Ədəbiyyatın Tanrı dağı
Çingiz
Aytmatov-95
"İlham
Əliyev qloballaşan
dünyanın lider etalonudur"
Çingiz Aytmatov, 2008
İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki,
Çingiz Aytmatov qırğız xalqının
yetirməsi, onun zəngin yaradıcılığı
isə qırğız
mənəvi ruhunun möhtəşəm bədii
ifadəsidir. O, qırğız
ellərinin və çöllərinin ruhunu
bütün reallıqları
və özünəməxsusluqları
ilə dahiyanə şəkildə təsvir
etməklə ədəbiyyatda
doğma Qırğızıstanın,
geniş mənada isə Orta Asiya
coğrafiyasının möhtəşəm
və ümumiləşdirilmiş
obrazını yaratmışdır.
Dünya xalqları Çingiz Aytmatovun əsərləri vasitəsilə
Qırğız xalqını
və Orta Asiyanı xəritədəkindən
də yaxından tanımaq imkanı əldə etmişlər.
Bu mənada Çingiz
Aytmatovun çoxcəhətli
və zəngin yaradıcılığı, hər
şeydən əvvəl,
qırğız ruhunun
böyük ədəbiyyat
heykəlidir. O, mənsub
olduğu xalqı və ölkəni ana torpaq, ana tarla miqyasında təsvir etmək istedadı ilə dünya ədəbiyyatına daxil
olmuşdur. Rus dilində
yazılmasına, dünyada
xarici dillərdə yayılmasına baxmayaraq,
Çingiz Aytmatovun əsərlərindən qırğız
çöllərinin rəmzi
olan kövşən və yovşan ətri gəlir. Çingiz Aytmatovun "Cəmilə", "İlk müəllim",
"Ana tarla", "Əlvida,
Gülsarı", "Qırmızı
yaylıqlı Qovağım
mənim", "Ağ
gəmi", "Dəniz
kənarı ilə qaçan Alabaş" və s. kimi əsərləri qırğız
ədəbiyyatının yazılı
nağılıdır. Lui Araqonun "Dünyanın
ən gözəl eşq hekayəsi" adlandırdığı "Cəmilə"
povesti təhkiyəsinə
və macərasına
görə unudulmaz eşq nağılıdır.
Bu povesti "Cəmilə
ilə Daniyarın nağılı" da adlandırmaq
olar. "İlk müəllim"
povesti Qırğızıstanın
ucqarlarındakı dağ
kəndinin ilk müəlliminin
hekayətidir. "Ana tarla"
qırğız kövşənin
nəğməsi və
sadə əkinçinin
rəvayətidir. Təsvirlərindəki
lirizm, təhkiyəsindəki
nağılvarilik, təqdim
etdiyi hadisələrdəki
macəra, obrazlarının
daxil dünyasını
açarkən nümayiş
etdirdiyi dərin və incə psixologizm vasitəsilə Çingiz Aytmatov sanki yazılı ədəbiyyatın nağılını,
şifahi ədəbiyyatın
əfsanə və rəvayətlərini ədəbiyyata
gətirmişdir. Çingiz
Aytmatovun əsərlərində
ictimai məzmun bədii gərçəklik
kimi təqdim olunur. Oxucu yazıçının
əsərlərindəki qəhrəmanların
taleyinə o qədər
qapılır ki, ictimai
məzmun haqqında əsəri oxuyub bitirdikdən sonra düşünməli olar.
Bu yolla Çingiz Aytmatov sovet dövründə bəzi
əsərlərindəki ictimai
mətləbi cəmiyyətə
yox, insana aid etməklə senzurun diqqətindən yayındıra bilmişdir.
Məsələn, hələ
1956-cı ildə yazılmış
"Əlvida, Gülsarı"
povestinin mahiyyəti etibarilə "Əlvida,
kommunizm" demək olduğunu tənqidçilər
yalnız sovet hakimiyyətinin süqutundan
sonra açıq deyə bilmişlər. Bu
baxımdan "Əlvida,
Gülsarı" povesti
sanki "Gün var əsrə bərabər"
romanının proloqudur.
"Ağ gəmi"
povestində də soykökü qorumağın
zərurətindən söz
açan Çingiz Aytmatov "Əsrə bərabər gün" romanına doğru mühüm bir addım atmışdır.
Beləliklə, Çingiz
Aytmatov Qırğızıstan
çölünün nəğməkarı,
qırğız elinin
bələdçisi və
müdafiəçisidir. Çingiz
Aytmatovun əsərləri
qırğız xalqının
taleyinin ədəbi-mənəvi
salnaməsidir.
Özünü Manasın oğlu
kimi bəyan edən Çingiz Aytmatov əsərlərinin
ideya bədii xüsusiyyətlərinə, dərin
fəlsəfi mahiyyətinə
və müasirliyinə
görə XX əsrin
Manasıdır. O, həm
mənsub olduğu qırğız xalqının,
həm də dünyanın qayğıları
ilə yaşayan böyük sənətkar
kimi əsərlərində
milli maraqlarla bəşəri
mənafeləri üzvü
surətdə birləşdirməyi
bacarmışdır. Çingiz
Aytmatov XX əsr qırğız ədəbiyyatının
Manası, ən yeni dövr dünya ədəbiyyatının Tanrı
dağıdır. Çingiz
Aytmatovun "Gün
var əsrə bərabər"
romanı sözün
böyük mənasında
ədəbiyyatın ibadət
yeridir.
Çingiz Aytmatov ümumtürk
ədəbiyyat təfəkkürünün
əfsanəsidir. O, ümumtürk
tarixi və ədəbi-mədəni ənənələri
əsasında formalaşmış
nəhəng yazıçıdır.
O, qırğız xalqının
simasında geniş mənada türk xalqlarının taleyini əks etdirmişdir. Çingiz Aytmatov bolşevizmin türk xalqlarının üzərində
yaratdığı mənəvi
əsarətin dəhşətli
bədii təzahürlərini
"Əsrə bərabər
gün" romanındakı
repressiya və manqurtlaşdırma süjeti
ilə çox böyük cəsarətlə
göstərə bilmişdir.
Çingiz Aytmatov sovet rejiminin SSRİ-də yaşayan türk xalqlarına ikili standartla yanaşdığını aydın
şəkildə görmüş
və böyük məharətlə təsvir
etmişdir. Əsərlərində
qırğız xalqının
timsalında Sovet Türküstanı xalqlarının
daha çox repressiya cəzasına məhkum edilmələrinin
göstərilməsi bolşevik
hökumətinin ikili
standartlarının diqqət
mərkəzinə çəkilməsinin
ifadəsi idi. Çingiz Aytmatov Manqurt anlayışı ilə mövcud hakim rejimin türk-müsəlman
xalqlarına qarşı
yeritdiyi əridilib tarixdən silmək siyasətinin faciəli təzahürlərini Nayman
Anamın dili ilə səsləndirmişdir.
"Əsrə bərabər
gün" romanındakı
Nayman Ana ilə övladının dialoqu manqurtlaşdırılmış insan obrazının dahiyanə bədii ifadəsini meydana qoymağa xidmət edir:
"Otur, danışaq, deyə Nayman Ana dərindən bir ah çəkdi. Nayman Ana soruşdu: - Məni tanıyırsan? Manqurt başı ilə "Yox" dedi.
- Bəs adın nədir?
- Manqurt!
- Səni indi belə çağırırlar,
əvvəlki adın
yadındadır?
Manqurt danışmırdı. Anası
görürdü ki, o, adını
yada salmağa çalışır.
Amma görünür oğlan
qalın bir divara rast gəlmişdir,
divarı keçə
bilmirdi.
- Bəs atanın adı nədir? Bəs özün kimsən, kimlərdənsən,
doğulduğun yeri heç olmasa bilirsənmi? Yox, heç nə bilmir, heç nə xatırlamırdı.
- İlahi, gör səni nə günə salıblar?!
Heyhat, heç manqurtun tükü də tərpənmirdi. Onda Nayman Ana qərara gəldi ki, onun kim olduğunu soruşmaqla yox, təlqinlə başa salsın".
Bundan başqa, Çingiz Aytmatov mərkəzdə yaşayıb, atası Qazanqapın dəfn mərasiminə gəlmiş
Sabitcanın timsalında
isə cəmiyyətdə
təmsil olunan müasir manqurtların da mükəmməl bədii
obrazını yaratmışdır.
Atasının yas mərasimində də
radio direktoru kimi standart ifadələrlə
danışan Sabitcan
da manqurtlaşdırıldığının
səbəbini anlamayan
və həyat tərzi etibarilə manqurtluqdan kənara çıxması mümkün
olmayan manqurtdur. Çingiz Aytmatov manqurtlaşdırmanın Sabitcan
modelinin formalaşdırılmasının
səbəblərini aşağıdakı
kimi izah etmişdir. "Boranlı
Yedagey peşman idi ki, bu söhbəti
niyə saldı? Məgər Sabitcan söz deməli, kömək ummalı adamdır? Faydası nədir? Neçə-neçə
kurslarda, institutlarda oxuyub. Bəlkə də ona elə-belə
olmağı öyrədiblər.
Kim bilir, bəlkə də hardasa İblis kimi uzaqgörən bir adam var, Sabitcanın
üstündə o zəhmət
çəkib ki, Sabitcan
başqa cür yox, Sabitcan kimi
olsun. Məgər Sabitcan deyildimi, o radio ilə idarə olunan adamlar haqqında cəfəngiyyatı
bəzəyib qoşan?
Demirdimi ki, o vaxt gələcək! Bəlkə
də o elə gözə görünməz
tam ixtiyar sahibi olan kəs artıq
onu radio ilə idarə edir.
- Manqurt ki, manqurt! Xalis manqurtsan!"
Çingiz Aytmatovun "Əsrə
bərabər gün"
romanındakı Manqurt
Sabitcan Cəlil Məmmədquluzadənin ondan
altmış il qabaq
1923-cü ildə yaratdığı
Zırrama obrazının
yeni tarixi şəraitdəki
orijinal təzahürüdür.
Cəlil Məmmədquluzadənin
kinayə ilə bizim gözəl vətənimizin meyvəsi"
adlandırdığı Qurbanqulu
bəy də Çingiz Aytmatovun Sabitcanı kimi yoldan keçənlərin
qabağını kəsib,
sanki əzbərlədiyi
və mahiyyətini çox da yaxşı bilmədiyi eyni sözləri ardı-arası
kəsilmədən tutuquşu
kimi onlara sırımaqda davam edir "Zırrama" hekayəsində oxuyuruq:
"...Dostum məni xeyli
yordu. Sanki beş dəqiqənin içində
bəlkə min beş
yüz söz danışdı. Qağbaqca
genə hamin mətləbdən başladı
ki, Novruz ağanın
qardaşı oğludur,
əmisini atlı sultanı eləyiblər,
özünü qubernator
öz yanında baş sekretar eləyib, böyük qardaşı Vəlilağa
teleqraf naçalniki olub. İrəvandan Meşədi Cəfər gəlib gedir Moskvaya, Məşədi Qurbanəli gəlib Tiflisə özünə
diş qayıtdırsın.
Rus ilə Osmanlının
Qars üstə ...arası sərinləyib...
Naxçıvanda pendir
bir az bahalaşıb
və daha belə-belə xəbərləri
barmaqları ilə saymaqda idi.
...Haman gecənin səhəri elə bildim ki, yuxuda mənə eyni sözləri deyirlər... Gözlərimi
açdım, gördüm
hava təzə işıqlanır... Rəfiqim
Qurbanqulu bəyin səsini haman saat tanıdım.... Gəldim akoşkanın qabağına və gördüm ki, Qurbanqulu bəy genə əlləri belində durub küçənin ortasında və mənim kimi bir üzüyola Allah bəndəsi ilə qarın-qarına verib ucadan deyir: "Rus isə Osmanlının arası sərindir. Qaçaq Pirverdiyə 8 il
iş kəsiblər...
...O biri gün genə
... küçəmizə yetişən kimi ürəyim xırp düşdü. Qurbanqulu bəy genə əlləri belində, küçənin ortasında
var-gəl eləyirdi və yoldan keçən bir rusla uzaqdan-uzağa bilmədim nə danışırdı".
Göründüyü kimi, Çingiz Aytmatovun təqdim etdiyi manqurtluq Cəlil Məmmədquluzadənin təsvir
etdiyi zırramalığın
dərinləşdirilmiş bədii təzahüründən
ibarətdir. Manqurtluğun
mənasını tam başa
düşməyən adama
onun zırrama olduğunu deməklə manqurt obrazını əyani surətdə göstərmək olar. Və ya tərsinə,
zırrama nə deməkdir sualına konkret bir sözlə
cavab vermək mümkündür: manqurt?
Bu məqamda Çingiz
Aytmatovun haqqında xüsusi ehtiramla söz açdığı
böyük Azərbaycan
yazıçısı Cəlil
Məmmədquluzadənin əsərlərindən
bəhs edərkən
dediyi "Bax, hekayəni belə yazarlar" sözlərini
"Bax, zırramalığı
(manqurtluğu) belə
yazarlar (təsvir edərlər)" kimi oxumaq olar. Manqurtlaşdırma
həm də sovet dövlətinin,
SSRİ-nin baş ideoloqu Mixail Suslovun irəli sürdüyü vahid sovet xalqı yaratmaq siyasətinə Çingiz Aytmatovun vətəndaş-yazıçı etirazının kəskin ifadəsi idi. Nəticə etibarilə Manqurtluq Çingiz Aytmatovun dahiyanə kəşfidir.
Manqurtlaşdırılmış adamın
törədə biləcəyi
faciələri Çingiz
Aytmatov "Kassandra damğası"
romanında təsvir etdiyi iks hibrid
insanların simasında
əyani şəkildə
göstərmiş, manqurtlaşmanın
bəşəriyyət üçün
də böyük təhlükə olduğunu
bütün reallıqları
ilə diqqətə çatdırmışdır. "Kassandra damğası"ndakı hibridi
insan obrazı "Əsrə bərabər gün" romanındakı
manqurtlaşdırılmış adam obrazının cəmiyyətə transfer edilmiş
fərqli modeldir. Çingiz Aytmatov bəşəriyyətin manqurtlaşdırma
əsarətindən və
hibrit insanların törədə biləcəyi
fəlakətlərdən qurtarmaq
idealına xidmət edən qüdrətli yazıçıdır.
"Kassandra
damğası" bəşəriyyətin
məhv olmaq təhlükəsi haqqında
səmadan kosmik rahib Filofeyin vasitəsilə göndərilmiş
xəbərdarlıqdır. Filofeyin kosmosdan göndərdiyi məktub ictimai-siyasi mahiyyətinə
görə Vilyam Şekspirin Hamletin dilindən səsləndirildiyi
məşhur "Olum
ya ölüm", monoloqu ilə müqayisə edilə bilər. Daha doğrusu, Felofeyin kosmosdan Roma Papasına ünvanlayaraq Yer planetinə göndərdiyi
məktub XXI əsrin
"Olum ya ölüm" monoloqudur.
Fikrimcə, Çingiz
Aytmatov bəşəriyyətin
həyatla ölüm
arasında dilemma qarşısında
qaldığını göstərmək
baxımından Vilyam
Şekspirdən də
qabağa getmişdir.
Belə ki, Vilyam Şekspirin mənəvi münasibətlər müstəvisində
irəli sürdüyü
"Olum ya ölüm" sualını
Çingiz Aytmatov ciddi ictimai-siyasi səviyyəyə qaldırmışdır.
Filofeyin məktubu Zamanın Yer kürəsinin insanlarına
ünvanlanmış xəbərdarlığıdır.
Bu, 22 səhifədən ibarət
olan xəbərdarlıq
məktubu dünya ədəbiyyatında ən
geniş həcmə
malik məktub, yaxud ən uzun monoloqdur.
Monoloqlar adətən
əsərin sonlarında
verilərək onu tamamladıqları halda, Filofeyin məktubu
"Kassandra damğa"sının əvvəlində verilmiş
proloqdur. Bu mənada Filofeyin kosmik rabitə stansiyasından
"Tribun" qəzeti
vasitəsilə Yer Kürəsinə yayılmaq
üçün Roma Papasına
göndərdiyi 22 səhifəlik
məktub sadəcə
bir əsərin,
"Kassandra damğası"nın deyil, bütövlükdə
bəşəriyyətin yeni tarixi epoxadakı özünü xilasetmə
manifestidir: "Sizin vasitəmizlə bəşəriyyəti
xilas etməyə borcluyam. Çünki insanlığa əvvəllər
məlum olmayan bir bəla üz
verib. Məlum olub ki, embrionlar (ana bətnində uşaq əmələ gətirən
toxumalar - İ.H.) bizə
müraciət edir.
Kassandra damğası - ana bətnində
gərcin və ümidsiz halda dünyanın (həm də özünün -
İ.H.) sonunu gözləyən
embrional estaun kadrarxası səsidir. Bu onda təbii həyat meylini, yaşamaq istəyini öldürür... Biz şüurumuzda
baş verəcək
yeni sıçrayış ərəfəsindəyik... Nəhayət,
açıq şəkildə
etiraf etmək lazımdır: subyekt tərəfindən (dövlətlər
səviyyəsində - İ.H.) reallaşdırılan pislik
onun yer üzündəki yaşamının
bitməsi ilə, yəni onunla birlikdə yox olmur. Genetika meşəsində varlığını
istənilən an büruzə
verə biləcək
qurulmuş mina kimi, labüd tocum kimi ehtimal edilən
"İXS" öz saatım
gözləyir".
Futuroloq
alim Robert Borkun təyyarə
ilə okeanın üzərindən uçarkən
balinaların yaşamaq
istəməyib, sürü
ilə kütləvi şəkildə süni intihara doğru getdiyi bir mənzərəni
müşahidə etməsi
ilə Filofeyin ana bətnindəki süni embriomun iks hibrid
insana çevrilməsi
prosesi bir-birini tamamlayır. Hələ
ki, dünya ədəbiyyatında
bəşəriyyətin taleyi
haqqında bu səviyyədə yazıçı
narahatlığını ifadə
edən ikinci bir bədii əsər meydana çıxmamışdır. "Kasandra damğası" bəşəriyyətin
taleyi haqqında Çingiz Aytmatov narahatlığının alternativi
olmayan bənzərsiz
şəkildə ifadə
edən nadir bədii əsərdir. "Kassandra damğası"
- bəşəriyyəti və
insanlığı kütlə
psixologiyasından, nəinki
mənəviyyatını, bütövlükdə soykökünü
itirmiş, robotlaşmış,
manqurtlaşmış, dövlətlər
tərəfindən məqsədli
surətdə və süni şəkildə yaradılmış hibrid adamların törədə
biləcəkləri faciələrdən
qorumağa, xilas etməyə axırıncı
çağırışdır. Bu, kütlə psixologiyasının
təhlükəsinə və
hibrid iks insanların yaratmaq istəyə biləcəyi
fəlakətlərə qarşı
Çingiz Aytmatovun sonuncu xəbərdarlığı
və üsyanıdır.
Bu, bəzilərinin yanlış
olaraq düşündükləri
kimi, kosmopolit yazıçı baxışının
deyil, özünü
bəşəriyyətin taleyi
üçün cavabdeh
sayan Çingiz Aytmatov miqyasında planetar bir yazıçının
harayıdır.
Görkəmli qırğız yazıçısı
Çingiz Aytmatov dünya ədəbiyyatının
axırıncı magikanıdır.
O, milliliklə bəşəriliyin
üzvü sintezini, ortaq altun balansını
tapıb, əsərlərində
böyük istedadla əks etdirən dahi yazıçıdır.
O, Cəmilə, Daniyar, Toqunay,
Qazanqap, Aysel və şair kimi kiçik adamların taleyinin timsalında həyatın
və insanlığın
böyük həqiqətlərini
açıb göstərmişdir.
Kiçik adamı xalqın əsas simasını əks etdirən obraz səviyyəsinə qaldırmaqla
böyük Azərbaycan
yazıçısı Cəlil
Məmmədquluzadənin XX əsrin əvvəllərində
gördüyü işi
Çingiz Aytmatov keçən yüzilliyin
ikinci yarısından
etibarən geniş planda həyata keçirmişdir. Çingiz
Aytmatovun yaratdığı
Boranlı Yedigey dünya ədəbiyyatında
kiçik adamın ən böyük obrazıdır. Vaxtilə
Cəlil Məmmədquluzadə
də Məmmədhəsən
əmi, Novruzəli, Usta Zeynal obrazları
ilə kiçik adamı böyük ədəbiyyata gətirmişdir.
Cəlil
Məmmədquluzadənin kiçik
adamları mənsub olduğu xalqı müstəmləkəçilik əsarətindən qurtarmaq
ideyasına xidmət edirdi. Çingiz Aytmatovun kiçik adamı isə xalqı və ümumən insanlığı
məhv olmaqdan xilas etməyə çağırışın ifadəsidir. Bu mənada Cəlil Məmmədquluzadənin
ayıldaraq müstəmləkə
əsarətindən xilas
etmək istədiyi, lakin sovet hökumətinin
qurulması ilə yenidən əvvəlki zülmət aləminə
qaytarıldığı Məmmədhəsən
əminin sonrakı qırmızı terror dövründəki
acı aqibəti Çingiz Aytmatovun Manqurt obrazı ilə dahiyanə şəkildə təsvir
edilmişdir. Bu mənada
Çingiz Aytmatov Cəlil Məmmədquluzadənin
təsvir etdiyi çarizmin qurbanı olmuş Məmmədhəsən
əminin və Novruzəlinin ardıcıllarının
bolşevizm əyyamındakı
məhv edilmək təhlükəsini bütün
reallığı ilə
əks etdirmişdir.
"Dağlar çökəndə"
romanında da Çingiz
Aytmatov təkcə
SSRİ-nin deyil, dünyanın çökmək
təhlükəsi ilə
üz-üzə qaldığını
əvvəlcədən xəbər
vermişdir.
Bütün bunlara görə
Çingiz Aytmatov planetar miqyaslı görkəmli qırğız
yazıçısıdır.
Çingiz Aytmatov SSRİ-də
yaşayıb, əsərlərində
sovet gerçəkliyinin
sədlərini aşmağı
bacaran qüdrətli sənətkardır. Nobel mükafat
olmasa da, Çingiz Aytmatov Nobelüstü zəngin bir ədəbi irs yaratmışdır. Əsərlərini
oxuduğum Nobel mükafatı
laureatı olan yazıçılardan heç
biri nə uzaqgörənliyinə, vətəndaşlıq
cəsarətinə və
nə də bədiilik xüsusiyyətlərinə
görə Çingiz
Aytmatov səviyyəsini
aşa bilməmişdir.
Çingiz Aytmatov qaldırdığı bəşəri
problemlərə, əsərlərinin
müasirliyinə, vətəndaşlıq
cəsarətinə və
orijinal sənətkarlıq
xüsusiyyətinə görə
Nobel mükafatının sərhədlərini
aşmağı bacarmışdır.
Çingiz Aytmatovun 95 illik
yubileyinin Azərbaycanda
geniş şəkildə
keçirilməsi tamamilə
təbiidir. Ədibin bundan əvvəlki butün yubileyləri də Azərbaycanda təntənəli şəkildə
qeyd olunmuşdur. Çingiz Aytmatovun Qırğızıstanda akademik
Abduldacan Əkmətəliyevlə,
Qazaxıstanda Xalq şairi Muxtar Şaxanovla, Azərbaycanda
isə Rəsul Rza, Qara Qarayev,
Mirzə İbrahimov, Anar,
Bəxtiyar Vahabzedə,
Toğrul Nərimanbəyov,
İmran Qasımov, Cəmil
Əlibəyov, Şahmar
Əkbərzadə, Hüseynbala
Mirələmov, Adil Cəmil
və başqaları
ilə sözün əsl mənasında məslək və sənət dostu olmuşdur. Azərbaycan Çingiz Aytmatovşünaslığın
da əsas mərkəzlərindən
biridir. Çingiz Aytmatovun əsərlərinin
hamısı Azərbaycan
dilinə tərcümə
edilmişdir.
Azərbaycan xalqının Ümummilli
lideri, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev Çingiz Aytmatovun xidmətlərinə yüksək
qiymət vermişdir:
"Dünya ədəbiyyatı
xəzinəsinə gözəl
əsərlər bəxş
etmiş Çingiz Aytmatov həm Qırğızıstanın, həm
də bütün türk dünyasının
fəxridir".
Çingiz Aytmatov da tarixi və əfsanəvi bir şəxsiyyət kimi Heydər Əliyevin xidmətlərini
yüksək qiymətləndirmişdir.
"Heydər Əliyev
həqiqətən də
tarixi, hətta əfsanəvi bir şəxsiyyətdir. Bu sovet
dövründə də
belə idi, bu günkü MDB məkanında, xeyli çətinləşmiş müasir
dünya dünya şəraitində də
belədir. Heydər Əliyev hər zaman xalqının xidmətində
olmuşdur.
Heydər
Əliyev onun yaşıdlarının və
hətta ondan cavan olan bir
çox siyasi xadimin bacarmadığı
xüsusiyyəti - müasir
dövrün ən aktual çağırışlarına
hazır olmağı
nümayiş etdirə
bilmişdir. Məhz Heydər Əliyevin zəngin təcrübəsinin
və humanitar dünyagörüşünün genişliyi nəticəsində
indi Azərbaycanda sabitlik, tolerantlıq, mədəniyyət, maarifçilik
hökm sürməkdədir.
Bütün bunlar isə Azərbaycan dövlətinin müasir inkişafını və
tərəqqisini təmin
edəcək əsas amillərdir."
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev 2008-ci ildə
Çingiz Aytmatovu
"Dostluq" ordeni ilə təltif etmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev Çingiz
Aytmatovun xidmətlərini
aşağıdakı kimi
yüksək qiymət
vermişdir; "Siz həmişə, bütün
dövrlərdə Azərbaycanın
dostu olmuşsunuz. Bu, sovet dövründə də belə olub, ... müstəqillik dövründə də...
Çətin anlarda Siz həmişə ədalətin, sülhün,
əməkdaşlığın tərəfdarı kimi öz qətiyyətli sözünüzü demişsiniz."
Çingiz Aytmatovun Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev haqqındakı
2008-ci ildə dediyi aşağıdakı müdrik
sözləri yeni tarixi
epoxanın siyasi reallıqları qəti şəkildə təsdiq
etmişdir: "İlham Əliyev
qloballaşan dünyanın
lider etalonudur."
Çingiz Aytmatov Ümumdünya
tarazlığı nəzəriyyəsinin
yaradıcısıdır. Onun hələ çox illər bundan əvvəl bəyan etdiyi "Müharibə kultunun yerinə mütləq mədəniyyət gəlməlidir"
ideyası XXI əsrin
epiqrafı sayıla bilər.
Qırğız ədəbiyyatının Manası olan Çingiz Aytmatov dünya ədəbiyyatının
Tanrı dağı, türk dünyasının
Çingiz xanıdır.
Bununla belə, Çingiz Aytmatovun əsərləri böyük
monqol imperatoru Çingiz xanın dünyada fəth etdiyi ölkələrin sədlərini aşmışdır.
YUNESKO-nun ən son məlumatına
görə Çingiz
Aytmatovun əsərləri
yer kürəsində
173 xalqın dilinə
tərcümə olunmuşdur.
Əsərlərinə fılmlər
çəkilmiş, haqqında
qiymətli tədqiqatlar
yazılmışdır. Dünya
ədəbiyyatının bənzərsiz
şedevrlərini yaratmış
Çingiz Aytmatov əbədi yaşamaq haqqı qazanmışdır.
Qırğızıstanda Ana Beytdəki məzarı ilə Çingiz Aytmatov Manasın vətənindəki Tanrı
dağlarına qovuşmuşdur.
Çingiz Aytmatovun ölməz
əsərləri əsl
ədəbiyyat faktı
və böyük mədəniyyət hadisəsidir.
Çingiz Aytmatov XX əsrdə yazdığı
əsərləri ilə
XXI əsr dünya ədəbiyyatının yeni standartlarını
yaratmışdır. Müasir
dövrdə dünya
ədəbiyyatı həm
də Çingiz Aytmatovun idealları uğrunda mübarizə aparmaqda davam edir. Bu mənada Çingiz Aytmatov əsərləri ilə dünya ədəbiyyatının
əbədi mogikanı
olmaq miqyası nümayişi etdirir.
24 dekabr 2023-cü il
İsa HƏBİBBƏYLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 13 yanvar, №1.- S. 8-9.