"Odlar yurdu"ndan Türk dünyasına

Turan sevdası ilə yaşayanların, Türk varlığına tapınanların təqib edildiyi, güllələndiyi, Sibir sürgünlərində çürüdüldüyü otuzuncu illərdə də, sonrakı onilliklərdə də bu ideyanı gizli şəkildə qoruyanlar, öz fəaliyyətləri ilə dolayı yolla Turan coğrafiyasının unudulmasına imkan verməyən, bu coğrafiyanın etno-mədəni mənzərəsini, söz sənətini, siyasi-tarixi irsini, arxeologiyasını, memarlığını araşdıran, üzə çıxarıb yaymağa çalışan, tərcümə etdikləri əsərlərlə türk xalqları arasındakı körpüləri canlı saxlamağa çalışan insanlar olmuşdur. Bu sahədə özəlliklə qələm sahiblərinin, yazarların, jurnalistlərin, bilim adamlarının əməyi çox böyükdür və yüksək qiymətə layiqdir.

Bu gün yeri gəldi-gəlmədi, Türk dövlətləri birliyindən danışmaq, az qala, dəbə çevrilib. Vaxtilə "türk" sözü eşidəndə dodaq büzən adamların çoxu bu gün türkçülük qurumlarının başında dayanırlar. Əsl türkçülər yenə də reklamsız, özünü gözə soxmadan, arı fədakarlığı, qarışqa səbri ilə işlərini görür, yollarını davam etdirirlər.

Yaşı yetmişə çatan köhnə dostum Ramiz Əskər də bütün ömrünü, istedadını bu yolda sərf etmişdir. O, türk xalqlarının ədəbi-mədəni irsinin araşdırılması, nəşri və tərcüməsi sahəsində bir institutun işini görən, jurnalist, şair, mətnşünas, pedaqoq kimi yorulmadan çalışan, bu sahələrin hər birində silinməz izi olan görkəmli ədəbiyyatşünas-alim, yurd və millət sevdalısı olan dəyərli ziyalımızdır... Türk varlığının nişan daşları olan böyük bədii elmi abidələri dilimizə uyğunlaşdırıb nəşr etmək, uzaq ellərimiz arasında səbrlə körpü salmaq ona bütün türk dünyasında şöhrət qazandırmışdır. Buna inanmaq üçün, sadəcə, onun yazdığı və tərcümə etdiyi kitabların siyahısına nəzər salmaq yetərlidir.

Yaşadığım ömrün ən unudulmaz xatirələrindən biri Qərbi Azərbaycanın (Ermənistan) Amasiya rayonunda, indi ermənilərin əlində qalmış Əzizbəyov kəndində, Ramiz Əskərin ata ocağında keçirdiyim günlərlə bağlıdır. Köhnə Qaraçanta kəndinin adını dəyişib Əzizbəyov qoymuşdular. Arpaçayın dərin sıldırımlı, qayalı yamaclarının üstündə qol-qanad açmış bu kənd ilk baxışdan məni sehrləmişdi.

1987-ci ilin yayı idi. Dostlarımın dəvəti ilə ilk dəfə Türkiyəyə gedəcəkdim.

İki yol vardı: ya Moskvadan təyyarə ilə İstanbula uçmalı, ordan bütün Anadoludan keçib Naxçıvanın qonşuluğundakı İqdıra gəlməli, ya da Leninakandan (Gümrüdən) dəmir yolu ilə Qarsa getməli idim. İqdır Qarsa bağlı bir ilçə idi.

Mən ikinci marşrutu seçdim, çünki bu yol çox qısa idi, Gümrüdə qatara minib, bir saat sonra Türkiyədə Qızıl Çaxçax stansiyasında enirsən. Dostlarım məni orada qarşılayacaqdılar. Bir neçə gün İqdırda qalandan sonra, maşınla ölkəni gəzə-gəzə, görə-görə İstanbula gedəcəkdik. Bu yolun xoşuma gəlməyən cəhəti o idi ki, bir gecə Leninakanda qalmalıydım. Xoşbəxtlikdən, bunu eşidən dostum Ramiz Əskər dedi:

- Bizim kəndimiz Leninakanın 18 kilometrliyindədir, gedib bir neçə gün bizdə qalaq, sonra səni yola salarıq.

Elə də etdik. Bakıdan mənim maşınımla çıxdıq.

İndi haqq dünyasında olan yazıçı dostum Fərman Kərimzadə bizdən ayrılmadı. Öncə Qazaxa gəldik, orada başqa bir ünlü nasirimiz, Qaçaq Kərəm haqqında dəyərli romanın müəllifi, mərhum Fərman Eyvazlının qonağı olduq. Ertəsi gün Fərman Eyvazlı bizi Gürcüstan üzərindən Amasiyaya yola saldı.

Günortadan keçmiş, Amasiya rayonuna, oradan da Qaraçanta kəndinə çatdıq. Ramizin atası Baxşəli müəllim, anası Səriyyə xanım, əmiləri Kərim müəllim, Abbasəli müəllim (Allah hamısına rəhmət eləsin) bizim başımıza dolanır, bilmirdilər nə eləsinlər. Baxşəli müəllim Ramizi danladı:

- Sağ olmuş, adam bir xəbər verər, indi saat 4-dür, sürü dağdadır, axşama da 3-4 saat qalıb, indi mən nə kəsim qonaqların ayağının altında?

Ramiz gülə-gülə: "Narahat olma, axşam sürü gələndə kəsərsən", - dedi.

Çox acmışdıq. Ramiz anasından "Yeməyə nə var?" - deyə soruşdu. O da: "Əriştə plovu var, ancaq onu qonaqlara təklif eləməyə utanıram", - dedi. Ramiz onu tələsdirdi: "Onun qədər gözəl yemək yoxdur, ver, boşqabları təpələmə doldur".

Yalan olmasın, o əriştə plovunun dadı hələ də damağımdadır...

Qaraçanta kəndinin adı 1939-cu ildə bolşevik Məşədi Əzizbəyovun şərəfinə dəyişdirilmişdi. Əks halda, rayonun Güllübulaq, Oxçuoğlu, Mağaracıq, Çaxmaq, Güllücə, Göllü kimi milli, etnoqrafik kənd adlarından biri kimi qalacaqdı. Təxminən 1.600 adamın yaşadığı bu abad kənddə bütün evlər kəsmə daşdan tikilmişdi, bəzi evlər ikimərtəbəli idi.

Süfrə başında kənd haqqında geniş məlumat verdilər. Bəlli oldu ki, Qaraçantada məktəbə, oxumağa xüsusi diqqət var, ali təhsilli adamları çoxdur. Elə götürək, Ramiz Əskərin ailəsini. Kəndin ilk elmlər namizədi, ilk doktoru, ilk professoru bu nəsildən idi.

Baxşəli müəllim Bakıda Ali Partiya Məktəbini, əmisi Əskər müəllim Moskvada SSRİ İctimai Elmlər Akademiyasını bitirmişdilər. Ramizin özü də, həyat yoldaşı Solmaz xanım da Moskva Dövlət Universitetinin məzunları idilər. Müstəqillik illərində Ramizin qardaşları Əli, Xəyyam, Araz, uşaqları Ayla və Atilla Türkiyədə ali təhsil aldılar. Bir vaxt maşınımda Amasiyadan Bakıya gətirdiyim yeniyetmə Əli indi ABŞ-da Şimali Korolina Universitetinin professoru, bacısı Nailə Diyarbəkir Universitetinin dosentidir. Atilla isə NASA-da çalışan yeganə azərbaycanlıdır.

Nə isə, mən qatarla Türkiyəyə getdim, bir aydan artıq orada qalıb qayıtdım. Geri dönəndə gördüm, Baxşəli müəllim həyətdəki kartof sahəsinin bir neçə sırasını vaxtından əvvəl çıxarıb, maşınımı düz pəncərənin qabağına sürdürüb və üstünə də örtük çəkdirib ki, "bu maşın bizə əmanətdir." Yayın sonu olmasına baxmayaraq dağlar hələ yamyaşıl idi. Yonca biçilməmişdi. Kartof yenicə gül açırdı.

Leninakan sərhəd məntəqəsində KGB təşkilatı Türkiyədən gətirdiyim kitabları dərhal vermədiyinə görə bir neçə gün daha Qaraçanta kəndində - Baxşəli müəllimin evində qonaq qaldım.

Baxşəli müəllimin son dərəcə səmimi, ürəyə yaxın bir insan olduğunu da deməliyəm. Yaxşı şahmat oynayırdı. Saatlarla şahmat oynayırdıq. "Elimin-günümün əziz şairi" desə də, oyunda güzəştə getməzdi.

Ramiz o vaxt "Odlar yurdu" qəzetinin redaktoru idi. 1987-ci ildə "İqlimdən iqlimə, təqvimdən təqvimə" adlı ilk kitabı çapdan çıxmışdı. Sonra mənim təklifim və təkidimlə Faruq Sümərin "Oğuzlar" və Bahəddin Ögelin "Türk mifologiyası" kitablarını tərcümə etdi...

Ramiz Əskər haqqında danışanda, ilk növbədə, Ağbaba ətəyindəki o gözəl yurdların həsrəti dolur içimə. Sonralar Azərbaycan türkləri vəhşiliklə Ermənistandan qovulanda, ilk növbədə, tanıdığım adamların bu qansızlıqdan nə qədər əzab çəkdiklərini düşündüm və taleyi ilə maraqlandığım insanlardan biri də Baxşəli müəllim oldu. Amasiya camaatı Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına səpələnmişdilər. Baxşəli müəllim Sumqayıta gəlmişdi. Gedib onu tapdım. Görüşüb dərdləşdik. Amma bu gözəl insan artıq Amasiyada, öz ocağının başında qırılmaz palıd ağacına bənzəyən Baxşəli məllim deyildi. Kövrəlmişdi. Söhbəti giley-güzarla doluydu.

Bilmirəm, xatırladığım bu epizodlar arasında hansı gizli və ya məntiqi əlaqə var. Ancaq iş elə gətirdi ki, mən 1990-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Ali sovetinə deputat seçiləndən sonra, həm də Rəyasət Heyətinin üzvü oldum və o vaxt üçün ölkənin ən çətin problemi olan bir iş mənə həvalə edildi; mən Qaçqınlarla İş üzrə Komissiyanın sədri oldum. Bəlkə də o komissiyada canla-başla çalışmağımın, bəzi hüquqi sənədləri təcili hazırlamağımızın, onlarla insanın Bakıda yerləşməsinə kömək eləməyimin bir səbəbi də Ermənistan adı verilmiş o tarixi torpaqlarımızı rayon-rayon gəzməyim, bir çox ailələrin qonağı olmağım, Ramiz Əskərin ocağında olduğu kimi böyük diqqət, hörmət görməyim idi.

Sonralar Ramiz Əskərlə çox görüşlərimiz, səfərlərimiz olub. Xüsusən, dostumuz Robert Minnulinin yubileyinə getdiyimiz Tatarıstanın xoş təəssüratı unudulan deyil. Bu səfərlərdə mən Ramizin türk dünyasını nə qədər dərindən öyrəndiyinin, bildiyinin bir daha şahidi oldum... Saralmış payız meşəsində, qonaq evində, ikimiz bir kotecdə qalırdıq və hər gün yanımıza Tatarıstanın, Volqaboyunun tanınmış qələm sahibləri gəlirdilər, xəzanla örtülən xiyabanlarda gəzişir və türklüyün taleyi ilə bağlı söhbətlər edirdik.

Ramiz Əskərin həyatından bəzi səhifələri xatırlatmaq istəyirəm: O, 1978-83-cü illərdə də "Azərbaycanın səsi" radiosunda çalışmışdır. 1983-84-cü illərdə də Azərbaycan, türk, ərəb, fars, ingilis, fransız və alman dillərində çıxan "Azərbaycan bugün" jurnalının, sonra yeddi il Vətən cəmiyyətinin "Odlar yurdu" qəzetinin baş redaktoru olmuşdur.

Azərbaycan müstəqilliyini qazanandan sonra Ramiz bir sıra Türkiyə qəzetinin Azərbaycan təmsilçisi, "XXI əsr" qəzetinin baş redaktoru, respublika Jurnalistlər Birliyinin katibi olmuşdur.

Onun redaktorluğu ilə çıxan "Odlar Yurdu" qəzetinin Azərbaycan mətbuat tarixində özəl yeri var və bu, unudulmamalıdır. Qəzet dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan soydaşlarımızın Ana vətənlə əlaqələrinin qurulmasında önəmli rol oynamışdır.

Yaxşı ki, Ramiz vaxtında qəzetçiliklə vidalaşmağı bacardı. Vaxtilə mən "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində ədəbi işçi işləyərkən, qocman jurnalist Məmməd Əkbər masamın üstündəki vərəqə aforizm kimi səslənən bir kəlam yazmışdı: "Ədəbi işçi ol - əbədi işçi olma!" Ramiz Əskər jurnalistikanın əbədi davam edən zəhmətini elmi araşdırmaların ağır əməyi ilə əvəz etdi. 2003-cü ildən Bakı Dövlət Universitetinin türkologiya fakültəsində fəaliyyətə başladı. Türk mədəniyyət tarixi, türkologiyanın əsasları, "Kitabi-Dədə Qorqud", "Divani lüğat-it-türk", "Qudatqu Bilik", "Manas" mövzularında dərslər dedi. 2007-ci ildə BDU-nun filologiya fakültəsində bədii tərcümə elmi tədqiqat laboratoriyasının müdiri oldu. 2013-cü ildə Türk xalqları ədəbiyyatı kafedrasının, 2016-cı ildə türkologiya kafedrasının müdiri seçildi. 2023-cü ildən Türkologiya Araşdırmalar Mərkəzinin müdiridir. Universitetdə çalışdığı illərdə o, "Qudatqu Bilik" əsəri üzrə namizədlik, "Divani lüğat-it-türk" əsəri üzrə doktorluq dissertasiyaları müdafiə etdi. Ən əsası isə, araşdırdığı bu böyük ədəbi abidələri dilimizə uyğunlaşdırıb nəşrinə nail oldu, bu sahədə apardığı araşdırmaları ayrıca kitablar şəklində nəşr etdirdi. Orxon abidələri haqqında dəyərli bir elmi əsərini də bu sıraya əlavə etmək istərdim.

Ramiz Əskərin Özbək-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin möhkəmlənməsində, çağdaş özbək ədəbiyyatının Azərbaycanda təbliğində xidməti böyükdür. Türk xalqları ədəbiyyatının zirvələrindən olan Əlişir Nəvainin şəxsiyyəti və sənəti haqqında araşdırmaları isə, həm Azərbaycanda, həm də Özbəkistanda ədəbi ictimaiyyət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.

Ramiz Əskərin tərcüməçilik fəaliyyəti də elmi fəaliyyəti qədər çoxtərəfli və dəyərlidir. Onun tərcümələri arasında ümumtürk ədəbi irsinin çox dəyərli nümunələri var: Yusif Balasaqunlunun "Qudatqu Bilik"i, Mahmud Kaşğarinin "Divani lüğat-it-türk"ü və Nəvainin "Xəmsə"si onun bu sahədə çəkdiyi zəhmətin böyüklüyünü göstərmək üçün yetərlidir. Molla Nəfəs, Məxdumqulu Fəraqi, Nurməhəmməd Əndəlib, Babur, Sultan Hüseyn Bayqara, Abdullah Tuqay, Əli Akbaş, Robert Minnurin və başqa böyük şairlərin şeirləri, türk ədəbiyyatı tarixi ilə bağlı bir sıra fundamental əsərlər, antologiyalar da məhz onun yorulmaz əməyinin nəticəsində Azərbaycan oxucularına çatdırılmışdır. Türk dövlətlərində görkəmli alim və tərcüməçinin bu xidmətləri yüksək qiymətləndirilmiş, o, bir sıra dövlət mükafatlarına layiq görülmüşdür.

Amasiyanın Qaraçanta kəndindən başlanan bir yol Ramiz Əskəri türk dünyasının böyük coğrafiyasına, türk mədəniyyətinin zəngin xəzinələrinə qovuşdurmuş, onu bu dünyanın tanınan, seçilən birinə çevirmişdir. 70 yaşı kutlu olsun!

11.01.2024

Sabir Rüstəmxanlı

Ədəbiyyat qəzeti. - 2024.- 13 yanvar, №1.- S. 24-25.