Sabir
Rüstəmxanlı yaradıcılığı Azərbaycannamə
silsiləsi kontekstində
Təxminən 50 illik bir tarixdə Azərbaycan ədəbi-mədəni,
ictimai-siyasi həyatında
cəfakeş çalışmaları
ilə tanınan, bu dövrdə uğurlu fəaliyyəti ilə yadda qalan, xüsusi olaraq Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixində sağlığında
əbədiləşən Sabir Rüstəmxanlı sənətindən
danışarkən, ilk olaraq
göz önündə
iki görkəmli akademikimizin fikirləri canlanır. Hələ keçən əsrin
80-ci illərinin əvvəllərində
akademik Mirzə
İbrahimov Sabir Rüstəmxanlını
milli mündəricəli yaradıcılığına
görə "milli ruhlu
şair və vətəndaş" hesab
edərək, onun Azərbaycan ədəbiyyatının
parlaq səhifəsinə
çevriləcəyinə inam nümayiş etdirmişdir. Bundan 35 il sonra isə akademik İsa Həbibbəyli
Sabir Rüstəmxanlı sənətinin
ecazkarlığından bəhs
açaraq onun yaradıcılığını "Azərbaycan müstəqilliyinin
sənət aktı"
kimi dəyərləndirmiş
və bu yaradıcılığa yüksək
qiymət vermişdir.
Səslənən fikirlər
bir-birindən 35 illik
zaman fasiləsi ilə
fərqlənsə də,
sənətin mahiyyət
müstəvisində obyektiv
dəyərləndirilməsi səbəbindən fikirlər
üst-üstə düşür.
Çünki hər iki baxışda Sabir Rüstəmxanlı yaradıcılığının
yüksək vətəndaşlıq
qayəsi bu yaradıcılığın milli meyil və istiqamətləri
çərçivəsində özünə yer alır və dəyər qazanır.
Sabir Rüstəmxanlı
sənəti tarixə
və müasir həyata, ictimai-siyasi proseslərə nüfuz edə bilmək bacarığı, həm
də cəsarəti ilə seçilən sənətdir. Onun sənətini formalaşdıran
söz (fikir) həyatın özündən,
dibindən doğan sözdür, düzgün
və vicdan sözüdür. Bu söz
əsl insan, əsl vətəndaş yetişdirən, onu milli
tale məqamına yüksəldən,
əsl həqiqət uğrunda mübarizədə
qalibiyyətini təmin
edən sözdür.
Sabir Rüstəmxanlı yaradıcılığında
söz ədalətin,
düzlüyün, azad
düşüncənin, vicdanın,
insan qayğılarının
özünə və
ifadəsinə xidmətdir.
Elə bilirəm ki, türk dünyasının
müasir klassiki, qırğız yazıçısı
Çingiz Aytmatovun aşağıdakı fikirlərinin
məntiqi ilə söz haqqını xalqdan alan Sabir Rüstəmxanlının yazıçı-sənət
idealı arasında oxşarlıq axtarmağımda
kifayət qədər
haqlıyam: "İnsanlar
mənə onların
adından danışmaq
hüququ vermişlər.
Mən elə etməliyəm ki, onlar yanılmadıqlarını görsünlər".
Bu öhdəliyin sənətkar
tərəfindən layiqincə
icrası, yaradıcılıq
nümunələrinin isə
oxucular tərəfindən
birmənalı olaraq qəbulu və təsdiqi Sabir Rüstəmxanlı
şəxsiyyətinin və
sənətinin xoşbəxtliyidir.
Sabir Rüstəmxanlı
ədəbi mühitdə
milli mövqeyi ilə
seçilən və
maraq doğuran sənətkardır. Böyük
azadlıq ehtiraslarından
doğan Sabir Rüstəmxanlı
bədii irsinin bütün janrlarında toxunduğu məsələlər
vətəndaşlıq qayəsi
nümunəsində aparıcılığı
ilə fərqlənir.
Maraq doğuran, oxucunu cəlb edən, həm də milli ideologiyamıza
lazım olan odur ki, Sabir Rüstəmxanlının
vətəndaşlıq qayəsi
çılpaq tərənnüm
nümunəsi kimi yox, milli ruh göstəricisi tipində,
həm canlandırılır,
həm də təqdim olunur. Buna görə də ecazkar qələminin gücü ilə Sabir Rüstəmxanlının həyat
həqiqətlərinə təkrarolunmaz
müdaxilə və münasibət bacarığına
heyrət etməmək
olmur. Hələ
1978-ci ildə, Sovetlər
dönəmində söyləmiş
olduğu aşağıdakı
fikirlər milli taleyə
bağlanan sənətkar
ömrünün narahatlıqlarını
əks etdirmək baxımından xarakterikdir.
"Hərdən öz-özümdən
soruşuram: Xətai öz ömrünü kişi kimi yaşayıb getdi. Azərbaycan türkcəsini
dövlət dilinə
çevirdi. Onun təkbaşına bacardığı
işi indi biz hamılıqla görə
bilmirik. Bəs neyləyək?" Qərb
düşüncəsində Çernışevski, Türk
düşüncəsində İ.Qaspıralı, C.Dağcı, Ə.Hamid və s. dühaların tarixi sınaq və cəmiyyət dəyişməsi dövrlərində
insan, cəmiyyət, millət problemlərinin həlli yollarında irəli sürdükləri
"nə etməli?"
düşüncələri ilə səsləşən
bu fikirlərdə
milli şüurun oyanışı
ilə yanaşı, vətəndaş dirçəlişi
və mücadiləsinə
çağırışın elementlərini görməmək
mümkün deyil. Bu vəziyyətdə Sabir Rüstəmxanlının
milli mövqe və vətəndaş yanğısının
hədəf seçdiyi
Vətən nə quru nəzəriyyədir,
nə şair duyğusudur, nə də filosof fəlsəfəsidir. Vətən,
ilk növbədə, onun
üçün əcdadlarımızın
uyuduğu məzar yeri, camilərimizin ucaldığı müqəddəs
inanc ocağı, böyük Cavad xanın qətl yeri və torpağı
ot deyil, kişi göyərdən
ulu diyardır:
Bir əlçim
buluddu,
Bir ömür umuddu,
Bir içim sudu,
Yandıqca odlanan ocaqdı,
Daddıqca dadlanan arzudur.
Bir tərəf bahar leysanıdır,
21 Azər qanıdı,
Cavad xanın qətl yeridi,
Sabirin "Fəxriyyə"
şeiridi,
Dağları dumanda itən -
Vətən...Vətən!
Sabir Rüstəmxanlı
Vətən anlamını
yeni orijinal üslub tipində yüksək vətəndaşlıq qayəsinin,
milli ruhun göstəricisinə
çevirə bildi. Yazar milli ruhun milli taleyə təsiri fonunda əsl vətəndaş olaraq, Vətəni ömründən
keçirməklə "qürbətdə
vətən adam" obrazının fəlsəfəsini
möhtəşəm şəkildə
oxucuya çatdıra
bilir. 1988-ci ildə yazmış olduğu
"Ömür kitabı"nda
milliliyin bədii-publisistik,
həm də fəlsəfi-tarixi dərki
sənət dünyamızda
Azərbaycannamə mükəmməlliyini
təmin edə bildi. Maraqlı bir məqama toxunmaq istərdim. Milli-tarixi geçəkliklər
çərçivəsində anamız Azərbaycanla bağlı yazılan bu əsər ilə R.Həmzətovun
"Mənim Dağıstanım"
və Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın
kitabı" arasında
oxşarlıq axtarmaq
mübahisə doğurmur.
Bu barədə fikir müəllifləri kifayət
qədər haqlıdırlar.
Lakin Sabir Rüstəmxanlının "Ömür kitabı" ilə O.Süleymenovun
"Az-Ya" əsəri
arasında paralel və kəsişən xətlərin müqayisəsində
milliliyə, türkçülüyə,
xalqa, vətənə,
bir qədər də irəli getsək, azadlıq və müstəqilliyə
bağlılığın və xidmətin təzahürünü görə
bilərik. Əgər
O.Süleymenov əvvəl
"az", sonra
"ya" deməklə
fikirlərini "dünya
elm kürəsində" bişirərək, Şumer
- türk dili və tarixi əlaqələrinin, Şumer
mədəniyyət izlərinin,
bu mədəniyyətin
dünya mədəniyyətinə
təsiri məsələsini
öyrənirdisə, türkün
özünü tanıma
və özünü
tanıtma yolunda möhtəşəmlik nümayiş
etdirirdisə və
s., "Ömür kitabı"nda
S.Rüstəmxanlı əvvəldə
də, sonda da Azərbaycan deməklə
milli ideal axtarışlarını davam etdirir, bu axtarışların
milli, tarixi, fəlsəfi,
ictimai-siyasi, humanist və
s. mahiyyətini iftixar
doğuracaq səviyyədə
açıqlaya bilir.
Bütöv Azərbaycanın
simvolu olan "Ömür kitabı"nda
müəllif keçmişimizlə
bu günümüz arasındakı əlaqələrin,
baş vermiş tarixi hadisələrin mahiyyətini açır,
Azərbaycanın tarixdə
böyük və əhəmiyyətli roluna
önəm verir. Oljas Süleymenov kimi Sabir Rüstəmxanlı
da fikirlərini "elm kürəsi"ndə
bişirərək, tarixin
bizə yönəldilən
saxta yorumlarını
darmadağın etməklə
minilliklərin Azərbaycan
həqiqətlərini üzə
çıxarır. Elə
bilirəm ki, "Ömür
kitabı" ilə
Sabir Rüstəmxanlı bir
şeirində dediyi kimi, "zamandan keçən yox, zamanı özündən
keçirən" milli tale daşıyıcısı və
təəssübkeşi obrazında
tariximizə, mənəviyyatımıza
söykənməklə, Tofiq
Fikrətin təbirincə
desək, "tarixi-qədim"
simvolunda Azərbaycanın
yaşamaq və yaşatmaq haqqını dünyaya bəyan etməyi bacarır:
Zaman məndən
keçir, keçir durulur...
Dəyir sınaqların
zərbəsi mənə,
Keçirdim tarixi əsəblərimdən,
Dünənlə sabahın
körpüsü mənəm.
"Tarixi əsəblərindən keçirən",
"dünənlə sabahın
körpüsü" olan
Sabir Rüstəmxanlının tarixə müraciətlərinin
başlıca məqsədi
milli ehtiyaclarımızın ödənilməsinə hesablanır.
"Göy Tanrı",
"Ölüm zirvəsi",
"Xətai yurdu",
"Difai fədailəri",
"Şair və şər" və s. irihəcmli Azərbaycannamə
və tarixnamə nümunələrində ömrünü
milli taleyə bağlayan
sənətkarın ürəyində
yaşayan millət ruhunu görməmək mümkün deyil. Dərindən izlədikdə
görürük ki, Vətən
Sabir Rüstəmxanlının emblemidir. Lakin sənətkar
təfəkküründə Vətən konkret coğrafiya anlamında torpaq, ərazi, məkan çərçivəsindən
çıxaraq 21 Azər
qanı kimi, Cavad xanın qətl yeri kimi, Ənəlhəq harayı kimi, Ağ atlı oğlan kimi, Misri qılınc və Çənlibel kimi, "Heydərbaba"
dili və s. kimi böyük arenada, həm sərhədləşir, həm
də bayraqlaşa bilir.
Yol ver yurdun bayrağına,
Vaxtın, gücün,
ölümün
Yendirə bilmədiyi,
Əyrilərin düz yoldan,
Döndərə bilmədiyi,
Bir haqq bayrağı var əlimdə
Kimsənin dağına
qonmaz,
Kimsənin yaxasına
sancılmaz...
Sabir Rüstəmxanlının,
Dinər "Qaragilə"
Ağlama, bəsdi.
Zaman bu mahnının çəpəri
olmaz
- misralarında
da Vətənin ürəyindən
keçənlərin şairin
ürəyindən keçdiyini
açıq-aydın görmək
mümkündür. Lakin bu
cür təqdimatda Vətən adı Vətənin özü qədər böyük və qədim olan (həm də bizim olan)
Tarix adı ilə paralelləşir. Çünki Vətən
Sabir Rüstəmxanlı üçün
geniş anlamda böyük bir tarixdir - mücadilə dolu, hürriyyət və istiqlal nemətli böyük bir tarix. Böyük
bir Vətən, böyük bir tarix anlamı sənətkarın baxışlarına
hakim kəsildiyi üçün,
"azadlığın ilk səngəri, tarixlərin
şah əsəri"
deyimindəki konkret məkan olan Təbriz də ümumiləşmə qazanır,
tarixin qədim dövrlərindən çağımıza
qədər olan olaylara işıq tutur. Qədim türk qəhrəmanlığının
simvolu olan Oğuz xanın şərəfini uca tutan "Göy tanrı" romanının
yazılmasını bu
cür düşüncələrin
təsiri hesab etmək olar. Sabir Rüstəmxanlı türk
qəhrəmanlıq dastan tipini
roman qəhrəmanı tipinə
çevirərkən, millətin
tarixi, yaşayış
yerləri, adət-ənənəsi,
psixologiyası, inancları,
həyata baxışları
və s. ilkinliklərə
vəfa nümayış
etdirir. Oxucunun, həm bədiiyyət, həm də tarixiliklə heyrətləndirilməsi
Sabir Rüstəmxanlının əsərdə əldə
etdiyi ən böyük nailiyyətlərindən
biridir. Sabir Rüstəmxanlı
Oğuz xanın timsalında göyü çadır, günəşi
bayraq hesab edən, əlində qılınc yer üzündə ədaləti,
harmoniyanı bərqərar
etmək istəyən
türk qəhrəmanlarının
ümumiləşmiş obrazını
canlandıra bilir. Bu
da, əlbət ki, romanın
süjetində dayanan
"Oğuznamə"lərlə bağlıdır. Ona görə
də türk qövmünün mənşəyi
ilə əlaqədar
müəllif fikirləri
"Oğuznamə" silsiləsində
yer alan mifik, əfsanəvi və qismən də tarixi bilgilərlə üst-üstə
düşür. Ancaq
bir vacib həqiqətin üstündən
sükutla keçmək
mümkün deyil. Əgər "Oğuz kağan" dastanı da daxil olmaqla, bütün "Oğuznamə"lər
silsiləsi türkün
fərqli tarix və mədəniyyət
göstəricisi olmaqla
tarixə bağlanıb
tarixi əks etdirirsə (yaşayış,
adət-ənənə, psixologiya,
inanc, həyata baxış, dövlət
və idarəçilik
sistemi, ailə, məişət və
s.), Sabir Rüstəmxanlı "Göy tanrı" romanında sadalanan dəyərlər fonunda daha irəli gedərək, millətin itmiş yaddaşının
bərpası və özünə qaytarılması
yollarını müəyyənləşdirməyə
çalışır, özümüzü
tanımağın, özümüzü
tanıtmağın vacibliyinə
önəm verir.
Bu mənada, yüksək vətəndaşlıq
ruhu ilə Gəncə xanı Cavad xan haqqında
qələmə alınan
"Ölüm zirvəsi"ni
Sabir Rüstəmxanlının Vətənə və dövlətçiliyimizə xidməti,
eyni zamanda millətimizin torpaq uğrunda, bütövlük
uğrunda əzmkarlığının,
düşmənə əyilməzliyinin
nümunəsi, amma ən əsası, rus işğalına qarşı Sabir Rüstəmxanlının
ədəbi-tarixi-fəlsəfi üsyanı kimi dəyərləndirmək olar.
Çünki müəllif
2020-ci ilin 44 günlük
Zəfər tarixinə
qədər müxtəlif
dövrlərdə torpaq
və dövlətçilik
itkilərimiz sırasında
rus işğalına
tab gətirməyən Cavad
xanın şəhidliyi
timsalında namusun, şərəfin, məğrurluğun,
mübarizliyin obrazını
yaradır. Akademik
İsa Həbibbəylinin sözləri
ilə desək,
"roman, sanki milli müstəqilliyin
açarını - tarixi
hünər və Vətən uğrunda şəhid olmağın
zirvəsini müasir oxucuya tanıdır. Cavad xan əsərdə
müstəqil olmaq, tarixən Azərbaycana məxsus olan torpaqların Azərbaycan olaraq qalmasının tərəfdarıdır. O, torpaqları
xoşluqla, vuruşmadan
düşmənə təhvil
verməyi namus və şərəfdən
kənar hesab edir. Romanda baş
verən tarixi hadisələr, eyni zamanda 1990-cı illərdə,
müasir dövrdə
müstəqil Azərbaycan
ətrafında cərəyan
edən hadisələri
də dərk etməyə kömək edir".
Cavad xanın rus işğal siyasətini həyata keçirən general Sisianova
ünvanladığı: "Gəncəyə ancaq mənim meyitimin üstündən keçib
daxil ola bilərsən",
- sözlərini təkcə
onun qətiyyəti, torpaq sevgisi, mübarizliyi, cəsarəti
və s. kimi yox, həm də
qalibiyyəti kimi xarakterizə etmək daha düzgün olar.
Çünki XIX əsrin
sonu, XX əsrin əvvəlləri Türkiyə
türk ədəbiyyatının
görkəmli ədəbi
simalarından biri Əbdülhəq Hamidin
"Əşbər" əsərinin
baş qəhrəmanının
torpaq, vətən uğrunda mübarizəsi
və qürurlu ölümündə məğlubiyyətin
yox, qələbənin
izharı eyni taleli obraz kimi
Cavad xanın haqqında da bu cür fikir formalaşdırmağa imkan
verir.
Sabir Rüstəmxanlının
"Ölüm zirvəsi"
romanında olduğu kimi, Ə.Hamidin
"Əşbər" əsərinin
də mərkəzi xəttində vətənpərvərlik
duyğularının tərənnümü,
ədalətsiz fatehlərə
qarşı mübarizə,
torpaqların yadellilərdən
qorunması ideyası
dayanır. Lakin hər
iki əsər arasında əsaslı fərq zaman və məkan müxtəlifliyidir.
Son anda hər iki əsərdə
biz işğalçı orduların
əhalini qılıncdan
keçirdikləri, özləri
ilə böyük fəlakət gətirdikləri
səhnələrinin şahidi
oluruq. Hər iki müəllif bu faciə anlarını
təsirli boyalarla əks etdirir. Lakin Ə.Hamid də,
Sabir Rüstəmxanlı da düşmənin uğurunu
millətin məğlubiyyəti
kimi qələmə almır. Çünki Əşbərin də, Cavad xanın da mübarizəsi haqq işidir. Həm Ə.Hamid, həm
də Sabir Rüstəmxanlı
yeni dövr, yeni mərhələ
üçün daha orijinal, daha səciyyəvi olan ideyalar formalaşdırmağı
bacarır: "Haqq işi
uğrunda mübarizədə
ölüm var, məğlubiyyət
yoxdur. Bu mübarizədə
ölümün özü
də qələbədir."
"Ölüm zirvəsi"
romanında Sabir Rüstəmxanlı
işğalçı baxışları
ilə vətənpərvər
baxışlar paradoksallığında
ortaya atdığı
daha bir başqa fikir filosofanə yanaşma təsirindədir. "Zəfər
və heç", yəni haqq işi uğrunda ölüm zəfər, ədalətsizliyin, işğalçılığın
qələbəsi isə
heç.
Elə bilirəm
ki, türk dünyamızın
böyük yazıçısı
Çingiz Aytmatovun totalitar maraqlarla mübarizədə qalib gələ bilməyən
milli maraq qəhrəmanları
ilə Sabir Rüstəmxanlının
Cavad xanı arasında oxşarlıq axtarmağa dəyər. Çünki Çingiz Aytmatovun totalitar maraqlarla milli maraqların toqquşması səhnələrində
("Ağ gəmi"də,
"Əlvida Gülsarı"da,
"Əsrə bərabər
gün"də və
s.) qalibiyyət qazana bilməyən obrazlarının
simasında milli ideyaların
yaşadılaraq sonrakı
mərhələyə ötürülmə
təşəbbüsü işğala, əsarətə
qarşı qətiyyətli
mübarizəsi, düşmənə
nifrəti, milli qüruru
və s. keyfiyyətləri
ilə obrazlaşan Cavad xanın ölum zirvəsinin mahiyyətində dayanan
milli ideyanın gələcək
nəsillərə ötürülmə
fəlsəfəsi ilə
üst-üstə düşür.
Bu gün inamla demək olar ki, Sabir Rüstəmxanlı
yaradıcılığı müstəqilliyimizə, dövlətçiliyimizə,
millətimizə xidmətin
xüsusi nümunəsi
və ədəbi simfoniyasıdır:
Başımızın üstündə
dalğalan, dev bayrağım!
Yarı torpaq, yarı göy, yarı alov bayrağım!
Dalğalan, qoy havanla Bakımız küləklənsin,
Düşmənin gözü
çıxsın, sevənlər
ürəklənsin!
Sən Günəşə
qalxsan da, bu torpaqdı beşiyin,
Daha sənə əl çatmaz dursalar da qəsdinə
Bu gün azadlığımsan Bakının
göylərində,
Sabah da bütövlük
ol, ucal Təbriz üstündə!
Azərbaycanın parçalanmasına
etiraz mövzusu Sabir Rüstəmxanlının vətənpərvərlik
mövqeyinin göstəricisi,
o cümlədən, baş
vermiş hadisələrin
həyati, tarixi anlamda dərki və qiymətləndirilməsidir.
Bu həm də Azərbaycan xalqının
tarixi gerçəklik,
gələcək arzu
və istəklərinin
əksi, bütöv Azərbaycana inamı baxımından da xüsusi
əhəmiyyətə malikdir.
Bu yurd türkün torpağı!
İzləri itmir hələ!
Əkdiyin şər
toxumu göyərib bitmir hələ,
Fikrin Sasanilikdən
bəriyə ötmür
hələ -
Anlamırsan, millətlər
önündə kəniz
deyil!
Təbriz sənə
inanmaz! İnansa, Təbriz deyil!
Şübhə yoxdur
ki, Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı özünün
dəyərli poeziyası,
bədii nəsri və publisistikası ilə bundan sonra da Azərbaycan xalqına, Azərbaycan dövlətçiliyinə, Vətənimizə
və ədəbiyyatımıza
xidmət göstərəcək,
ədəbiyyatımızın parlaq səhifələrindən
birinə çevriləcəkdir.
Elman
QULİYEV
Azərbaycan Dövlət
Pedaqoji Universitetinin
professoru , Türkoloji
mərkəzin
Türk bölməsinin
müdiri
Ədəbiyyat qəzeti.
- 2024. - 20 yanvar, № 2. - S. 28-29.