlərdə bizim nəsildən olan kənd uşaqlarının ümumi taleyi vardı: yoxsulluq dərdi.

Soyuqda, şaxtada, boranda, qarda

Bu köynək qış kürküm, pencəyim oldu.

Əlimdə qan sızan o cadarlar da

Mahudlu, meşinli əlcəyim oldu. (1962)

Zəngəzurda dağıdılmış, Yardımlıda müharibədən sonra qəsdən köçürülmüş kəndlərin faciəsi:

Küləkli çöllərdə, qarlı havada

Kəsə cığırları gəzən tapılmaz.

Göz yaşları qalan isti yuvada

Təndirlər üşüyər,

Çörək yapılmaz.

Yurdun xoşbəxtliyi yolunda çalışmaq arzusu:

Təbrizimin harayına çatmasam,

Öz dərdimi el dərdinə qatmasam,

Beş zalımın biləyindən tutmasam,

Görən, kim deyər ki, Hidayətəm mən? (1962)

Doğma Mığrının bu gün artıq xəritədən silinmiş adları:

Tağəmir - yaylağın, Xəllərdə - dağın,

Aldərə zirvəsi, Kazım bulağın... (1962)

Tanışlığımızın ilk günlərində yazdığı və şeir məclislərində oxuduğu "Qara pencək" şeirinin sadə və səmimi misraları uzun illər keçsə də, yaddaşımdadır. Şeir anasının "o pencəkdə nə var ki, onun üçün əsirsən?" sualına cavab olaraq yazılmışdı:

Axı mən necə deyim,

Quşbaşı qar yağanda

Bu qara pencəyi mən

Onun çiyninə salıb

Sağ-solunu kəsmişəm?!

"Üşüyərsən", deyərək,

Bu pencəkdə mən onu

Guya əzizləmişəm.

Bəlli olur ki, o sevgidən yadigar qalan yalnız bu pencəkdir.

İllər keçdi, Hidayətin səsi də, sözü də, şeiri də, özü də möhkəmləndi. Akademik Yaşar Qarayevin müşahidə etdiyi kimi, "sadə, aydın, xəlqi dillə-üslubla, əsl səmimi, isti nəfəslə" yazdığı əsərləri ona böyük oxucu sevgisi qazandırdı.

"Arabası sınıq-salxaq yolçulara tay olmaram" misralarında işarə etdiyi kimi, "yerə-göyə sığmayan həyat eşqinin" ardınca yüksəldi.

Akademik Tofiq Hacıyev demiş: "Şairlikdən ictimai, milli fəaliyyətə başlayan şair siyasi kürsülərə, dövlətçilik xidmətlərinə qədər yol gedir." Bu, Hidayətin ömür yolunun əsas cəhətidir.

Hidayətin şeirləri də, nəsr və publisistikası da onun öz taleyindən yaranmışdır, bu taleyi əks etdirir. Müəllif bütün əsərlərinin baş qəhrəmanıdır. Lakin bu baş qəhrəman millətinin bir parçası, böyük vətəndaş olduğuna görədir ki, bu əsərlər həm də bütövlükdə azərbaycanlıların, xüsusən, Qərbi Azərbaycan türklərinin tale nəğməsi kimi səslənir.

Bu baxımdan, onun "Burdan bir atlı keçdi" və "Orda - Zəngəzurda mənim ürəyimin məzarı qalıb" əsərləri gözəl bir xatirə, milli yaddaş kitabı olmaqla yanaşı, yurdumuzun itirilmiş bir parçasının tarixini, coğrafiyasını, etnoqrafiyasını, insanlarının xarakterini, üzləşdikləri çətinlikləri ensiklopedik qapsamıyla seçilən son dərəcə dəyərli əsərlərdir və bədii publisistikamızın ən uğurlu nümunələri sırasında yer alır.

Şair dostumun bir çox məktubları da var ki, siyasi publisistikanın vətəndaşlıq borcunu necə yerinə yetirməli olduğuna örnək sayıla bilər. Bu əsərlər dövlət müstəqilliyinin qorunub möhkəmləndirilməsində yazıçı sözünün necə mühüm rol oynadığını göstərir. Bu baxımdan onun oncildliyindən çoxlu misal çəkmək olar. Təkcə gürcüstanlı qələm dostu Cansuğ Çarkvianiyə məktubundan bir parçaya nəzər salmaq kifayətdir.

Hidayət yazır:

"Cansuğ, əziz dostum!

...Sözümün bu yerində Quramla 1994-cü il noyabr ayının sonlarında Tiflisdə, Yazıçılar Birliyində, onun soyuq otağında neçə saat çəkən isti söhbətimizi xatırlayıram. Qurama gileyləndim ki, bəzi gürcü müəllifləri mətbuatda, kitablarda xalqlarımızı üz-üzə qoymağa cəhd edir, tarixi faktları saxtalaşdıraraq soydaşlarımızın guya gəlmə olduqlarını yazırlar. Quram çılğın halda "onlar gürcü deyillər, gürcü xalqının düşmənləridir!" dedi. Həmişə təmkinli olan Quramın həyəcanı da təbii idi. Gürcülər içində gürcü soyadı daşıyan və gürcü adı altında gizlənən, lakin öz xislətini dəyişməyən xəyanətkar məlum qüvvələr var. Belələri ilk növbədə, gürcülərin düşməni, təbii ki, gürcü-azərbaycan dostluğunun da qənimidirlər. Belə düşmənlər təəssüf ki, Azərbaycanda da yox deyildir, ölkənin, millətin halal çörəyini yeyə-yeyə, saf suyunu içə-içə dövlətinə, onun maraqlarına dönüklük eləyənlərə göz yummaq olmaz. Onları gərək Allah da bağışlamaya."

Hidayət yaradıcılığında olduğu kimi, tutduğu vəzifələrlə bağlı apardığı bütün işlərdə, siyasi kitablarında, müsahibə və çıxışlarında da Böyük vətəndaşdır. Bir vaxt Zəngəzur üçün söylədiyi nəğmələri o, sonra bütöv Azərbaycan üçün oxumuşdur. Dövlət müstəqilliyini əldə etmək, müharibə şəraitində və belə mürəkkəb coğrafi-siyasi mövqedə, bu qədər çox düşmən arasında gənc dövləti qorumaq çətin işdir. İyirmi beş ildir qolunu çirməyib bu işi görənlər, öz gücünü milli gücə qoşanlarla yanaşı, kənarda dayanıb dodaq büzməkdən, qüsur axtarmaqdan başqa peşəsi olmayanları da görürük. Hidayət isə ilk gündən tərəddüd etmədən, əsil şair ilhamıyla çiynini bu ağır yükün altına verən, milli dövlətinə xidmət göstərməkdən zövq alan şəxslərdən biri olub. "Bu gün vəzifə kürsüləri rahatlıq üçün deyil" söyləyərək gecə-gündüz çalışıb. Buna görə də xalqının və dövlətinin yanında üzüağ, başıucadır. Keçdiyi yaradıcılıq yolu, ictimai mübarizə yolu həmişə adına yaraşan bir səviyyədə olmuşdur. O, həmişə düz yolda olub. Bu yol Azərbaycanın böyük gələcəyinə və bütövlüyünə gedən yoldur...

Sabir RÜSTƏMXANLI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 14 sentyabr, №35.- S.10-11.