1920-1930-cu illərdə realist hekayə tipi
Simurğ, Seyid Hüseyn və Yusif Vəzir
Çəmənzəminlinin hekayələri əsasında
Sovet dövrünə Azərbaycan
nəsri zəngin ənənələri ilə
qədəm qoymuşdur.
Bu, bir tərəfdən
maarifçi-realist nəsrin
ənənələri ilə
bağlı idisə,
digər tərəfdən,
tənqidi realizmin, xüsusən, C.Məmmədquluzadə
nəsrinin, didaktik-pedaqoji
nəsrin (S.S.Axundov, C.Cabbarlı və b.) nailiyyətləri ilə izah olunurdu.
1920-ci illərin yarısı ideoloji baxımdan qeyri-müəyyənlik illəri
olduğundan, həmin
illərdə yaranmış
ədəbiyyat da birmənalı
şəkildə yeni dövrün
ədəbiyyatı kimi
təsnif edilə bilməz. Bir qayda olaraq ədəbiyyatı partiyanın nüfuzu olaraq 1925-ci ildən hesablayırlar. Məhz bu ilin iyunun
18-də Rusiya Kommunist
Partiyası MK-sının
"Bədii ədəbiyyat
sahəsində pensiyasının
siyasəti haqqında"
qərarından sonra bədii yaradıcılıq
işi idarə olunmağa, yönəldilməyə
və istiqamətləndirilməyə
başlanılır.
Həmin
qərardan sonra yeniləşmə hadisələri
"ahıl məcraya
yönəldilir, "sosialist
realizmi" estetikasının
və onun prinsiplərinin işlənib
hazırlanmasına başlanılır,
"proletar ədəbiyyatı"
uğrunda mübarizə
genişlənir. Sinifilik,
xəlqilik, partiyalılıq
prinsipləri yeni ədəbiyyatın,
o cümlədən, bədii
nəsrin əsas tədqiq ünvanına çevrilir.
Bədii
ədəbiyyatda partiya
çağırışları, qərarları və göstərişləri dövrü
başlanır və bu proses 1990-cı illərədək,
yəni Sovetlər imperiyasının ideoloji və siyasi strukturlarının dağıdılmasınadək
davam edir.
Bədii
yaradıcılığa hələ
1917-ci ildən əvvəl
başlamış, konkret
ədəbi-bədii təcrübəsi
olan ədəbi simalar üçün yaradıcılığın istiqaməti
və onun texniki tərəfləri çətinlik törətmir.
Bu, xüsusən, realist sənəti
qəbul və təbliğ edən ədəbi şəxsiyyətlərin
praktikası üçün
səciyyəvidir.
Tağı Şahbazi Simurğ
ədəbi yaradıcılığa
bədii tərcümə
ilə başlamış,
Rusiyada, ali məktəblərdə oxumuş,
tələbə həmkarında
iştirak etmiş, mətbuatda bədii yazı və məqalələr çap
etdirmişdir. Etiraf etmək lazımdır ki,
dünyagörüşü baxımından Sovet dövründə daha hazırlıqlı olan T.Şahbazi yaradıcılığı
da 20-ci illərin əvvəlində
başlamışdır. Təsadüfi
deyil ki, onun ilk hekayələri 1923-1924-cü illərdə
çap edilmişdir.
Buna görə də sinfi fərqləri görmək və göstərmək, istismar
dünyasının rəzalətlərini,
sosial hazırlıqları
yaxından görmüş
və təsvir etmişdir. O, diqqətini Azərbaycanda çoxdan həllini gözləyən
bir problemə - qadın probleminə yönəltmiş, daim əzilən və təhqir edilən bu məxluqların düşdüyü çirkab
vəziyyəti əks
etdirmişdir. "Son dərd",
"Ağanın kənizi",
"Haqsızlıq dünyasında"
və s. hekayələrində
"qadın qəhrəmanlar
alçalmış və
təhqir edilmişlər"
qəbilinə mənsubdurlar.
Qadın hüquqsuzluğu
bu hekayələrin qəhrəmanlarını sıxan
və əzən əsas səbəb, əsas günahlardır.
T.Şahbazi 20-30-cu illərdə
satirik-yumoristik planda yazan bir neçə
yazıçıdan (Qantəmir,
B.Talıblı, S.Rəhman,
T.Şahbazi Simurq) biridir. Realist yazıçı
olmaqla, o, ictimai-siyasi həyatda, ailə və məişətdə
baş verən dəyişiklikləri operativ
şəkildə görür
və təsvir edirdi.
B.Çobanzadə "Oktyabr
dövrü ədəbiyyatı"na
həsr etdiyi əsərlərindən birində
20-30-cu illər nəsrinin
nümayəndələrinin yaradıcılığına diqqət
yetirir və Simurğun yaradıcılığını
yüksək qiymətləndirirdi:
"Simurg (Tağı
Şahbazi bu illərdə Simurğ imzası ilə çıxış edirdi
- N.Q.) daha ziyadə köhnə həyat lövhələrilə məşğuldur.
Bu lövhələr arasında
qadının vəziyyəti,
qadının əsas
və yeni həyatdakı
mövqeyi, rolu əsas və mərkəzi işğal
edir. Bu hekayələrdə
məişət məsələlərinin
ən mühümlərini
görürük".
Ədəbiyyatşünaslıq və dilçiliyin banisi olan alim yazıçının
hekayələrinin janr
keyfiyyətlərinə də
diqqət yetirmiş və göstərmişdir
ki... Simurğun hekayələri
həyatı bəzən
olduqca dərin və doğru cizgilərlə rəsm edilmiş "portretlər"
mahiyyətindədir".
B.Çobanzadə 20-30-cu illərin
hekayə yaradıcılığı
haqqında da ümumi
fikirlər söyləmiş
və nəsrin kiçik formalarının
yaradılmasında Simurğ,
S.Hüseyn, B.Talıblı
və başqa sənətkarların rolunu
düzgün qeyd etmişdir. "Azəri türk hekayəçiliyinin
bu dövründə Simurğun indilik kiçik hekayələrində
qələminin təcrübədə
bulunmasını təqdir
etmək lazım gəlir. Azəri türk ədəbiyyatında
hekayə növünün
nisbətən az inkişaf etdiyi düşünülürsə,
Simurğun açıq
bir dil, düzgün, nəfis bir görüşlə yaratdığı portret və taslakların böyük bir qiyməti və hekayəçilikdə realizmin
qurulmasında onun böyük olduğu və olacağını təsdiq etmək lazım gəlir".
Həmin
dövrdə ədiblər
təkcə keçmişin
hadisələrindən deyil,
cari hadisələrdən,
mədəni quruculuqdan,
həyatda yeni islahatların
özünə yol açmasından, mənəvi
təkamülündən, xüsusən,
qadın azadlığından
və s. məsələlərdən
geniş bəhs edirdilər.
1920-30-cu illər nəsrinin əsas ideya tendensiyalarından biri ədəbiyyatın qadın
azadlığı problemi
ilə intensiv məşğul olması
idi. Təbii ki, bu dövrün S.Hüseyn, Yusif
Vəzir, B.Talıblı,
T.Şahbazi və b. nümayəndələri də
qadın probleminin həllində əsərləri
ilə fəal iştirak edirdilər.
T.Şahbazinin 20-ci illərdə
ilk qələmə aldığı
hekayə "Haqsızlıq
dünyasında" adlanır.
1923-cü ildə yazılmış
bu əsər Rüxsarə adlı cavan gəlinin həyatından bəhs edir. Rüxsarə əsasən, varlı bir şəhərli Hacı Muxtarın evinə gəlin gəlmiş, evdə sərasər işlədiyindən
vərəm xəstəliyinə
tutulmuş, buna görə
də əsaslı müalicəyə ehtiyacı
vardır. Lakin onun vəziyyəti baldızı
Reyhan xanımdan başqa heç kimi maraqlandırmır. Xəstə qadın ömrünün son saatlarını
öz xatirələri,
sevdiyi insanı, ailəni xatırlamaqla keçirir. Rüxsarə
özünün son anlarını
yaşadığını dərk edib bacısı Gülnisəni
yanına çağırmışdır.
Lakin son sözünü deməyə
macal tapmır, həyatdan gedir.
Belə
bir məqamda Rüxsarənin qayınanası
Gülbacı içəri
girir və gəlininin öldüyünü
görüncə otağın
əlindən alınacağını
özünə dərd
edərək şaxsey
çalır.
"Son dərd" hekayəsi
(1924) vaxtsız ölmüş
Mirzə Kərimin ailəsindən bəhs edir. Mirzə Kərimin arvadı Reyhan xanım körpə qızı ilə birgə simasız qaldığından
ərinin yanında işlədiyi sahibkar Ağa Murad bəy bir-iki dəfə Reyhana yardım etsə də, onu ələ keçirir, az sonra körpə qızına da əl uzadır... Reyhan məcbur olub yeni rejimin açdığı
qadınlar komitəsinə
müraciət edir və Ağa Murad bəy məhkəməyə
cəlb olunur.
"Çətin müəmma
və ya iki arvad almaq
məsələsi" hekayəsində
kəndli Fəramərzin
evində baş verən vəziyyət diqqət mərkəzindədir.
Məsələ bundadır
ki, Fəramərzin qızı
Cəvahir ərə gedəndən sonra nə Fəramərzin, nə də ev işlərinin öhdəsindən gələ
bilmir. Fəramərz kənd adamları ilə məsləhət edir. Ona ikinci bir arvad almağı
məsləhət görürlər.
Lakin yeni quruluşda iki
arvad saxlamağa icazə verilmir. Odur ki, Fəramərz Bakıya şikayətə
gedir. Lakin şikayətdən
bir şey çıxmır, kişi
bir həftədən
sonra kor-peşman evə qayıdır. Ona qəribə gələn budur ki, bu necə
kəndli hökumətidir
ki, kəndliyə iki arvad almağa icazə vermir.
Qoşaarvadlılıq məsələsi
digər hekayədə
("Məşədi Qədimin
evində bədbəxtlik")
də ən ağrılı məsələdir.
İki arvadın evdə çalışdığı
və daim Məşədi Qədimə
qulluq etdiyi gözəl günləri
sovetlərin işə
başlaması, onların
evinin qarşısındakı
binada qadınlar klubunun açılması pozur.
Həmişə ərlərinə
xidmətdə rəqabət
edən Gülsabah və Gülcahan bu dəfə rəqabət zəminində
kluba gedir, kişinin ovqatını təlx edirlər. Hekayə onların birinin vəkil seçilməsi və digərinin bu niyyətlə Bakıya getməsi ilə bitir və bu
hadisə Məşədinin
çoxarvadlılığına son qoyur və o, qonşu axundun yanına məsləhətə
gedir.
"Gözlənilməyən bir
nəticə" hekayəsində
(1928) çoxarvadlılığın əzabını çəkən
Dilşad xanım (Hacı Qaranın birinci arvadı) əri və dostlarının yaxındakı
qadınlar klubunu yandırmaq söhbətini
eşidib lazımi yerə xəbər verir və cinayətkarlar
həbs olunur. Hekayə hər iki arvadın çadrasını atması
ilə bitir. Hələ ilk hekayələrində
yazıçı özünü
müşahidəçi, həyata
dərindən bələd
olan yazıçı
kimi göstərmişdi.
Təsadüfi deyil
ki, onun seçilmiş
əsərlərinə (Azərnəşr,
1960) "Realist ədib" adlı Ön sözdə yazıçı
Şəmsəddin Abbasov
bu sözləri yazmışdı: "Tağı
Şahbazi Simurğun sadə və yığcam hekayələrini
geniş oxucu kütlələri ona görə sevirlər ki, ədib həyatı yaxşı bilirdi, onun müşahidələri
qüvvətli və dəqiq idi; təsvir etdiyi tipləri, xarakterləri dərindən öyrənir
və yaxşı ümumiləşdirirdi; həyatı
inqilabi inkişafda, yeniliklə köhnəliyin
mübarizəsi prosesində,
bütün qabaqcıl
inkişaf meyilləri
ilə göstərir,
sosialist realizmi metoduna sadiq qalırdı".
Azərbaycan sovet nəsrində
cəsarətli və
fədakar qadın obrazlarının yaranması
T.Şahbazinin adı ilə bağlıdır. Demək
olar ki, onun hər hekayəsində belə bir qadın
obrazına rast gəlirik. M.Əlioğlu
haqlı qeyd edir ki, "xarakter bütövlüyü, fikir
aydınlığı, haqsızlığa
nifrət bəsləmələri
cəhətdən bu qadın surətləri həyatidir".
T.Şahbazi haqqında
ondan artıq məqalənin müəllifi
Abuzər İsmayılov
yazıçının əsas
məqsədini dövrün
ictimai ziddiyyətlərinin
və burjua-mülkədar
tiplərinin ifşası
ilə məhdudlaşdırmağa
çalışmışdır.
A.İsmayılov T.Ş.Simurğ
haqqında qələmə
aldığı "Realist yazıçı" və
"T.Ş.Simurğun realizmi"
məqalələrində yazıçının
yaradıcılıq metodu
məsələsinə aydınlıq
gətirməyə çalışır.
Onun fikrincə, Tağı Şahbazi hekayələrinin məziyyəti
onun həyatiliyindədir.
Ədibin yaradıcılığı
xalq arzuları, hisslərilə sıx surətdə bağlıdır.
Onda qüvvətli
milli kolorit, hər sinfin özünəməxsus
düşüncə tərzi
və həyat vərdişi vardır".
Yazıçının "İki qəm", "Südçü
qız", "Düşmənlər",
"Gözlənilməyən bir nəticə",
"Haqsızlıq dünyasında"
kimi hekayələrini
təhlil edən ədəbiyyatşünas belə
bir nəticə hasil edir ki, "...yazıçının tipləri
ilə həyat hadisələri arasında
uyğunluq vardır".
A.İsmayılov sovet tənqidinin sinfilik meyarından istifadə edərək burjuaziyanın
tipik xüsusiyyətlərinin
açılmasını yeni nəsrin nailiyyətlərindən
biri kimi yüksək qiymətləndirir,
nəinki mənfi obrazların, hətta təsvir edilən həyatın, məişətin
və ictimai şəraitin "tipik"
olduğunu göstərir.
O, "Simurğun realizmi" məqaləsində yazır:
"T.Ş.Simurğ həyat materialı üzərində işləyərkən
həyatın maraqlı,
eyni zamanda düşündürücü, kədərli hadisələrini
əks etdirməyə
çalışır, həyatın
ümumi cəhətləri
obrazın fərdi xüsusiyyətləri kimi
meydana çıxır"...
Ədibin əsərlərində
təsvir olunan obraz və tiplər
ona görə əhəmiyyətlidir ki, onlar
həyatdakı insanları
yaxşı tanımaq
və başa düşmək işinə
xidmət edirlər".
Yazıçı həmkarları Seyid
Hüseyn və Yusif Vəzirdən fərqli olaraq T.Şahbazi Simurğ proletar yazıçısı
adlandırılmış, H.Nəzərli, B.Talıblı
kimi yeni bioqrafiyalı
yazıçı adlandırılmışdır.
B.Əhmədov buna görə haqlı qeyd edir ki, "əslində T.Ş.Simurğ
sələfləri olan
digər realistlər kimi cəmiyyəti inkişaf prosesində görür və təsvir edirdi".
Əli
Nazim yeni ədəbiyyat haqqında
qələmə aldığı
bir məqalədə
onun realizmini belə səciyyələndirirdi.
"Onda təsvir ilə ifadə, fikir ilə həyat, mövzu ilə metod ayrılmır, tam, üzvi
bir vəhdət halında meydana çıxır".
Bütövlükdə, Simurğun realizmini həm onun hekayələrindəki
ideyalılıqda axtaran
A.İsmayılov bu ideyaların həyat həqiqəti ilə "təzad təşkil etmədiyini"
bildirsə də, realizmi zidd qüvvələrin
(köhnəlik-yenilik, şər-xeyir)
mübarizəsi fonunda
təqdim etməyi də unutmur.
Seyid Hüseyn də, Yusif Vəzir də 1926-cı ildən hekayə yaradıcılığının
yeni dövrünə daxil
olmuşlar. Seyid Hüseyn yaradıcılığını
əsasən, iki dövrə bölür və ikinci dövrü onun yaradıcılığının ən qüvvətli mərhələsi sayırlar.
"Hüseyn Sadiq" adlı
məqalədə bu iki dövrü müqayisə edən ədəbiyyatşünas Hənəfi
Zeynallı yazırdı:
"Əvvəlləri yazıçılığa
sadə bir əyləncə kimi baxan S.Hüseyn,
bu gün ideologiya cəbhəsinin ən qüvvətli amil olduğunu qəbul etməyə başlamışdır.
Ona görə də qələmə aldığı
mövzuları tamamilə
ictimai həyatdan alınmış, tamamilə
müqayisəli bir baxışla tədqiq edilmiş mövzulardır..."
S.Hüseynin əsərlərindəki
bütün vaqeələri
keçirməkdə olduğumuz
ictimai həyatın, siyasətin, iqtisadi yaşayışın sapları
ilə bağlanmışdır.
Həyatın həqiqətləri,
ən doğrusu, Bakının coşub daşan siyasi-ictimai şöbələri, onun
sətirləri arasında
göstərilir".
S.Hüseynin hekayə
ustalığı S.Vurğun,
M.İbrahimov, M.Hüseyn,
B.Çobanzadə, H.Əfəndiyev,
H.Orucəlinin və başqalarının çıxış
və məqalələrində
yetərincə əks
olunmuşdur. S.Hüseynin reabilitasiyasından
sonra onun haqqında ilk məqalələrdən
birini M.İbrahimov yazmışdı (1959). O, S.Hüseynin orijinal və realist surətlər
yaratdığını qeyd
edərək yazırdı:
"Seyid Hüseynin hekayələri adi həyat və məişət hadisələrini
təsvir edir, lakin onlar cansıxıcı,
darıxdırıcı deyil,
naturalizmdən uzaqdır,
oxucu orada daim qeyri-adi bir təravət, cazibədar bir işıq görür.
Bu, şairanə hisslərin
təravəti, böyük
fikrin işığıdır.
Əhəmiyyətli ictimai
məna və böyük fikir onun bütün əsərlərində özünü
göstərir".
M.Hüseyn də etiraf edir ki, Seyid Hüseyn hekayələrinin
gücü onun sadə və səmimi üslubda əks etdiyi həyat həqiqətləridir.
"Seyid Hüseynin qadın mövzusuna marağını cəmiyyətdə
baş verən hadisələrlə, obyektiv
səbəblərlə izah
edən M.Hüseyn
yazırdı: "Seyid
Hüseyn, Azərbaycan
qadınının həyatında
başlanmış bu
dramatik dövrü
son dərəcə dürüst,
həm də aydın lövhələrlə
rəsm etmiş istedadlı bir sovet nasiridir".
1920-1930-cu
illərin marksist tənqidçiləri də
S.Hüseynin əsərlərinin qələmə
alındığı həmin
illərdə onun əsərlərinin həyatla
əlaqəsini, əsərlərinin
realist gücünü xüsusi
qeyd etmişlər.
Professor Bəkir Çobanzadə
"Azəri ədəbiyyatının
yeni dövrü" adlı
əsərində (1930) yazırdı:
"Seyid Hüseyndə
xam xəyal məhsullarına, uydurma faktlara, zorakı sinfi rabitələrə rast gəlinməz. Bu bizim hər gün gördüyümüz
həyat lövhələrini
alır, bir-birinə bağlayır və bugünkü, dünənki
yaşayışımızın dinamikasını tapıb
bizə göstərir.
Bu etibarla, Seyid Hüseyn həyatı müəyyən ictimai neştərlə şərh
və təhlil edən bir realistdir.
"Gilan qızı"nı
oxurkən insan hekayənin müvəffəqiyyətlə,
yəni Qonçanın
qurtulması ilə bitməsini arzu edir. Lakin mühərrir oxucunun bu ətalət
nəticəsində doğan
arzusunu təmin etmir".
Diqqətəlayiq cəhət burasıdır
ki, B.Çobanzadə Seyid Hüseynin hekayə ustalığını
Simurğun nəsr sənətkarlığı ilə
müqayisə edir və belə bir nəticəyə gəlirdi: "Gərək
Seyid Hüseyndə, gərəksə Simurğda
diqqətlə baxıldığı
zaman gözə çarpan
xüsusi bir nöqtə vardır: bunların hekayələrində
həyat bir tərəfdən - köhnəlik,
çürüklük tərəfindən
alınır. Bu çürüməkdə
olan həyatın mənfi tipləri mühərrir (yəni yazıçı - N.Q.) tərəfindən
tənqid və tədqiq olunur, yəni müsbət, gələcək həyatın
müməssili, mübarizi
olaraq mühərrir özünü ortaya qoyur. Bu sürətlə həyat tam dinamiki bir şəkildə, mübarizə halında verilməz, bu isə bir qüsurdur.
Mənfi və müsbət tiplər bir arada mübarizə
halında verilib, bu mübarizə və onun nəticəsi
həqiqi və dərin surətdə təhlil edilib göstərildikcə ancaq
əsər tam bir şey olur və
qüvvətli intiba verə bilər".
Problematika baxımından S.Hüseyni həyatın,
inkişaf edən gerçəkliyin müxtəlif
təzahürləri maraqlandırırdı.
"Azərbaycan sovet
ədəbiyyatı" kitabında
20-ci illər nəsri
haqqında söz açan N.Qəhrəmanov
hər iki yazıçının (S.Hüseynin
və T.Şahbazinin) yaradıcılığında əsas tematik xətt olduğunu göstərir, birincinin
"yeni müasir qadın
surəti yaratma" cəhəti ilə fərqləndiyi, ikincinin isə "maraqlı təhkiyə üsuluna"
malik olduğunu nəzərə
çarpdırırdı.
Yeri gəlmişkən, S.Hüseynin ideya-məfkurə
baxımından diqqət
ayırdığı iş
qadın azadlığı
problemidir. Onun qadın obrazları istər tarixi xronologiya baxımından,
istərsə də
realist-psixoloji səpkidən
20-ci illərdə qadın
təkamülünün təbii
cizgilərini əks etdirirlər. Bunların arasında yaramaz adət və ənənələrin cəngində
çırpınıb qalan
Telli ("Yatmış
kəndin qış gecələrində", Qonça
"Gilan qızı"),
Mehriban ("Mehriban"), Xədicə
("Həzin bir xatirə"), Sarıköynək
("Sarıköynək"), Məsmə ("Kor kişinin arvadı"), Əsmər ("İki həyat arasında"), Əsmər ("Sadə bir şey"), Şirinnaz ("Gənclik
macəraları") kimi
inandırıcı, real cizgi
və düşüncələrdən
yonulmuş qadın obrazları vardır. Əgər onların bəziləri (Telli, Məsmə, Mehriban, Əsmər)
özlərində qüvvə
tapıb bu əsatirin girdabından xilas ola bilirlərsə, digər qismi (Qonça, Xədicə, Sarıköynək, Şirinnaz)
bu çıxılmazlıqdan
xilas ola bilməyərək
məhv olurlar.
S.Hüseynin yaratdığı
hekayələrdə həyat
həqiqəti bu hekayələrin canını
və gücünü
təşkil edir. O həyatda olmuş hadisələri, tarixi gerçəkliyi qələmə
almağa can atır və buna çox uğurla nail olur. Bunu "Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi"ndə 20-30-cu illərdə
nəsr oçerkinin müəllifi M.Əlioğlu
da düzgün müəyyənləşdirmiş
və yazmışdır:
"Seyid Hüseyn nədən yazırsa-yazsın,
həmişə və
hər yerdə həqiqətə sadiqdir.
Həyat onun hekayələrində müxtəlif
cəhətləri, ziddiyyətləri,
tam reallığı ilə
verilmişdir. Ədib
insanların taleyini, daxili aləmini üzünün cizgilərindən
tutmuş, qəlbinin döyüntülərinə qədər,
bütün canlılığı
ilə açıb göstərə bilir. Köhnə dünyanın
rəzalətlərini, qadın
hüquqsuzluğunu və
Şərq aləmində
qadına çirkin münasibətləri təsvir
edən bir sıra hekayələrində
("Sarıköynək", "Gilan qızı",
"Həzin bir xatirə") ədibin realizmi, iki-üç cizgi ilə tip yaratmaq ustalığı nəzəri cəlb edir".
Yazıçının müşahidəçiliyi,
ətrafında baş
verən hadisələri
tarix kimi qəbul və əks etdirmək bacarığı bu hadisələri insan xarakteri və davranışının ailə-məişət,
qudurğanlıq və
nadanlığın tarixi
kimi qavramağa, dərk etməyə kömək edir. "Bir küçənin tarixi"
(1927) hekayəsinin timsalında
S.Hüseynin hekayə ustalığı
çox təbii və orijinal bir təcrübə kimi görünür, belə başa düşmək olar ki, hadisələr sovet dövründən xeyli əvvəl, çar hakimiyyəti dövründə
baş verir. Xəzərdə öz paraxodu, şəhərdə
öz ticarət şəbəkəsi olan
Hacı Aslan özünü
yaşadığı küçənin
də sahibi hesab edir, burda
min oyundan çıxır,
küçədə yaşayanların
başına müsibətlər
gətirir.
Yazıçı Hacı Aslanın
xarakterini ifşa etmək üçün çox səciyyəvi detallar, onun vəhşiliyini açan
hərəkət və
əlamətlər axtarıb
tapır, onun cinayətlərini, qudurğanlığını
və əxlaqsızlığını
göstərən bədii
lövhələr yaradır.
Bunlardan biri onun hərəkətlərini
həzm etməyən
adi bir əməkçinin
- Mursaqulunun öldürülməsi
və onun ölümü ilə kifayətlənməyib, bacısı
oğlunun da öldürülməsi,
digər küçədə
dovşan ovu təşkil etməsi, dovşanın təsadüfən
soxulduğu ev sahibini ağır söyüşlərlə təhqir
etməsi, başqa bir halda oğlunun
qatilini (Hacı Aslanı) söyən qadının digər oğlunun da öldürülməsidir.
M.Əlioğlu adı çəkilən
oçerkdə yazırdı:
"S.Hüseynin hekayəçilik ustalığında
əsas cəhətlərdən
biri də adi bir əhvalat
içərisində böyük
həqiqətləri, ictimai
məsələləri doğru-düzgün
əks etdirə bilməsidir. Bəzən müəllifin hekayə üçün seçdiyi
mövzu ilk baxışda
oxucuya çox sadə və adi əhvalat təsiri bağışlayır.
Lakin yazıçı adi
görünən bu əhvalatı mənalandırır,
ona ictimai məzmun verir".
1926-cı
ildə 7 ilə yaxın Türkiyədə
və Fransada mühacirət həyatı
yaşayan Yusif Vəzir Çəmənzəminli
vətənə qayıtdı.
Bu vaxtdan etibarən onun yeni elmi və bədii yaradıcılıq dövrü
başladı. Həmin
il yazıçının "Keçmiş səhifələr"
adlı hekayələr
kitabı nəşr olundu. Bu topluda yığılmış hekayələrin
bir qismi əvvəllər, 30-a yaxın
hekayənin yer aldığı bu toplu yazıçının
hekayə janrına sadiq qaldığını
göstərirdi.
1958-ci ildə "Azərbaycan sovet yazıçıları"
toplusuna Y.V.Çəmənzəminlinin
haqqında oçerkin
müəllifi Əkbər
Ağayev onun həmin illərdə çap etdirdiyi "Keçmiş səhifələr"
və "Qazanc yolunda" kitabları üzərində də dayanırdı. "Çəmənzəminlinin
tənqidi realizm yolu ilə getdiyini,
Molla Nəsrəddin ədəbi məktəbi,
realist rus ədəbiyyatının
ənənələri əsasında
yetişdiyini göstərən
"Keçmiş səhifələr"
doğrudan da, inqilabdan
əvvəlki Azərbaycan
həyatını, oradakı
müxtəlif ictimai təbəqələrin məişətini,
zəhmətkeş xalqın
vəziyyətini göstərən
canlı həyat səhifələridir".
Ə.Ağayev yazırdı
ki, "Bir hekayəçi kimi Yusif Vəzir
usta sənətkarlardandır.
Onun hekayələri müəyyən cəhətlərdən
Haqverdiyevin, Cəlil Məmmədquluzadənin hekayə
üslubunu xatırladır.
Yığcamlıq və
sadəlik, kompozisiya bütövlüyü və
süjet aydınlığı
onun hekayələrinin
ayrılmaz xüsusiyyətləridir.
Yusif Vəzirin
istedadının yetişməsində
və inkişafında
rus ədəbiyyatının,
xüsusilə, Qoqol və Çexovun səmərəli təsiri
olmuşdur".
M.Əlioğlu da bu fikrə yaxın bir fikir söyləyir. O qeyd edir ki, "Çəmənzəminli hekayələrindəki
yığcamlıq və
sadəlik onu C.Məmmədquluzadə nəsrinə yaxınlaşdırır.
Yazıçı sadə
bir əhvalatı bacarıqla mənalandıra
bilir, kiçik bir hadisədə canlı bir həyat səhnəsi əks etdirir".
Y.V.Çəmənzəminli irsinin tədqiqatçısı Tofiq
Hüseynoğlu belə
qənaətdədir ki, yazıçı
özünün realist hekayələrində
"zaman amilindən istifadə
edir, yeni aləmlə
köhnə aləmin
obrazlarını qarşılaşdırır.
İnqilabdan sonra
"təzələr" inqilabdan əvvəlki
"köhnələr"ə qarşı qoyulur, tədqiqatçının fikrincə,
"...bu halda yeninin təsdiqi və təbliği müəllifin əsas qayəsi kimi diqqəti cəlb edir".
Milli-azadlıq mübarizəsi,
istiqlalçılıq ruhu,
mühacir həyatı
Yusif Vəzirin bəzi hekayələrinin
əsas mövzularıdır.
Yazıçının ilk əsərlərinə xas
olan lirik ovqat tədricən öz yerini daha sərt lövhələrə, sosial
və siyasi tutumlu bədii axtarışlara verirdi.
Sovet dövründə Yusif Vəzirin ilk hekayələri
rəngarəng mövzularda
qələmə alınmışdı.
"Sədi", "Bir qaçqının
dəftərindən" hekayələri
Fransa həyatından
"Osman Dövlətşin", "Yaramaz", "Mariya",
Ukrayna həyatından,
"Zeybək qızı"
Türkiyə həyatından,
"Son səhifə", "Tanqo", "Zühuru"
və s. hekayələr
Azərbaycan gerçəkliyindən
alınmışdır.
Məlumdur ki, yazıçının Türkiyə və Fransada mühacir həyatı heç də asan və
rəvan keçməmişdir.
"Zeybək qızı"
hekayəsi Türkiyədə
1920-1923-cü illərdə başlanmış milli-azadlıq
hərəkatından bəhs
edir. Midhət əfəndi tələbədir,
lakin İstanbulun işğal olunduğu bir şəraitdə bu şəhərdə qalmağı özünə
ar bilir. Anadoluya Sokeş cəbhələrinə tələsir.
Özlərini "Zeybək
qızı" adlandıran
qəhrəman qadınlarla
tanışlığı Midhətin həyatına
yeni bir işıq gətirir, bu qız müstəqilliyin və azadlığın rəmzinə çevrilir.
Məlumdur ki, Zeybəklər
İzmir dağlarında yaşayan
türk tayfalarından
biridir, onlar öz geyimlərini, adət-ənənələrini indiyədək saxlayır.
Zeybək qızı
da mübarizədə öz
ənənəvi geyimi
ilə çıxış
edirdi.
Hekayədə realist cizgilərlə yanaşı, lirik-romantik cizgilər də vardır ki, bunlar əsərə azadlıq
mübarizəsindən doğan
qeyri-adi çalarlar verir.
Osman Dövlətşin Yusif Vəzir tərəfindən
yaradılmış cəsur
bolşevik obrazıdır.
Güllələnməyə aparılan Osmanı onun dostu, millətçi
bir ukraynalı gənc xilas edir. Məlum olur ki, onlar müxtəlif tədbirlərdə
bir-birinə tənqidi
çıxışlarda bulunsalar
da, bir-birini qiymətləndirir,
qədrini bilirlər.
Onu azəri tələbələri də
tanıyır və sevirlər. Lida adlı bir xanıma
fövqəladə hisslər
bəsləyən Osman yenə
mübarizəsinin ardınca
gedir, yaralansa da, Lida onu axtarıb
tapır.
"Sədi" hekayəsi Fransada mühacir kimi yaşayan bir əlcəzairli ərəbin - Mənsurun həyatından götürülmüşdür.
İş ardınca zavod və fabrik
növbələrində onunla
daim rastlaşan müəllif (təhkiyəçinin
obrazı) bir müddət onu görməyəndə çox
məyus olur. Demə, Sədi fransızların əlcəzairlilərə
həqarətlə verdiyi
ləqəbdir. Demə,
Sədi - Mənsur bir zavodda işlərkən
qəza baş verir və o, dörd barmağını
itirir. Mühacir taleyi bu hekayənin
əsas mövzusudur.
1920-1930-cu
illərdə müasirləri
ilə müqayisədə,
S.Hüseyn realizmlə daha çox maraqlanan, realizmin ümdə və əsaslı prinsiplərindən çıxış
edən yazıçı
kimi özünü təsdiqləyir.
T.Şahbazinin, S.Hüseynin
də hekayələri XX əsrin birinci rübü üçün xarakterik olan hadisə və proseslərin qələmə
alınması ilə
səciyyəvidir. Bu xüsusiyyəti
M.Əlioğlu xüsusi qeyd etmiş və göstərmişdir ki: "S.Hüseyn
dərin müşahidə
qabiliyyətinə malik realist bir yazıçıdır.
Onun sənətkarlıq
məharətini, əsərlərinin
bədii ifadə qüdrətini müəyyən
edən də realizmdir. Ədibin hekayələrində müəyyən
dövrün həyatı
özünün real əksini
tapmışdır".
M.Əlioğlu onun realizmini dil amili ilə
izah edir və bunu yazıçının
realizmində yeni keyfiyyətlərin
meydana çıxması
ilə əlaqələndirir.
"Onun dili, təhkiyə üsulu çox sadə və aydındır, hekayələri təbii başlanır, maraqla oxunur və gözlənilməyən, düşündürücü
sonluqla bitir".
Ümumən, XX əsrin 20-30-cu illərinin
realizmi tənqidi realizm ilə yeni formalaşmaqda olan sosialist realizminin orijinal vəhdəti olub, daha çox
hekayə janrında özünü büruzə
verirdi. Yəni rejimin vəsfinə yönəlmiş poeziyadan
fərqli olaraq nəsr insan amilini qabarda bilmiş, keçid dövrünün əksər
problemlərini əks
etdirməyə çalışmış,
qadın problemini bütün kəskinliyi ilə meydana qoymuşdur. Həmin illərdə yazılmış
bəzi hekayələrin
adı da rəmzi təsir bağışlayır:
"Azadlıq üçün
cinayət", "Son dərd"
(T.Şahbazi), "Yeni
həyat yollarında",
"İki həyat arasında" (S.Hüseyn),
"Son səhifə", "Qazanc yolunda", "Gələcək şəhər"
(Y.V.Çəmənzəminli).
Yaradıcılıqlarını yığcam
şəkildə nəzərdən
keçirdiyimiz bu yazıçıların hekayə
janrının inkişafında
əhəmiyyətli xidmətləri
olmuşdur. Onların
yaradıcılığını nəzərdən keçirən
ədəbiyyatşünaslar ən çox tənqidi realizm prinsiplərindən çıxış
etdiklərini, yeniliyi təsdiqə meyilli olduqlarını xüsusi
vurğulayırlar.
Tədqiqatçıların fikrincə, S.Hüseyn Y.Vəzir
realizmi üçün,
eyni zamanda lirik və romantik
lövhələrlə bərabər
satirik və yumoristik gülüşü
də istisna etmək olmaz. Həmçinin bu hekayə tipində satiranın, yumorun layiqli rolu T.Şahbazi Simurğun
hekayələrində də
yetərincə təsdiqini
tapmışdır.
Akademik Məmməd Arif hekayə haqqında tənqidi yazılarında
hekayənin bir janr olaraq imkanlarından
söz açmış,
bu imkanların yetərincə geniş olduğunu göstərmişdir.
Hekayə ilə bağlı bir neçə konfrans və təşkilati tədbir keçirilmiş,
hekayənin tarixi və müasir vəziyyəti ətraflı
təhlil edilmişdir.
T.Əlişanoğlu nəsr
haqqında tədqiqatında
qeyd edir ki, "bu illər (yəni 1920-1930-cu illər
- N.Q.) Azərbaycan nəsrində
"millilik və inqilab"ın harmoniyasını,
vəhdətini verən
nümunələr demək
olar ki, yaranmır".
Əslində belə
bir vəhdət heç mümkün də deyil. Çünki inqilab milliliyi
rədd edir, beynəlmiləl bir ideyanı müdafiə edir.
Realist hekayə tipi 1920-1930-cu illər
üçün nadir və
maraqlı təcrübədir.
Bu presedenti təkcə
əsərlərini nəzərdən
keçirdiyimiz üç
yazıçıda deyil,
o dövrdə yaşayıb-yaratmış
bir sıra yazıçıların irsində
müşahidə etmək
mümkündür.
1937-1940-cı
illərdə T.Şahbazi (Simurğ),
S.Hüseyn, Y.V.Çəmənzəminli
repressiya olundular. Lakin
bu yazıçıların
hekayələri indi də oxucunu həyəcanlandırır, real təsvir və bədii tədqiq gücü, bədii dərkin özünəməxsusluğu
ilə təsirləndirir
və düşündürür.
S.Hüseyn, T.Şahbazi,
Y.V.Çəmənzəminli ədəbiyyata sovet dövründən xeyli əvvəl, əsrin əvvəllərində gəlmişdilər.
Həmin dövrdə
ədəbiyyatda yeni meyillər,
yeni düşüncə və
rəngarəng üslublar
formalaşırdı. Buna görə
də hər üç yazıçının
yeni relsə düşməməsi,
sovet ədəbi platformasını qəbul
etməsi asan olmadı.
Tənqidi realizm ənənələri,
bitkin həyatilik, yenilik ilə köhnəliyin qarşılaşdırılması,
tiplərin mənsub olduğu gerçəkliyin
məhsulu kimi alınması və təqdim edilməsi, ədəbi müşahidə
və təcrübədən
çıxış etmək
cəhdləri və
s. xüsusiyyətlər hər
üç yazıçının
yararlandığı və
istifadə etdiyi cəhətlərdir. Bu məqamda
Yusif Vəzirin bədii metod axtarışlarına yeni mövzu
və süjetlər gətirdiyini vurğulamaq mümkündür.
Bu məqamda tənqidçi
Seyid Hüseynin öz yazıçı həmkarlarına yönəlmiş
tənqidi düşüncələrini
də unutmaq olmaz.
Bütövlükdə hər üç yazıçının
realist hekayə yaradıcılığı
sahəsində mühüm
işlər gördüyünü,
tarixi mövzu, tip və portret, tip və xarakter sahəsində kifayət qədər təcrübə
qazandığını, bu
təcrübənin nəsrimizin
sonrakı inkişafına
təsirsiz ötüşmədiyini
təsdiqləmək mümkündür.
Nazif QƏHRƏMANLI
Təqdim etdi:
Elnarə Akimova
Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 21 sentyabr, ¹36.- S.10-12.