"Şuşa ili"ndə ədəbi
tənqid(çilər)
AMEA Nizami
Gəncəvi adına
Ədəbiyyat İnstitutu
və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin
"Ədəbi proses-2022" elmi-yaradıcılıq müşavirəsində
məruzə əsasında
qələmə alınmış
məqalənin əvvəli
qəzetin 16 dekabr və 22 iyul 2023-cü il saylarında dərc olunmuşdur.
2022-ci il - Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyevin
Sərəncamı ilə
(5 yanvar 2022-ci il) "Şuşa
ili" oldu. İli sərəncamdan irəli gələn yüksək ruh yüksəkliyi, milli-mənəvi dirçəliş,
qürur və hardasa bir qədər
də üstünlük
pafosu ilə yaşadıq, yaşadığımızı
hiss və idrak etməyə çalışdıq.
Vətən müharibəsində
tarixi Zəfərimizdən
təkanlanan bu üst/üstün başlanğıc - Qələbə
diskursu (-ki, "Şuşa
ili" bunun əyani faktı, timsalı, möhtəşəm
bildirisiydi-) həyatımızın
hər bir sahəsinə sirayət etdiyi kimi, ədəbiyyatda
və onun bir parçası olan ədəbi tənqiddə də özünü yansıtmalı,
hiss etdirməli, görsətməli
və əl-əlbət,
göstərməli idi.
Məqaləmizin məramı
bu; və nəzərə alanda ki, bugün də daha iri miqyasda
"Şuşa ili"
davam edir, Türksoy tərəfindən
Şuşamız türk-Turan
dünyasının mədəniyyət
paytaxtı bəyan olunmuş, - mövzunun aktuallığı da yerində.
Yeri gəlmişkən,
lap yaxınlarda 25-26 sentyabr
tarixlərində Qətərin
paytaxtı Dohada keçirilən İslam Dünyası
Mədəniyyət Nazirlərinin
Konfransında İSESKO-nun qərarı
ilə Şuşa şəhəri "2024-cü il üzrə İslam dünyasının
mədəniyyət paytaxtı"
adına layiq görülmüş, Şuşa
şəhərinin 2024-cü il üçün "İslam dünyasının
mədəniyyət paytaxtı"
elan edilməsi ilə
bağlı tədbirlər
haqqında Azərbaycan
Respublikası Prezidenti
daha bir Sərəncam imzalamışdır.
***
Gəlirik professional tənqid(çi) meydanına. Baxaq görək, hamının həmişə
ədəbi-tənqidi prosesin
başlıca subyekti kimi görməyə çalışdığı və alışdığı
Tənqid(çilər)
korpusu "Şuşa
ili"ndə nə edir; ədəbi-tənqidi
təfəkkürün çağdaş
kontekstinə yozduğumuz
mənzərəni cariliyə
daşıya bilirmi?..
Bu sıradan klassik (akademik) korpusun dünyaya və "Turan dünyası"na açılan
konseptual işlərə
uğraşdığını artıq xatırlatmışıq
(Anar, İsa Həbibbəyli,
Kamal Abdulla, Nizami Cəfərov,
Elçin, Sabir Rüstəmxanlı,
Qəzənfər Paşayev,
Azər Turan... - bu barədə bax: ƏQ, 16 dekabr və 22 iyul 2023)
İkinci sıra:
fəaliyyətində cariliyə
yer və önəm verən tənqidçilər - Elnarə
Akimova, Cavanşir Yusifli, Əsəd Cahangir, Vaqif Yusifli, Rüstəm Kamal gəlir. Bu sarıdan daha fəal "Ədəbiyyat qəzeti"nin
baş tənqid yazarı Elnarə Akimova və AYB-nin tənqidçi favoriti Əsəd Cahangir bir sıra
müsahibələrində, habelə əməli nümunələrlə ədəbi
tənqidin tələbkar
(hardasa da mübariz) ictimai mövqeyini cari prosesə qaytarmağa çalışmışlar.
Təqdiredicidir; məxsusən
də "Şuşa
ili"ndə...
Elnarə Akimovada
bu, əvvəllər
də diqqət çəkdiyim, milli-mənəvi
dəyərlər zəminindən
(habelə uzun illərin tənqid təcrübəsindən əxz
etdiyi) aşkar ideoloji funksiyada görünür: "Bəli,
44 günlük müharibədə
qazandığımız Zəfər
milli mədəniyyətimizlə bağlı elmi və mədəni-təşkilati
fəaliyyətin canlanmasına
səbəb olub. Dəyərlərimizə daha
çox sahib çıxmağa
çalışır, hər
məqamın milli zəmində
sabahımıza hədəflənməsini
istəyirik. Azərbaycanın
qazandığı tarixi
Qələbənin həm
türk dünyasında,
həm də beynəlxalq platformada ən yüksək səviyyədə, eləcə
də mədəniyyət
vasitəsilə təbliğində
atılan hər bir addım böyük missiya daşıyıcısıdır..." (E.Akimova: "Novruz - özümüzlə
başlayan bir tarixi mərhələnin içində gəlişən
bayramdır". Yap.org.az saytına
müsahibə - ƏQ, 19 mart 2022).
Son illərdə
akademik səviyyədə
uşaq ədəbiyyatının
tədqiqi, özünü
tapması və gəlişməsi yolunda usanmadan səylər göstərən filoloji doktoru E.Akimova həm də ölkənin hakim siyasi gücü - Yeni Azərbaycan
Partiyası İdarə
Heyətinin üzvüdür
və tənqid fəaliyyətində bu mövqe əməli olaraq da oturuşur ("Canıyeva Göyərçin"-
bir şeir və müharibənin soyuq mənzərəsi"-
ƏQ, 22 yanvar 2022; "Uşaq
dünyasının şeirləri:
işıqlı və
rəngarəng"- ƏQ, 30 aprel 2022; "Əməldən
zəfərə, yaxud
Heydər Əliyevin Qarabağ siyasəti"
- ƏQ, 7 may 2022; "Prometey əfsanəsi" - milli mücadiləmizin
romanı"- ƏQ, 28 may 2022; "Mənim üçün qızılgül" - tale mətnləri,
yaxud ədəbiyyatla
həyat arasında-
ƏQ, 9 iyul 2022; "Qələmin
müqəddəs savaşı,
yaxud sözün
"Əkinçi" ucalığı"-
ƏQ, 23 iyul 2022; "Tumurcuq"
arzulardan Zəfər notlarına- ƏQ, 17 sentyabr
2022; "Heydər Əliyevin
ədəbiyyat meyarı:
millilik, tarixilik və müasirlik" - 10
dekabr 2022-ci il...).
Tənqidçini narahat edən başlıca leytmotiv isə bu ki: "Hətta ədəbiyyatın özündə
belə gənc nəslin klassikadan nə qədər aralı düşdüyünün
şahidiyik. Səbəb
Qərbə meyillilik,
orda yaradılan ədəbiyyata aludəlikdir.
Bu, ağrılı bir
prosesdir... Halbuki milli baza öz ədəbiyyatımız
olmalıdı..." (E.Akimova: "Vətən
dili" dərsliyinin
yetişdirdiyi nəsil
sonradan Azərbaycanın
milli məfkurəsinin, dövlət
müstəqilliyinin qurucuları
oldu. "İki sahil" qəzetinə müsahibə - ƏQ, 18 iyun
2022) Bu qədər.
Əsəd Cahangir ədəbiyyat və sənət mövqeyində
mütəhərrik olduğu
qədər də, sərt və qətidir (baxır hansı məqamda, necə). Sənət görüşlərini açıqlayan,
il əvvəl çıxmış
və teatr aləmində gərəyincə
xoş qarşılanmış
"Dionisin şərəfinə"
kitabı (Bakı, Azərbaycan Tərcümə
Mərkəzi, 2021) ətrafında
söhbətində nə
qədər pozitiv və işıqlıdırsa
(Ə.Cahangir: "Həyat faciə, xoşbəxtlik illüziya,
sənət təsəllidir".
Söhbətləşdi İradə
Aytel - ƏQ, 4 iyun
2022), yazıçı Şərif
Ağayarla qiyabi polemikada, çağdaş
ədəbiyyatımızın övzai-halını görükdürməyə
çalışdığı müsahibəsində
(Ə.Cahangir: "AYB sədrliyi
qurultayda həll olunan məsələdir".
LAF.TV, Ləman Ələşrəfqızı
ilə söhbət -
ƏQ, 23 iyul 2022) neqativlərdən
gəlir və son dərəcə açıq,
kəskin və dürüstdür. Məsələn,
belə: "Mən demişdim: Bəzilərinin
təqdimində Şərif
az qala Fransanın
xalq yazıçısı
oldu, amma möhür qoyan bir romanın müəllifi ola bilmədi..."
Yaxud: "Aqşinin şeirlərində iynənin
ucu boyda da ümid yoxdur. Özəlliklə də,
Qarabağ sindromu içində olduğumuz,
ümidə, işığa,
zəfərə hava qədər, su qədər ehtiyacımız
olduğu bir vaxtda öz Herostrat kompleksindən doğan, qaramat və nifrətlə aşılanmış şeirləriylə
bu adam topluma
hansı mesajı ötürmək istəyir?.." (Yenə orada)
Tənqidçi günün
ədəbiyyatından narazıdır,
bu ədəbiyyatın
"Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi", "Mahmud və Məryəm",
"Quyu", "Yamacda
nişanə", "Qanköçürmə
stansiyası", "Köç",
"Məhşər",
"İdeal" səviyyəsinə çatmamasına, R.Rövşən, V.Səmədoğlu,
V.B.Ödər yetirməməsinə
təəssüf edir:
"Belə bir ədəbiyyat nəyə
lazımdır ki, 50-60 il öncəkilərin
yazdıqlarından qat-qat zəif
şeyləri yazıb
qoyasan ortalığa və üstəlik onları təhqir edəsən. Hər yeni nəsil estafeti öncəkilərdən almalı
və sonrakılara ötürməlidir. Son 20 ildə
ədəbiyyata gələnlərin
bir çoxunun bu estafeti almağa
bədii istedadları
və intellektual gücləri çatmadı
və gələcəyə
nəsə ötürəcəkləri
də mübahisəlidir.
Bəs, onda bu marginalların yazı-pozularının mənası
nədir?.."
(Yenə orada)
Şəxsən ümid
etdiyi, gözü qabağında yetişmiş,
özünün dediyi
kimi: "haqlarında
lazım olduğundan
da artıq yazdığı",
vaxtilə uğur vəd edən imzalar barədə silkələyici fikirlərdir.
O cümlədən belə
bir kəskin qənaət: "Saxta
liberal şüarlar altında
zərərli ideoloji mövqe sərgiləyən
Şərif Ağayar
və onunla eyni əqidədə olan adamların ayağı altına daş qoymaq isə ədəbiyyat üçün problem yarada
bilər..." (Yenə
orada)
Hərçənd göründüyü
bu ki, etalonu günümüzdə tapa bilməyib
tənqidçi "qızıl
dövr" olaraq yenə də
"60-cılar ədəbiyyatı"na
sığınır, amma
bu zaman, şəksiz
ki, Ədəbiyyatın adından
hökm vermək səlahiyyətini kifayət
qədər arqumentləşdirə
də bilir. Məxsusən, Anar məqamında: "Anar müəllim ömrünün
70 ilini ədəbiyyat
və incəsənətə
həsr eləyib. O,
"Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi", "Əlaqə",
"Macal", "Dantenin
yubileyi", "Ağ
liman", "Gürcü
familiyası" kimi şedevrlərin müəllifidir.
"Mən, sən, o
və telefon" hekayəsi əsasında dünyanın beş ölkəsində film çəkilib.
Melodram deyirsən yazıb - "Gün keçdi", tarixi film deyirsən yazıb - "Dədə Qorqud", sənədli-bədii film deyirsən
yazıb və hətta rejissorluq da eləyib - "Üzeyir ömrü". Təkcə
"Üzeyir ömrü"
filmi kifayətdir ki, onun
adı Azərbaycan mədəniyyəti tarixinə
qızıl hərflərlə
yazılsın..." (Yenə
orada)
Ədəbiyyatda və sənətdə "60-cılar" mövqeyini Əsəd Cahangir il boyu yazılarında da təsbit
edir və gəlişdirir:
Xalq yazıçısı
Anarın yeni işıq
üzü görmüş
"Söz dünyası"
beşcildliyinin üçüncü
və dördüncü
cildləri ətrafında
"Anara qırx sual"ı
(ƏQ, 1, 8, 15 oktyabr 2022); Xalq
yazıçısı Elçinin
"Cəhənnəm sakinləri"
pyesi əsasında hazırlanmış tamaşa
haqqında "Vicdan dedikləri bir həqiqətdir" (ƏQ, 6 noyabr
2022) və Bakı Şəhər Bələdiyyə
Teatrının 30 illik
yubileyi şərəfinə
"Yaşımız və
"Baş"ımız" (ƏQ, 26
noyabr 2022); Kamal Abdullanın
"Casus" komediyası əsasında
tamaşa haqqında
"Lənkəran Teatrı
"Casus"unun sərgüzəştləri"
(ƏQ, 24 dekabr 2022) yazıları
və s.
Bununla belə,
çağdaş Azərbaycan
ədəbiyyatının tarixi
konteksti, cari tənqid ilinin də qabartdığı
kimi (bax: "Şuşa ili"ndə ədəbi tənqid- ƏQ,
16 dekabr 2023), daha miqyaslıdır, təkcə
son yarım əsrin təcrübəsi ilə
məhdudlaşmır, üstqat
aldanışlarına rəğmən,
Günümüzə minillərin
yükü ilə girir. Əsəd Cahangir seçmə yazılarında Günün
poeziyasını tüm
Azərbaycan şeiri
- Məhəmməd Füzulidən
Leyla Əliyevayacan (Ə.Cahangir, "Bir sirli
söz var, bilirəm".
Musa Urudun "Payız
küləyi" şeirlər
kitabı Azərbaycan
poeziyası fonunda -
ƏQ, 22 yanvar 2022) və
ümumən "türklük
savaşı" çevrəsində
("Savaş sözdən
başlayır". Şair
dostum Elxan Zalın ad gününə
- ƏQ, 25 iyun 2022) analitik
çözməklə estetik
və ideoloji baxış tərzlərini
bir araya gətirə, birikdirə bilir. Bircə sitat: "Millətin özünüdərki, eləcə
də bədii özünüdərkinin paradoksal
bir cəhəti var - özümüzdən, sözümüzdən
uzaqlaşdıqca ona yaxınlaşırıq (İnkişaf
düz xətt yox, dairə modeli üzrə gedir). Məhz buna görə Səməd Vurğunun şair idealı Vaqif, Ramiz Rövşəninki Füzuli,
Murad Köhnəqalanınkı Yunis Əmrə, Həmid Herisçininki Mövlana idi. Bəzən bu ümumi qayıdış
çevrəsini qabaqlayan
sıçrayışlar da olurdu - Vaqif Bayatlı Odərin Dədə Qorqud poeziyasına dönüşü
kimi. Amma ən genəldə bədii-tarixi
yaddaşımızın daha
dərin qatlarına zamanla ardıcıl eniş qanunauyğunluğu
pozulmurdu. Elxan Zalın poeziyası bu qayıdışın
yeni mərhələsi - Mahmud Kaşqarlı "Divan"ındakı
savaş şeirlərinə
dönüş idi...
Bu dönüş prosesi
təkcə şeir yox, nəsrdə də gedirdi, məsələn, Anarın
"Dədə Qorqud"a
qayıdışı kimi.
Anarla Elxan Zalı birləşdirən
məqam - birincinin Beynəlxalq Mahmud Kaşqarlı
Fondunun sədri, ikincinin isə onun müavini olması da, görünür,
təsadüfi olmayıb,
sənətdəki prosesin
sənədləşməsi demək idi..." (ƏQ,
25 iyun 2022) Belə.
Bizdə ədəbi
cariliyin ardıcıl
və ən intensiv istehsalçısı
Cavanşir və Vaqif Yusifli qardaşlarıdır;
sadə hesaba vuranda bu əsnada
tənqidçi qələminin
məhsuldarlığı hətta
qibtə doğurur. Yaxşıdır ki, meydan
var, "Ədəbiyyat qəzeti"
önəm verir və təkcə C.Yusiflinin il ərzində qəzetdə
23 yazısı dərc
olunmuşdur. Bəlkə
bu intensivlikdə, bircə qəzetdə müxtəlif ədəbiyyat
mövzuları ətrafında
mülahizələri, təəssüratları,
düşüncələri, "yazıçı tənqidi"
ilə çıxış
edən Kənan Hacı Cavanşir Yusifli ilə bəhsə girə bilə. Eyni aktivliyi Vaqif Yusiflidən "Ədəbiyyat
qəzeti", "Ədalət"
və "525-ci qəzet"lərdə
görürük.
Əlbəttə, məsələ
kəmiyyətdə deyil,
intensivlik - cari tənqidin vacib göstərisidir, amma hamısı deyil; daha ümdəsi müasirlik tələbi, hədəfdə gündəm
maraqlarıdır. C.Yusiflinin
tənqid yazılarında
Azərbaycan ədəbiyyatı
materialları geninə-bolunadır
("Bir hekayə və
yazı metodu haqqında" - ƏQ, 15 yanvar
2022; "Divar yazıları"
- ƏQ, 12 mart 2022; "Unudulmuş sözlərdə qara düşmüş durnalar,
yaxud Əhməd Oğuz anı" -
ƏQ, 19 mart 2022; "Janrdaxili proseslər: Qısa hekayələr" - ƏQ, 9 aprel
2022; "Müharibədən necə yazmalı"-
ƏQ, 21 may 2022; "Ramil Əhmədin
itirdiyi şəhər"
- ƏQ, 28 may 2022; "Yeni imzalar - sizin yeni Tanrınız, yaxud bədii mətn şərh kimi"- ƏQ, 11 iyun
2022; "Gələcəyin sözünü keçmişdən
gətirmək"- ƏQ, 18 iyun 2022; "Özünü
yandıranlar və ya ümid yeri
olmaq məşəqqətlidir"
- ƏQ, 25 iyun 2022; "Təhkiyənin
sərhədləri və
sərhədsizliyi" - ƏQ, 9 iyul 2022; "İki hekayə - bir neçə problem"- ƏQ, 30 iyul 2022; "Fraqmentlər"-
ƏQ, 13 avqust 2022; "İtmiş
mənalarla oyun..."-
ƏQ, 27 avqust, 3 və
10 sentyabr 2022; "Bədii
mətnin anlaşılması"-
ƏQ, 24 sentyabr 2022; "Danışan
və susan detallar"- ƏQ, 8 oktyabr
2022; "Qollara sığmayan
tənhalığın şeirləri"-
ƏQ, 29 oktyabr 2022; "Bədii
tərcümə prosesində
ana dilinin zənginləşmə
imkanları"- ƏQ, 26 noyabr
2022; "Qəfil baş
verən hadisələrin
romanı"- ƏQ, 10 dekabr
2022; "Ölməmək üçün gülənlər"-
ƏQ, 17 dekabr 2022; "Çağdaş
nəsrdə bədii
modellər, yaxud bulaq rəngində yaşıl atların nağılı"- ƏQ, 24 dekabr 2022; "İlin ədəbi yekunu: keçən ilin son, yeni ilin ilk yazısı"-
ƏQ, 31 dekabr 2022); klassika,
ədəbiyyat meyarları
və kateqoriyaları
gizli-aşkar "həyəcan
təbili" çalsa
da, tənqidçinin niyyəti,
göründüyü qədər
də, açıq maarifçilik, ya oxucuya "nəzəriyyə
dərsi" demək
deyil; bu yazıların hər birinin altından, yaxşı nəzər etdikdə, bu və ya digər
gənc yazıçı,
şair adları cıxır, hədəfdə
məhz "müasir
ədəbiyyatı yaradanlar"dır.
Tənqidçi özü
də ilin lap əvvəlində belə
bəyan edir: "Niyəsi odur ki, bizim ədəbi prosesdə uzun illərdir gənclər sanki meydandan, Azərbaycan ədəbiyyatının
səhnəsindən kənarda
qalıblar. Onlardan yox, artıq imzalarını dəfələrlə
(-!) təsdiq etmiş,
öz aləmlərində
dünyaya çıxmış
müəlliflərdən yazırlar
və bu heç də yaxşı deyildir. "Azərbaycan ədəbiyyatının
səhnəsi" ifadəsini
təsadüfi işlətmədik,
zənnimizcə, burda
hər kəsə yer kifayət qədərdir, burda sən yox, necə
deyək, səhnənin
özü "oynayır",
çünki məlumdur
ki, teatr səhnəsi
fırlanmadıqda tamaşaya
kimsə inanmır, səhnədəki o statiklik
tamaşaçının şüurunda
dinamika yarada bilməz..." (C.Yusifli,
"Bir hekayə və
yazı metodu haqqında" - ƏQ, 15 yanvar
2022)
Əgər "ümid"
axtarırıqsa, C.Yusiflinin
tənqidi həmişə
pozitivdən gəlir;
və tənqidçi
bu və ya digər dəyər
kateqoriyalarına ("yazı
metodu", "janr",
"bədii mətn",
"modern ədəbi proses", "klassika", "hekayə
qurmaq", "ironik münasibət", "poetik
sistem", "itmiş
mənalar" və
s.) və ya ümumən "ədəbiyyat
materialları"na nəzərən
"Şuşa ili"ndə,
nə az, nə çox, düz 18 gəncə
(Nadir Yalçın, El Roman, Rəşad Nağı
Mustafa, Jalə, Mehdi Dostəlizadə,
Orxan Həsəni, Ramil Əhməd, Sənan İsmayılov, Xalid Xancanlı, Təvəkkül Boysunar,
Xəyal Rza, Xəyyam Rəfili, Furqan, Orxan Cuvarlı, İlham Əziz, Eminquey, Anar T.Rzayev, Əli Zərbəli)
"yaşıl işıq"
yandırır, onları
"Azərbaycan ədəbiyyatının
səhnəsi"nə çıxarmağa
qeyrət göstərir.
Doğrudur, C.Yusiflinin
tənqidi çox da mübariz (tələbkar)
deyil, kəskin, sarsıdıcı jestlərdən
uzaqdır; tənqidçi
"passiv estetika"
ilə işləməyi
sevir, eləcə gənc ədəbi qüvvələri "sıra"ya
daxil etməyə, necə deyərlər, yüzillərin ədəbi-estetik
təcrübəsinə qovuşdurmağa
qanedir. Çün tənqidçi tam arxayındır:
"Yəni darıxmağa,
o səhnədə özünə
daha çox yer seçməyə heç bir lüzum yoxdur. Düzələcək..." (C.Yusifli, "Bir hekayə
və yazı metodu haqqında" -
ƏQ, 15 yanvar 2022)
Nə qədər
fatal bir mövqedə
görünsə də,
məqam düşəndə
C.Yusifli "mübariz tənqid"dən
də daha çox sərt və tələbkardır,
həm heç də "gənc qələmlər"ə yox,
ümumən çağdaş
ədəbiyyatımızın övzai-halına dair. Məsələn, "müharibə
tematikası"nda: "Müharibə
mövzusu təhlükəlidir,
yazdığın əsəri,
həmin o düzgün,
uyar mövqeni seçə bilmədikdə
tez bir zamanda
şablona, şüar
və mənasız nəsnəyə çevirə
bilər..." (C.Yusifli,
"Müharibədən necə
yazmalı"- ƏQ, 21 may 2022) Və bu mövqedə(n),
hətta bir gənc yazarın azacıq uğurunu (məsələn, Orxan Həsəninin "Qırmızı
ayaqqabılar" və
"İnziva" hekayələrini)
az qala otuz
illik "müharibə
ədəbiyyatı"ndan öndə görməyə
də çəkinmir:
"Dediyimiz kimi, iki Qarabağ müharibəsindən bəhs
edən əksər əsərlərdə hadisələr
şəbəkəsi, olaylar
yumağı, adına
nə desəniz deyin, - var, amma bütün bunların fövqündə dayanan nəsnə yoxdu, özü də yerli-dibli..." (Yenə orada).
Belə olanda, bəzən baxıb görürsən ki, özlüyündə
vurnuxan, gəlib-gəlişən,
mövcudluq tapan yeni ədəbi gəncliyin
"tənqid ehtiyacları"ndan
da çox, yeni, "müasir
ədəbiyyat" ("yeni konsepsiya") axtarışında
tənqidçinin özünün
yeni, təptəzə, "cavan" mətnlərə
ehtirası var; və M.Füzulidən beləsinə bütün
"Azərbaycan ədəbiyyatının
materialları"nı bu
yolda xərcləməyə
hazır görünür.
Bu yolda o, həmçinin
opponentləri ilə açıq-gizli polemikaya
da müntəzirdir: "Tənqidçi
deyəndə ki, bu gün nəsrimizdə
60-cı illər nasirlərinin
tapıntıları, bədii
mətnləri səviyyəsində
əsərlər yoxdur,
düşünməli oluruq.
Hə, o əsərlər
səviyyəsində bədii
mətnlərin olmamasını
yox, məhz tənqidçinin estetika ərazisindən çıxıb
donkixotluq etməsini..."
(C.Yusifli, "Fraqmentlər"- ƏQ, 13 avqust
2022) Yaxud daha arqumentli-"estetik" və bacardıqca korrekt: "Həmin illərin ənənələrinin
axışı bitibmi?
Fikrimizcə, yox, hərəkət, dinamika
yeni qovğalar yaradır.
Buna görə də
məsələn, indinin
nəsr mətnlərini
İsi Məlikzadənin "Quyu" povesti ilə müqayisə edib yuxarıdakı nəticəyə gəlmək
elmi cahillikdən başqa bir şey deyildir..." (Yenə orada)
Başqa bir yazıda C.Yusifli
mövqeyini daha da geniş açaraq, konkret olmağa çalışır: "Zənnimizcə,
müasir nəsr əsərlərində (Nadirin,
Mübariz Örənin,
Şəhriyar və digərlərinin əsərlərində
- !) 60-cı illər nəsrinin
üslubuna "qayıdış"
ədəbi tənqiddə
düzgün dəyərləndirilmir.
Diqqətlə fikir verdikdə o nasirlərin mətnlərində həmin
dövrün üslubuna
ironiya da var, fikrimizcə,
məhz bu cəhət daha da dərinləşməlidir, bu
mənada hansısa üsluba ironiya onu gözdən salmaq məqsədini daşımır, yeni nəsr
üslubu, yeni, modern yazı
tərzi köhnənin
yaxşı mənada
aşılmasıyla dünyaya
gəlməlidir və
gəlir də. Mübariz Örənin elə "Ədəbiyyat
qəzeti"ndə dərc
edilən son hekayəsində
də bu prosesin alındığının
şahidi oluruq. Şəhriyarın yeni hekayəsi
də modern yazı tərzinin ən yaxşı nümunələrindən
biridir. Nadirin hekayəsində bu dilləşmə, "köhnə
üsluba ironik münasibət" dərinləşməlidir,
ancaq hazırda işartı o qədər
zəifdir ki, tezliklə
özünün əksinə
də çevrilə
bilər..." (C.Yusifli, "İki hekayə - bir neçə problem"- ƏQ, 30 iyul 2022)
Polemika yaxşıdır;
2019-cu ilin ədəbi
yekunlarına dair
"şikayət tezislərim"də
məhz bunu tənqiddən istəmişəm
(bax: T.Əlişanoğlu,
"Tənqid və ədəbi proses. Şikayət
tezisləri" - ƏQ, 26 sentyabr 2020), C.Yusifli ən nəhayət, "tərs üzündən oxunan" (öz ifadəsidir) belə polemikalarda fayda da axtarmağı bacarır:
"Dünya ədəbiyyatında
hər bir yeni poetik sistem, estetik kredo dərhal,
vaxt itirmədən ötürülmə "ağrısına"
tutulur, özündən
sonra gələn illərin bədii məhsullarına da bu
"infeksiyanı" yoluxdurmaq
istəyir, yəni ilkin olaraq, tənqiddə
başlayan qovğa artdıqca artır və bununla da ədəbi prosesin dərinliyində gedən,
ordan axan sular üzə çıxır..." (C.Yusifli,
"Fraqmentlər"- ƏQ, 13 avqust 2022) Belə.
Uzun illər bizdə cari ədəbi tənqidin yükünü az qala təkbaşına daşımış və
heç təsadüfi
olmayaraq "ədəbi
gəncliyin dostu" imicini formalaşdırmış
(bax: İlqar Fəhmi, "Gənclər
üçün ən
çox yazan tənqidçimiz"- ƏQ, 8 aprel 2023; T.Əlişanoğlu,
"Tənqidçi olmağın
sirri (Vaqif Yusifli tezisləri)"-
ƏQ, 21 aprel 2023) uzman
tənqidçi Vaqif Yusifli, bu əsnada
estafeti daha cavan həmkarlarına ötürdükdən sonra,
"Şuşa ili"ndə
daha çox yaşın diktə elədiyi müdrik məqamlarda görünür.
Ədəbiyyat korifeylərinin
aktuallanan irsinə
("Bu, Ordubadidir..."- ƏQ, 12 mart
2022; "Ədəbiyyatda romantizm"
- Mir Cəlalın yeni əsəri
tapıldı" - ƏQ, 30 aprel 2022; "Davam edir Nizami". İsa Həbibbəylinin "Xəmsə
- XXI əsr" intellektual
poeması haq. - "Azərbaycan", ¹ 10, 2022) və
bu irsin işığında görünənlərə
("Cığır" yola
çevrilir. Yunus Oğuzun "Cığır"
romanı haqqında"
- ƏQ, 30 iyul 2022) baş
vurur, son zamanlar irsə sahiblənməyin
daha bir vacib üsuluna - yubileyşünaslığa töhfələrini
verir ("Mustafa Çəmənlinin
yaddaş dünyası.
M.Çəmənlinin 75 yaşına"
- ƏQ, 10 sentyabr 2022; "Unuda bilmərik Hüseyn Abbaszadəni".
H.Abbaszadə-100" - ƏQ, 17 sentyabr 2022; "Azadlığı
istəyirdi səma kimi. Xəlil Rza Ulutürk-90" - ƏQ, 22 oktyabr
2022; "Şəmşad Rza-85" -
ƏQ, 10 dekabr 2022; "İşıq,
rəng, sevgi, azadlıq (Paşa Qəlbinurun 70 yaşına)"-
"Azərbaycan", ¹ 3-4, 2022; "Bu, Şirindil Alışanlıdır"-
"Azərbaycan", ¹ 6, 2022; "Dua oxuyuram səninçün,
Vətən" (Ağasəfa-80)- "Azərbaycan", ¹ 11, 2022) və
yenə də, yenə də ədəbiyyatın heç
də asan olmayan yollarında cavanlara pasiban olmağa ("Ədəbi
fraqmentlər. O, şairdir"
(Elnur Uğur haq.)- ƏQ, 23 iyul 2022;
"Ədəbi fraqmentlər.
Qayıdış" (Nübar
Eldarqızı haq)-
"Ulduz", ¹ 3, 2022; "Lənkəranın söz
havası"- "Azərbaycan",
¹ 7-8, 2022; "Nizami ruhuna
heykəldi Gəncə"-
"Azərbaycan", ¹ 9, 2022) davam edir: "Biz yaşlı ədəbiyyat
adamlarının sevimli
müəllimi olmuş
Mir Cəlal Paşayev
bir məqaləsində
yazırdı ki: "Hekayə
bitkin süjetlə, aydın və səlis dillə, maraqlı obrazlarla diqqəti cəlb etməlidir". Təranə
Vahidin əksər hekayələrində biz bunun
şahidi olduq..."
(V.Yusifli, "Hekayəçi" - ƏQ, 21 may 2022). Bu qədər.
Çağdaş Azərbaycan
tənqidində daha bir parlaq imza
sahibi Rüstəm Kamaldır; son illərdə
o, ardıcıl esse yaradıcılığı, qalın
filoloji bilikləri,
"Avropa pəncərəsi"ndən
günümüzə açılan
maraqlı rakurslar və altqat mətn oxunuşları ilə cari ədəbi
prosesi zənginləşdirmiş,
necə deyərlər,
cariliyi bütöv bir Ədəbiyyat yaddaşının işığına
tuta bilmişdir: "Elə buradaca bir haşiyə çıxım: varaqları
qopmuş, səhifələri
cırılmış, yaxud
bir hissəsi itib-batmış əsərlər
məndə qarışıq
hisslər oyadır. İnanmışam ki, əlyazmaların
da alın yazısı
olur..." (R.Kamal,
"Qırıq-qırıq, yarımçıq... və
bütöv"- ƏQ, 19 noyabr 2022 .
"Şuşa ili"ndə Rüstəm
Kamalın 60 yaşı
tamam oldu; və ədəbi ictimaiyyət bu yubuley faktını xeyli coşqunluqla qarşıladı; şairlər
böyük sevgi və minnətdarlıqla Tənqidçinin obrazını
cızmağa, xarakter
xüsusiyyətlərini, olduqca
orijinal dəst-xəttini
incələməyə cəhd
etdilər (Məmməd
İsmayıl, "Ruhun
yaşam macərası,
sözün nüvəsinə
enmək istedadı"-
ƏQ, 18 iyun 2022; Nəriman
Həsənzadə, "Rüstəm
Kamalın yaradıcılıq
mühiti və filoloji esseləri"-
ƏQ, 25 iyun 2022), AYB yığışaraq
yubiley şadyanalığını
etdi (29 noyabr 2022). Biz də post-faktum, fürsət ikən "tənqid zamanı"ndan
sui-yararlanaq.
Məmməd İsmayıl
Rüstəm Kamalın
ədəbi tənqidə
"qəfil gəlişi"ni
bir qədər də mistik haləyə bürüyür:
"Qəribə səslənsə
də deyim ki, bənzərsiz esselərini
sanki o hardasa özü yox, kənar bir gücün diktəsi ilə yazır. Bəlkə buna görə
də onun qəfil gəlişi yıpranmış Azərbaycan
ədəbi mühitində
bomba etkisi yaratdı... Şagirdlik, çıraqlıq dönəmi
keçirmədən elə
ilk qələm təcrübəsindən
usta səviyyəsinə
ulaşmaq ancaq fitri istedad sahiblərinə
qismət olur..."
(ƏQ, 18 iyun 2022) "İlk qələm təcrübəsi"ndən
orijinallığı, tamam
ayrı baxış tərzi, "fərqli bir üslubu" şəksizdirsə də,
göründüyü qədər
Rüstəm Kamal ədəbi
cameədə "qəfil"lərdən
deyil. Əksinə, otuz il öncə, son sovet dönəmi "-şünaslıq" baqajını
da yığıb, müstəqillik
dövrü tənqidinin
ilk kərpiclərini qoyanlardandır
(bu barədə bax: Elnarə Akimova, "Azərbaycan ədəbi tənqidi müstəqillik illərində".
Bakı, "MBM", 2009).
Sadəcə uzun illər müxtəlif filoloji postlar-arası, ədəbiyyat söhbəti
gedən hər yerdə və hər fürsətdə
"şifahi", bir
növ Sokratsayağı
mükalimələrdə, rəsmi auditoriyalarda və qeyri-rəsmi kulislərdə səxavətlə
xərclədiyi intellektual
enerjisini, günlərin
bir günü, qərar verib Rüstəm Kamal cariliyə
gətirdi. Ustad N.Həsənzadənin doğru müşahidə
etdiyi kimi: "O danışmağa, ya da söhbətə başlamazdan
qabaq, sanki musiqi aləti kimi istədiyi bir havaya köklənir.
Maraqlı, ilhamlı çağları başlayır.
Bəlkə də ürəyindəki esselərdən
birini şifahi danışıb bitirir. Yanındakının sözünü,
sualını belə
"eşitmir"... Şifahi
söhbətləri zamanı
poetik fikirlərini, obrazlı deyimlərini, bir növ, Qərb-Şərq
çaları olan zərb-məsəllərini səpələyir
sağa-sola. O məqamlarda
demişəm ki, Rüstəm,
danışma, Rüstəm
yaz! Şifahi deyilənlər itə bilər..." (ƏQ, 25 iyun
2022) Rüstəm Kamalın,
ümumən dünya
və sənət baxışlarını ehtiva
edən esse yazı tərzini israrla, düşünülmüş,
sistemli tənqid fəaliyyətinə çevirməsini
mən bir zaman başlatdığı "Tənqid
zamanı"ndan hesablayıram
(bax: R.Kamal,
"Ədəbi tənqid
zamanına dair dörd yazı"- Tənqid.net,
¹ 5, 2008 və: "Tənqid
zamanı, yaxud kölgə ilə döyüş"- Tənqid.net, ¹ 6, 2009).
"Şuşa ili"ndə Rüstəm
Kamal təkcə Şuşa
tematikası üzərinə
qələmə aldığı
Şuşanın semiotikasından
daha neçə bənzərsiz təfsir və araşdırmaları
ilə ("Şuşa
ədəbiyyatımızda "meteoroloji mif" kimi" - "Azərbaycan",
¹ 10, 2022; "Şuşanın mifopoetikası"-"Azərbaycan",
¹ 11, 2022; "Şuşada evimiz vardı. Ceyhun bəy Hacıbəylinin "yuxu"larında
iki arxetipik obraz"- "Azərbaycan",
¹ 12, 2022) yadda qalmadı; hərçənd
əvvəlki qədər
olmasa da, yenə də aktivliyini saxlayan esse-düşüncələri
ilə cari prosesdə də göründü və
"ədəbi çəkisi"nə
fərq qoymadan hər kəsin ədəbiyyatda öz
"yerişi" və
"yürüşü"nü (ifadələr R.Kamalındır)
təyin etməyə,
izləməyə çalışdı
("Pəncərə - fantaziya.
Yusif Səmədoğlunun
mifoloji poetikasına girişdən"- ƏQ, 15 yanvar
2022; "Şeir ümidlərin
ilğımı kimi.
Şahnaz Şahinin şeirləri haqqında qeydlər"- ƏQ, 4 iyun
2022; "Yeriş haqqında
esse"- ƏQ, 9 iyul
2022; "Akademikin və
babamın ağacları"-
20 avqust 2022; "Qırıq-qırıq,
yarımçıq... və
bütöv"- 19 noyabr
2022)
Rüstəm Kamalın
tənqidi tip etibarilə
kulturoloji səcciyyəlidir;
ədəbi cariliyin diktəsinə (analitikasına)
çox da ulaşmayıb,
hədəfində yaradıcı
funksiya - mövcud mətnlər üzərinə
yeni mətn qatları
gətirməkdir. Məmməd
İsmayılın dürüst
müşahidəsi ilə:
"Əgər belə
demək mümkünsə,
bir tənqidçi kimi Rüstəm kimsəylə ortaq malı olmayan ədəbi aurasını
yaradıb. Dəyərlərin
hardasa aşınması
gedən günümüz
Azərbaycan ədəbi
mühiti realitəsində
bütün bunları
bacarmaq qəhrəmanlığa
bərabər bir işdir..." (ƏQ, 18 iyun
2022)
Klassik tənqid
yönəmindən fərqli,
bu yönə mən "bizim Yeni tənqid" deyirəm; o
da vurğulanmalıdır ki, bu tənqid məxsusən yeni nəsil
tənqidçilər üzərinə
bütöv bir istiqamətə çevrilir
və ustad qələminə bərəkət!,
yeni versiya və variasiyalarda gəlişir...
Tehran ƏLİŞANOĞLU
AMEA- nın
müxbir üzvü
Ədəbiyyat
qəzeti. - 2024. - 20 yanvar,
¹ 2. - S. 20-21.