15 sentyabr Bakının Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən erməni daşnak və rus-bolşevik qüvvələrindən xilas edildiyi gündür.

Həmin gün münasibətilə yazılan ilk şeirin müəllifi Məhəmməd Hadidir. "Türkün nəğməsi" adlı bu şeir 15 sentyabr 1918-ci il tarixli "Azərbaycan" qəzetinin 1-ci sayında dərc olunub.

"Bismillah" şeiri isə Əhməd Cavada məxsusdur. Çox ibrətamizdir ki, 26 yaşlı böyük şair Əhməd Cavad Bakını azad edən ordunun sıralarında olub. Mirzə Bala Məmmədzadə "İstiqlal zəfərinin dastanı" məqaləsində yazırdı ki, "Milli şairimiz o savaş günlərində bizzat qurtuluş ordusunun səfləri arasında bulunuyordu. Bu baxımdan hərəkat və savaşların şahidi olan şair əsərini realitədən mülhəm olaraq yazmışdır. Bir Qurban bayramı ərəfəsinə təsadüf edən 14 eylülü (sentyabrı) 15 eylülə bağlayan gecə sabaha qarşı ani basqını ilə düşməni sipərlərindən atıb... qəti təərrüzə keçən qurtuluş ordusunun zəfər topları şairi coşdurmuşdur. Azərbaycan istiqlal zəfərini dastanlaşdıran bu şeirinə şair, pək haqlı olaraq "Bismillah" başlığını qoymuşdur. Pək haqlı olaraq dedik, çünki şair yepyeni bir dövrün başladığını müjdələməkdədir. Bu gün Azərbaycan türkünün mənhus taleyi yenilmiş, hürr və müstəqil bir həyata qədəm qoyulmuşdur. O halda Bakı civarındakı Yanar Dağ, Subam və Yasamalın arxasından atılan zəfər topları şairi nədən coşdurmasın?!...İstiqlal savaşının zəfər dastanına böylə başlayan Cavad min ildən çox tarixə malik olan Şirvanşahlar dövrünün parlaq xatirəsini yaşadan Bakıdakı Xan sarayında onu zəfər pərisinin bəklədiyinə əmindir"

"Azərbaycanda düşündüklərim" məqaləsini isə Əli bəy Hüseynzadə 1918-ci ilin 24 iyulunda - Gəncədən Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra "Hilali-Əhmər" qəzeti üçün yazıb. İlk dəfəydi ki, həmin məqalədə Bakının Azərbaycanın paytaxtı olması ideyası irəli sürülür, o günlərdə Gəncədə iqamət etmiş Qafqaz İslam Ordusunun yol xəritəsi nişan verilir, Azərbaycan türkü ilə Anadolu türkünün mənəvi və fiziki vəhdəti şərh olunurdu. Hər üç mətn istər ədəbiyyatımız, istərsə də ictimai fikir tariximiz üçün örnəkdir.

Azər TURAN

Azərbaycanda Düşündüklərim

Bakusüz Azərbaycan olamaz...

Hilali-Əhməriyənin bayrağı bizimkinin eyni olan fəqət al rəngli milli bayrağında bəyaz hilal karşısında beş şüalı yerinə səkiz şüalı bir yıldız bulunan bir məmləkətdən, Kafkasya Azərbaycanından, Azərbaycan Cümhuriyətindən, daha doğrusu, Kafkasya Türk dövlətindən bir nəbzə bəhs etmək istərim. Daha iki həftə olmadı ki, bu gənc dövlətin müvəqqəti paytaxtı olan Gəncə şəhərini tərk etdim. Müvaqqəit payitaxt diyorum, çünki Azərbaycanın təbii paytaxtı petrol mənbəi olan Bakudur. Tiflissiz Gürcüstan nə isə, Bakusüz də Azərbaycan odur. Bakuyu Azərbaycana çok görən kim olursa olsun Azərbaycan xalqının ən mənfur düşmənidir!.. Gəncəyə gəlincə bu şəhər ancaq mərkəzi bir mövqedə olmaqla haizi-əhəmiyyət olub, iləridə Azərbaycanın maarif mərkəzi ola bilir. Gəncənin qırmızı tuğladan (kərpicdən) ən gözəl binası olan Şəhrəmanəti (bələdiyyə) dairəsi də böylədir. Mühitin yaşıl zəmini üzərində suvaqsız qırmızı bir cəbhə!.. Aman, nə riqqətavər mənzərədir o: binanın mərkəz qapısı üstündəki taraçada (eyvanda) hər axşam təmiz bəyaz paltarlar geyinmiş yirmi-otuz yaralı Osmanlı və Azərbaycanlı Türk nəfəri oturaraq hava alıyor. Caddədən gəlib-keçən əhaliyi seyr ediyor. Qarşıdakı baxçada çalınan Osmanlı əskəri musiqisini dinliyorlar... Və başları üzərində, binanın ən mürtefi (uca) bir nöqtəsində böyük, möhtəşəm bir Hilali-Əhmər bayrağı təməvvüc ediyor (dalğalanır)!.. Riqqətli bir mənzərə diyorum, çünki Hilali-Əhmər Xəstəxanəsinə təhvil edilmiş bu Şəhrəmanəti binasında Osmanlı Türk nəfəri ilə Azərbaycanlı Türk əskəri yaralı olaraq yan-yana yatıyorlar, bir-birləriylə dərtləşiyor, konuşuyor və cüzi şivə ixtilafına rəğmən, bir-birini mükəmmələn anlıyorlar! Evət, anlıyorlar, çünki Azərbaycan avam xalqı ilə Anadolu köylüsünün lisanı lap bir-birinin eynidir!..

Tarixin bəzi təbii cərəyanları olur ki, onları heç bir qüvvət durduramaz, fərd nə qədər alim olursa-olsun şaşırır, yanılır, yanlış yollara sapa bilir. Fəqət, tarix əsla şaşırmaz və olacaq öz təbiətiylə olur!

Anadolu Türkünün Azərbaycan Türkünə qovuşması da bu qəbil hadisatdandır.

Cahan müharibəsinin doğurduğu bütün müşkülata rəğmən, iki türk qardaş birləşiyor. Və bundan hər iki tərəf üçün də böyük fayda vardır. Çünki Azərbaycan və Anadolu bir-birini tamamlayırlar. Anadolu türkü coğrafi mövqeyi, tarixinin zərurəti üzündən dünyanın ən dəyərli əsgəri oldu. Fəqət, eyni zamanda da çarəsiz ticarətini, sənaye və iqtisadiyyatını başlı-başına buraxdı. Digər tərəfdən azərbaycanlı türk hədd-zatında əsgəri və cəngavər bir qövm ikən rus istilasından sonra rus hökumətinə əsgər verməkdən imtina etdiyindən, zaman keçdikcə döyüş qabiliyyətini itirmiş, yaxşı tacir və iqtisadçı olmuşdur. Onun sərvət qazanmaq xüsusunda kəsb etdiyi keyfiyyətlər heyrətamizdir. Halbuki, silahlı qüvvəyə malik olmayan bir millət istiqlalını qoruya bilmədiyi kimi, eləcə də ticarətsiz, sənayesiz və iqtisadiyyatsız da yaşaya bilməz. Bu səbəbdəndir ki, Azərbaycana qovuşmaqla hər iki türk bir-birinə qarışacağından türk milləti müasirləşmiş olacaqdır.

Bu gün Anadolu öz hərbi üstünlük və xüsusiyyətləri sayəsində Azərbaycanı ən mənfur bir əsarətdən xilas edir və bu müdəqqəs ölkədə qanını axıdır. Lakin sabah da Azərbaycan öz iqtisadi mənbələri və tərəqqi etmiş ticarəti sayəsində Anadolunu iqtisadi səfalətdən xilas edə bilər. Bu gün bütün dünyanı sarsıtmaqda olan və bir-birilə çarpışaraq ortalığı hərc-mərc eyləyən üç mühüm cərəyanın, yəni imperializm, nasyonalizm və sosializm cərəyanlarının ən faciəli fəaliyyəti sahəsi Qafqasya və xüsusilə Azərbaycan oldu. Orası bir cəhənnəmə döndü. Oradakı türk qardaşlarımız bütün bu müxtəlif yakıcı, yıkıcı, əzici cərəyanların altında sərsəmlədi, nə edəcəyini bilmədi, mühakiməsini qeyb etdi. Osmanlı türkü imdadına yetişməsə idi məhv olub gedəcəkdi. Fəqət, onun məhv olması ilə Anadolu da təhlükəyə düşəcəkdi. Azərbaycanı qurtaran Anadolu kəndi kəndini də qurtarıyor. Buna şübhə etməyiniz! Deyirlər ki, dağ-dağa qovuşmaz isə insan-insana qovuşur! Xeyr, tarixin elə anları vardır ki, dağ da dağa qovuşur, bu gün Ərciyəs dağı Qaf dağına qovuşur və qovuşduqca yüksəlir!..

Əli bəy HÜSEYNZADƏ

"Hilali-Əhmər" qəzetəsi

24 temmuz 1918

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 14 sentyabr, №35.- S.22.