Şair, alim, vətəndaş
İkinci Dünya müharibəsindən
sonra Azərbaycan ədəbiyyatına yeni bir
nəsil gəldi. Bu nəslin nümayəndələri
ədəbi prosesin bütün istiqamətlərini
və janrlarını
təmsil edirdilər.
Görkəmli şair,
filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan
Dövlət Mükafatı
laureatı Qasım Qasımzadə bu nəslin ən istedadlı nümayəndələrindən
biri kimi XX yüzilliyin yarım əsrlik tarixi-ədəbi
prosesinin fəal iştirakçısı və
ictimai fikrinin ifadəçisi olmuşdur.
O, ədəbi gedişata
bir şair, tənqidçi-ədəbiyyatşünas və publisist kimi gəlmiş və böyük tarixi dövrün ən xarakterik cəhətlərini, onun ideya-bədii axtarışlarını
öz əsərləri
ilə ehtiva etmişdir. Qasım Qasımzadə şəxsiyyətinin
milli yaddaş və dəyərlər müstəvisində
boy atıb cəmiyyətdə
nüfuz qazanması onun vəzifə kürsülərində də
mövqeyini müəyyənləşdirmişdir.
Gənc yaşlarından
"Ədəbiyyat və
incəsənət" qəzetinə
rəhbərlik etməsi,
uzun illər Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı
alimlərindən biri
kimi fəaliyyəti zamanı ədəbi-bədii
yaradıcılıqla müəllifin
vətəndaş mövqeyi
bir-birini tamamlayırdı.
Qasım
Qasımzadə ilk növbədə
görkəmli şairdir.
Onun təmsil etdiyi poetik nəsil
XX əsr poeziyasının
yaşlı nəsli
- S.Vurğun, S.Rüstəm, M.Müşfiq,
R.Rza, Ə.Cəmil ilə 60-cı illərdə
poeziyaya gələn
yeni nəsil arasında
yaradıcılıq keçidi
hazırladılar. Bu şairlərin
adı ilə bağlı üslubi təmayüllərin sabitləşməsində,
poetik sistem etibarı ilə inkişafında, bir ənənə kimi təsdiq və davamında Q.Qasımzadənin
təmsil etdiyi ədəbi nəslin poeziyası ədəbi-tarixi
rol oynadı.
Q.Qasımzadənin ədəbi-bədii
dünyagörüşü öz nəsildaşları
kimi Səməd Vurğun sənət və şəxsiyyət gerçəkliyi zəminində
formalaşmışdır. Böyük şairin əsasını qoyduğu
və yüksək zirvəyə qaldırdığı
poetik meyarlar B.Vahabzadə, H.Arif, N.Xəzri, Qabil və İ.Səfərli
ilə yanaşı, Q.Qasımzadə yaradıcılığında
da müxtəlif ölçü
və biçimdə
davam və inkişaf etdirilmişdir. Q.Qasımzadənin poeziyasında ictimai-sosial və vətəndaşlıq
şüurunun poetik ifadəsində təbiətdən
gələn obrazlara güclü yer verilməsi, süjetli lirikanın önə keçməsi, poetik təhkiyədəki rəngarəng
keçidlər bu poeziyanın aparıcı
sənətkarlıq elementləridir.
Onun yarım əsrə yaxın tarixi olan poeziyası
ümumi poetik təsvirdən, tərənnümdən
bədii fəlsəfi
tutumlu sənətə
doğru böyük yol keçmişdir.
İlk şeirlərinin, ilk kitablarının
başlıqları yaradıcılığının
ikinci mərhələsində
həm bədii, həm də milli-mənəvi tutumu baxımından yeni adlarla
əvəzlənir: "Bizim
kənd" (1951), "Bizim
şəhər" (1953), "Bizim dağlar" (1955) -
"İnsan min il yaşardı"
(1973), "Dağlar buraxmır
məni" (1978), "Keçmə
namərd körpüsündən"
(1975), "Daşdan keçən
söz" (1981)... Adlar
Q.Qasımzadə poeziyasının
lokal poetik bir məkan olan milli tarixi keçmişimizin hüdudlarını
və qlobal düşüncə tərzini
əhatə edən poetik bir gerçəkliyə
doğru inkişafını
göstərir. "Bu şeirlər
(Q.Qasımzadənin poeziyası nəzərdə
tutulur - Ş.A.) hər
yeni mərhələdə, hər yeni mövsümdə
yenidən dəyişir,
lakin onlarda bütün mövsümlərdə
dəyişməyən, əbədi
və sabit qalan bir cövhər
də vardır: Q.Qasımzadə şeiri həmişə və hər yerdə təbiətə, saflığa,
mərdliyə inam və etibar poeziyası olaraq qalır. Onların hamısının əsasında
təbiətlə, tarixlə
şair, yaddaşla vətəndaş arasında
ünsiyyətin ən
ibrətli və mənalı məqamları
dayanır" (Yaşar
Qarayev).
Q.Qasımzadənin ilk şeirlərində
onun poetik nəfəs genişliyi, romantik vüsət hopmuş bədii intonasiya çalarları dərhal nəzərə
çarpır. 1945-ci ildə
qələmə aldığı
"Laçın qayası"
şeirində olduğu
kimi:
Qabarıq sinəli Laçın
qayası,
Nə qorxunc uçurum görünüşün var!
Əlçatmaz qoynunda kəklik
yuvası,
Üstündə qıy vuran şahinlər uçar.
Onun bütün yaradıcılığında
Səməd Vurğun
nəfəsi var. Öz
böyük ustadına
hər məqamda ehtiram göstərən şair ilk şeirlərində
Səməd Vurğunun
poetik təhkiyəsinin
ədaları həndəvərində
orijinal lövhələr
yaradır:
Kükrəyib çağlayan bir
çay səslənir
Sıldırım qayalar məngənəsində.
Arxlara çevrilir o çay get-gedə
Sussuz düzənlərin gen sinəsində.
Qasım Qasımzadənin poeziyasında
onun poetik dünyagörüşünü formalaşdıran amillər
- gen yaddaşından qopub
gələn ibrətamiz
əxlaq dərslərindən,
təbiətlə (həm
aran, həm dağ mühiti ilə) ünsiyyətindən
doğan obrazlar silsiləsi yaradıcılığının
ilk dövründə üstünlük
qazanır. Bir-birinə
bənzəməyən obrazlar
silsiləsini bu şeirlərdə poetik təhkiyədəki epik fon təsvirin əyaniliyini, informasiya genişliyini təmin edir. Təbii gözəllik onun poeziyasında həm ömür yoluna verilən dəyərdir, həm əxlaq daşıyıcısıdır. "Papiros kötüyü"
şeirində təbii
gözəllik sanki insanı imtahana çəkir:
Göl necə də dupduru, göl necə də təmizdir,
Ona məhəbbətimiz coşub-daşan
dənizdir.
Əyləşibdir qayıqda bir təbiət vurğunu,
Barmağıyla söndürdü papirosun
odunu.
Baxdı
əzik kötüyə,
bir də ki, şəffaf suya,
Əhsən onun qəlbini bürüyən saf duyğuya!
Papirosu atmadı gölün təmiz üzünə,
O qıymadı Göy gölün təravətli
hüsnünə.
Q.Qasımzadə poeziyasının
bədii-fəlsəfi təkamülünü
dolğun əks etdirən, şeirsevərlərin
əzbər bildiyi
"Gəlmişəm" şeirində ənənəvi
mövzuya münasibətdə
yeni çalar görürük.
Dağ obrazı klassik şeirimizdə gördüyümüz təsvir
hüdudları çərçivəsində
qalmır. Şairin müraciət etdiyi təbiət predmeti - dağlar ömür yoluna verilən fəlsəfi-sosial dəyərin
ifadə vasitəsi kimi mənalandırılır:
Ömrün zinətini illər
alıbdır,
Mahir ovçu kimi bir-bir çalıbdır.
Bircə
sən verdiyin vüqar qalıbdır,
Hüzuruna başı uca gəlmişəm!
Q.Qasımzadənin şeirlərində
peyzajın psixoloji məqamlar müstəvisində
təqdimi onun fərdi üslubunu təyin edən poetik daşıyıcılardandır.
Təbiət onun poeziyasında canlı varlıq, canlı aləmdir. Onun dağlar qarşısında
mənəvi hesabatı
məhz bunun təcəssümü kimi
diqqət çəkir.
60-70-ci illərdə Q.Qasımzadə
poeziyasının üfüqləri
genişlənir. Xüsusən
xaricə səfərləri
zamanı şahidi olduğu hadisələr,
real müşahidələr əsasında silsilə şeirlər yazır. Bu poetik nümunələr başlıqları etibarı
ilə "xarici mövzu" olsa da, onların mahiyyətində
doğma Azərbaycan,
onun tarixi və şairin yaşadığı dövrün
ictimai-siyasi problemləri
dayanır. Şairin qəlbi vətən həsrəti ilə döyünür:
Nə yaman olurmuş Vətən həsrəti,
Yetim uşaq kimi kövrəlir insan.
Dərindən duyarsan bu həqiqəti,
Doğma
sahilləri tərk edən zaman.
Mövzusundan asılı olmayaraq
Q.Qasımzadənin yaradıcılığında süjet elementləri aparıcı poetik daşıyıcı, şeirlərin
bədii bütövlüyünü
tamamlayan, əyaniləşdirən
amildir. Müəyyən
əhvalatların təsviri
və təsvirin poetik yekunu məhəbbət
mövzusunda yazdığı
süjetlərin bütövlüyünü
təmin edir. Bir-birinə bənzəməyən
onlarca sevgi şeiri bu gün
də mükəmməl
sənət nümunələri
kimi yaşamaqdadır.
Onun sevgi şeirlərini yaddaşlara
həkk edən məqam onların konkret həyat hadisəsinin təzahürü
olmasıdır. Əhvalatın
yığcamlığı, məntiqini əyaniləşdirən
süjetlə canlı
lövhələr yaradılır.
Bəzi şeirlərdə
isə lirik süjetin dramatik element xəfif yumor, real insani duyğular, hisslər aləminin təcəssümünü daha
təsirli edir. "Həsrətliyəm", "Qonşu
olmaq istəmirəm",
"Zəhləm getdi...
çiçəklərdən",
"Eşqimin növrağı",
"Olmaz, olmaz deyirsən" və s. XX
əsr məhəbbət
mövzusunda yazılmış
nadir sənət inciləridir.
Bu gün dillər əzbəri olan "Olmaz, olmaz deyirsən"
şeirini mahnıya çevirən də poeziyanın bədii vüsətidir. Poetik bir nümunə kimi bu şeir
canlı bədii varlıqdır, məsum bir sevginin bədii
tablosudur. Böyük
bir əsərə sığacaq qədər
psixoloji durum zənginliyini
şair böyük ustalıqla yaratmışdır.
"Qəzəbdənmi alovdan
don geyirsən" - bu
heyrətin qarşısında
ayrılıq dəmi
gözlənilməz bədii-psixoloji
bir sonluqla yekunlaşır:
...Deyəndə ki, çatdı
ayrılıq dəmi,
Buraxmayıb əllərimi nədən
sən:
- Olmaz, olmaz! - deyirsən.
Belə
şeir nümunələri
hər zaman yaranmır.
Burada müəllifin tərcümeyi-hal notları,
yüksək əxlaqi
sərvətlərə sahib şəxsiyyəti, milli gen yaddaşı
konkret məqamda onun poetik istedadı
ilə üst-üstə
düşür.
Q.Qasımzadənin poeziyası
fonunda Azərbaycanda böyük bir dövrün sənət axtarışlarını izləmək
mümkündür. O, tarixi-ədəbi
prosesi, həmçinin
lirik-epik poemaları, uşaqlar üçün
yazdığı şeirləri,
poetik tərcümələri
ilə zənginləşdirdiyi
kimi həm də poeziyanın keşiyində duran prinsipial redaktor olmuşdur.
Q.Qasımzadə ədəbi-ictimai
fikirdə ədəbiyyatşünas
alim, tənqidçi kimi
böyük nüfuz qazanmış, respublikada nəşr olunan elmi məcmuələrin,
"Ədəbiyyat tarixi"
səpkisində yazılmış
sanballı əsərlərin
məsul redaktor və müəlliflərindən
biri olmuşdur. Onun ədəbiyyatşünas-tənqidçi
kimi fəaliyyətində
də poeziyasında müşahidə etdiyimiz
vətəndaşlıq mövqeyi
öndə dayanır.
Vaxtilə yazdığı
məqalələrindən birində qeyd edirdi ki, alim vətəndaş
olmasa, onun istedadı öz yerini tapmayacaq.
Ədəbi-nəzəri fikrimizdə Q.Qasımzadəyə bir ədəbiyyatşünas
və tənqidçi
kimi fərdi mövqe qazandıran da onun məhz bədii fikir tariximizin inkişaf mərhələlərini elmi
məzmun və milli poetik ifadə təkamülü fonunda izləməsidir. Ədəbi-ictimai
həyatın üst qatına sirayət edən fəal zövq və meyarlar axını Q.Qasımzadənin alim-şair və vətəndaş kimi həyat və sənət haqqında fərdi qənaətlərinin
sabitliyinə xələl
gətirməmişdir. Onun
müxtəlif ədəbi
meyarların meydan oxuduğu vaxtlarda yazılmış "Aşıq
gördüyünü çağırar"
(Bakı, "Gənclik",
1969), "Ədəbiyyatda millilik və beynəlmiləllik" (Bakı,
"Elm", 1982) və "Ədəbiyyatımız, mənəviyyatımız"
(Bakı, "Yazıçı",
1988) kitablarında cəmlənmiş
tədqiqatların, o cümlədən
kitablarına daxil edilməmiş onlarca məqaləsinin müasir
elmi və vətəndaşlıq tutumunu
tədqiqatçının əxlaqi-mənəvi bütövlüyü
müəyyən edir.
Q.Qasımzadə folkloru,
klassik irsi və müasir ədəbi prosesi, nəzəri-estetik fikir tarixini milli bədii düşüncənin qədimliyi
və zənginliyinin elmi tədqiqi baxımından təhlil edir. Milli mədəniyyət,
mənəvi dəyər
onun tədqiqatlarında
hərəkətdə olan
"orqanizm" kimi öyrənilir. Q.Qasımzadənin
tədqiqatlarında millilik
həm də bədii əsərin ideya-poetik özünəməxsusluğunu
əyaniləşdirən amil kimi araşdırılır.
Ədəbiyyat və
mədəniyyətlərin qarşılıqlı zənginləşməsini
ehtiva edən müasir gerçəklik
bir sıra tarixi, ictimai-fəlsəfi
və estetik kateqoriyaların elmi-nəzəri
şərhinə yenidən
qayıtmaq üçün
özündə zəngin
fakt, mülahizə, konsepsiya çoxluğu cəmləşdirir ki, Q.Qasımzadənin elmi
əsərlərini səciyyələndirən
başlıca xüsusiyyət
məhz budur.
Millilik və beynəlmiləlçilik
ictimai, sosial və estetik məzmun tutumu baxımından elə kateqoriyalardandır ki, elmi-nəzəri
fikrin bir çox problemlərinin həllində nəzəri-metodoloji
meyara çevrilir.
"Ədəbiyyatda millilik
və beynəlmiləllik"
mövzusunda Q.Qasımzadənin
tədqiqatları mühüm
siyasi-ideoloji məzmunu
olan, məhz ədəbiyyatşünaslıq və estetik düşüncə qəliblərində
əyaniləşən orijinal,
daxilən bütöv
bir konsepsiyanı özündə təcəssüm
etdirir. Bu konsepsiyanın
müasir fəlsəfi,
ideoloji əhəmiyyəti,
həmçinin müəllifin
bu mövzudakı çoxsaylı tədqiqatlar,
mülahizələr içərisində
bənzərsiz mövqe
seçməsi onun tədqiqat predmetinə
yeni münasibəti və
bu mövzunu ədəbiyyatşünaslığın və estetik fikrin bir sıra
problemlərinin həlli
istiqamətinə yönəltməsi
ilə bağlıdır.
"Millət", "milli xüsusiyyət", "beynəlmiləl
və milli mədəniyyət"
anlayışlarının müasir elmi-nəzəri
fikirdə qoyuluşunu,
bu haqdakı mübahisələri sistemli
şəkildə araşdıran
tədqiqatçı millət
məfhumu ilə estetik idealın milliliyi, bu anlayışın
ehtiva etdiyi məzmunun yaranmasına qədər bədii fikirdə milli özünəməxsusluğu
şərtləndirən cəhətlər
üzərində xüsusi
dayanır və bunların milli mədəniyyətin
müxtəlif tarixi mərhələlərində yeni estetik məna kəsb edərək təkamüldə olduğunu
zəngin bədii materialların müqayisəli
təhlili ilə sübut edir. O, müasir ədəbiyyatımızın
milli müəyyənliyini təyin edən amillərin tarixi qaynaqlarını araşdırmaqla,
milli-bədii düşüncəmizin
qədimliyi və zənginliyi haqqında dolğun təsəvvür
yaratmaqla yanaşı
onun dünya ədəbiyyatı ailəsində
xüsusi yeri olduğunu estetik cəhətdən əyaniləşdirir.
Müəllif tədqiq
etdiyi mövzu ilə əlaqədar mövcud nəzəri ədəbiyyatdakı mülahizə
və mübahisələri
ümumiləşdirməklə uzun illər bu sahədəki elmi müşahidələrini
sistemləşdirir, nəzəri
və faktik cəhətdən əsaslandırılmış
konsepsiya səviyyəsinə
qaldırır.
Q.Qasımzadənin irəli
sürdüyü konsepsiyanın
müasir ədəbiyyatşünaslığımızda
böyük ehtiyac
hiss olunan bir problemin - milli-bədii fikrin inkişaf qanunauyğunluqlarını və
konkret ədəbi hadisənin təhlil və qiymətləndirilməsinin
metodoloji prinsiplərini
hazırlamaqda ciddi elmi praktik rolu
vardır. Onun araşdırmalarında millilik
həm də ədəbi əsərin ideya-poetik strukturunun milli özünəməxsusluğunu şərtləndirən amil kimi
öz elmi şərhini tapır:
"Həqiqətən də
hər hansı əsərin təhlili zamanı ən yaxşı halda əksər ideya-bədii komponentlər diqqətdən
yayınmır, konflikt
və xarakterdən, kompozisiyadan, təbiət təsvirindən, dil və üslubdan, məqsəd və məzmundan lazımi qədər söhbət gedir, lakin çox
vaxt bütün bunlar sənətin realizmini şərtləndirən
millilik prinsipi nəzərə alınmadan,
millilikdən təcrid
şəklində təhlilə
cəlb olunur". Burada elmi təhlil
prosesində adi, sıravi komponentin kənarda qalmasından yox, bədii əsərin bütün estetik komponentlərinin
milli səciyyəsini müəyyən
edən daha geniş anlayışdan bəhs olunur. Müəllif konkret milli ədəbiyyatın qiymətləndirilməsi
məqamlarında onu ümumbəşəri estetik
sərvətə çevirən
amillərin, milli, bədii
düşüncə və
onun fərdi ifadə formalarının
tədqiqinə xüsusi
diqqət ayırır.
Millilik və beynəlmiləllik kateqoriyalarının
bədii söz sənətində kəsb
etdiyi fəlsəfi-estetik
məzmunun ifadəsi əsərdə milli folklor
ənənələri və
milli ədəbiyyatın təşəkkülü,
milli şüur və
bədii dil, yazıçı şəxsiyyəti
və millilik, milli xarakter və s. problemlərin nəzəri
şərhində üzə
çıxardılır. Müəllif
haqlı olaraq belə qənaətə gəlir ki, "milli xüsusiyyət
sözün müasir
mənasında başa
düşdüyümüz millətin yaranmasından hələ əvvəllər
meydana gəlmişdir".
Tədqiqatçı zəngin
klassik ənənələri
olan Azərbaycan ədəbiyyatının fərdi
milli simasını elmi
cəhətdən müəyyənləşdirməyin
doğru prinsipini irəli sürür.
"Hər bir millətin dünyanı özünəməxsus dərketmə"
müddəası ilə
klassik ədəbiyyatımıza,
xüsusən Nizami poeziyasına yanaşan müəllif onun Azərbaycan təfəkkürünün
məhsulu olduğunu elmi şəkildə əsaslandırır. Ayrı-ayrı
ədəbi regionlarda
meydana çıxmış
estetik amillərin konkret milli bədii düşüncə qəlibində
yeni xüsusiyyət kəsb
etməsinin qarşılıqlı
təsir və bəhrələnmənin təzahürü
olduğu klassik və müasir ədəbiyyatdan gətirilən
tipik nümunələrlə
sübut edilir.
Tədqiqatçı dünya ədəbiyyatşünaslığında mövcud olan nəzəri konsepsiyalarla Azərbaycan ədəbiyyatını
onun spesifik cəhətlərini nəzərə
almadan qiymətləndirməyin
nəzəri-metodoloji qüsurlarını
və onları meydana çıxaran səbəbləri aydınlaşdırır.
Xüsusən postsovet
nəzəri fikrində
Azərbaycan, eləcə
də Şərq bədii təfəkkürünün
bəzi cəhətləri
haqqındakı bu gün də davam edən yanlış mülahizələr
müəllifin obyektiv
elmi qənaətləri
sayəsində rədd
edilir. Q.Qasımzadənin
monoqrafiyası Şərq
tarixi ədəbi prosesinin (o cümlədən
Azərbaycan) inkişaf
özünəməxsusluğu ilə ümumi nəzəri təlimlər
arasındakı qeyri-mütənasiblikləri
aradan götürməklə
elmi fikrin inkişafına müəyyən
istiqamət verir. Azərbaycan bədii təfəkkürünün məhsulu
olan folklor seçmələri, klassik
və müasir ədəbiyyatımızdan nümunələrin
yeri gəldikcə müxtəlif milli ədəbiyyatların
məşhur əsərləri
ilə müqayisədə
araşdırılması ədəbi
fikrimizin böyük bəşəri məzmunu
haqqında dolğun təsəvvür yaradır.
M.F.Axundov, C.Cabbarlı, S.Vurğun, M.Arif, M.Cəfər, M.İbrahimov, G.Lomidze və K.Talıbzadənin nəzəri görüşlərini
təhlil edərkən
müəllif ədəbiyyatda
millilik haqqında nəzəri konsepsiyanın
formalaşmasında tarixi,
ədəbi-ictimai kontekstin
rolunu obyektiv qiymətləndirməklə yanaşı,
Azərbaycanda bədii
şüurun hərəkət
özünəməxsusluğunu şərtləndirən digər
səbəbləri nəzərdən
qaçırmır.
C.Cabbarlının aşağıda şərh
edilmiş mülahizəsi
Q.Qasımzadəyə
bədii fikir tariximizin təkamül fərdiliyini doğru elmi-metodoloji əsasda öyrənməyə, bu
sahədə rasional fikir yönümü aşılamağa kömək
edir. "C.Cabbarlı
ədəbi əlaqələrin
müsbət və mənfi təsirlərindən
danışarkən üsuli-idarənin
başında duran
hakim millətə məxsus
mədəniyyətin məhkum
xalqların mədəniyyətinə
müdaxiləsini həmin
xalqlar üçün
"sıxıntı" adlandırmışdır. Bu sıxıntıya
qarşı milli ədəbiyyat
və mədəniyyətlərin
daim daxili müqavimət göstərdiyi
və bunun milli xüsusiyyəti saxlamaq üçün zəruri
olduğunu qeyd etmişdir". Biz ədəbi
əlaqələrin əsasən
müsbət təsirindən
danışmış, lakin
müxtəlif milli mədəniyyət
tipləri ilə ünsiyyətimizin digər
bir mədəniyyət
vasitəsilə baş
verdiyi dövrlərin
diktə etdiyi stereotip təsəvvürlər
sistemini nəzərə
almamışıq. Ədəbi
təsir haqqında C.Cabbarlının mülahizələrini inkişaf
etdirən tədqiqatçı
inkişafın müəyyən
məqamlarında (fars
dilinin Yaxın Şərq ərazisində
ədəbi dil kimi çıxış etdiyi vaxtda) mədəniyyətin milli özünəməxsusluğunu
bədii dünyagörüşün
bütün komponentlərində
axtarmağa səy edir. Yazıçı şəxsiyyəti, dünyaduyumu,
ədəbi qəhrəman,
konflikt və xarakter kateqoriyaları
milli bədii düşüncənin
daşıyıcıları kimi təhlil edilir. Dünyanı özünəməxsus dərketmə
üsulu klassik irsimizin milli bədii simasını müəyyənləşdirməyin
doğru elmi prinsipi kimi Q.Qasımzadənin tədqiqatlarında
öz səmərəli
bəhrəsini verir. Nizami, Xaqani, M.F.Axundov, C.Cabbarlı
kimi klassiklərin vahid mədəniyyət tipinə məxsusluqları
bədii düşüncənin
milli "hərəkəti" fonunda əsaslandırılır.
"Yazılı ədəbiyyatın
folklorla əlaqəsi"
məqaləsində zəngin
şifahi xalq yaradıcılığına ədəbi
inkişafın hər
mərhələsində yenidən
qayıtmağın səbəbləri
araşdırılır, folklor
başlanğıcı öz
səlahiyyətini başa
vurmuş epiqon təsvir sisteminin çərçivəsini dağıtmağın
estetik mənbələrindən
biri kimi qiymətləndirilir. Nizami,
Füzuli, Xətai, Vaqif, həmçinin C.Cabbarlı, S.Vurğun, S.Rəhimov, M.İbrahimov, İ.Əfəndiyev
yaradıcılığı ilə folklor irsi üzərindəki müşahidələr müəllifə
belə bir mövqedə durmağa haqq verir. Yazılı
ədəbiyyatda folklorun
"hərəkəti" milli-mənəvi yaddaşın
bədii təsiri kimi sübuta yetirilir.
Q.Qasımzadənin "Ənənəvi
obrazların müasir
həyatı" məqaləsi
ədəbiyyatımızda obraz, süjet təkamülünü izləmək
baxımından maraqlı
elmi tapıntıdır.
Nizaminin "İsgəndərnamə"sindən
başlayaraq M.F.Axundovun "Kimyagər",
C.Məmmədquluzadənin "Ölülər", S.Rəhmanın
"Küləklər" komediyası və XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının bir
sıra başqa nümunələrində mövzu,
süjet, qəhrəman
kimi estetik sistem vahidlərinin inkişaf yolunu izləmək təşəbbüsü
ədəbiyyatşünaslığımızda
ilk addımlardandır. İctimai
formasiyalar tarixinə analoq ədəbiyyat tarixlərini bədii-poetik
fikir tarixinə çevirməyin səmərəli
tədqiqat üsulu kimi müəllifin bu araşdırması ciddi elmi-metodoloji məzmun kəsb edir. "Klassik poeziya qaynaqları" məqaləsində isə
janrların inkişafını
təyin edən, onun bədii təsvir sistemini yeni məzmunun ifadəsinə
yönəldən yaradıcılıq
məsələləri üzərində
dayanılır. Füzuli,
Vaqif və Sabir kimi klassiklərin ədəbi irsi fonunda qəzəl, qoşma, rübai kimi formaların hər bir epoxada
yeni çaları ilə
ədəbi prosesə
qayıtması səriştəli,
müqayisəli təhlillərlə
şərh edilir. Müəllif "janrın
yaddaşı" (Baxtin)
ilə onun poetik hərəkəti arasındakı mənəvi-estetik
əlaqənin milli bədii
dünyagörüşünə mənsub psixoloji əsaslarını xüsusi
qabartmaqla "konservativ"
formanın yaşarlığını
ehtiva edən yaradıcılıq məsələlərini
aydınlaşdırmağa çalışır. Müəllif
tarixi gerçəkliklərin
qəzəl modelində
bədii dərkinin Füzuli, Sabir, S.Rüstəm
və R.Rza formalarının həyatiliyi,
həm də janrın milli poetik yaddaş meyarları ilə şərtləndiyini
qeyd edir.
Ədəbi janrların, şeir
şəkillərinin təkamülündə
qarşılıqlı təsirin
rolu Q.Qasımzadənin
tədqiqatlarında formanın
milli poetik sistem fərdiliyini aşkarlamaq məqsədi güdür.
Müəllif ədəbi
təsirin özünü
də yazıçının
milli üslub fərdiliyini
müəyyənləşdirən amillərdən biri kimi götürür. Ədəbiyyatımızın tarixi inkişaf dövrlərinin səciyyəsinə
uyğun olaraq ədəbi təmas formalarının da təkamül
prosesi keçirdiyi tərcümə, nəzirə,
iqtibas, yamsılama faktları əsasında sübut edilir. M.Ə.Sabir, A.Səhhət, A.Şaiq və C.Məmmədquluzadənin
yaradıcılığı üzərindəki müşahidələri
müəllifdə belə
haqlı bir fikir doğurur ki, ədəbi təmas formaları milli bədii düşüncə qəlibində
bədii sistem etibarilə irəli gedir, yeni ifadə imkanları qazanır. Qarşılıqlı əlaqənin
tipləri və ədəbi proses problemi ədəbiyyatın poetik
ifadə təkamülünü
öyrənməyin vacib
mətləblərindən biri kimi Q.Qasımzadənin tədqiqatlarında
mərkəzi yer tutur. O, qarşılıqlı
təsiri mexaniki hadisə kimi qiymətləndirən, milli ədəbiyyatın
bədii nailiyyətlərini
üzə çıxarmağa
mane olan nəzəri sxemləri inkar edərək, belə bir mövqedə dayanır ki, hər bir milli ədəbiyyat ədəbi təsiri müxtəlif mahiyyətdə
qəbul edir. Müəllif belə bir məntiqlə Azərbaycan ədəbiyyatının
regional və milli-ədəbi
ənənəyə söykənən
xüsusiyyətlərini nəzərə
almadan qiymətləndirməyin
qüsurları üzərində
xüsusi dayanır.
O, milli-ədəbi təcrübənin
nailiyyətləri ilə
ümumittifaq ədəbi-nəzəri
fikri arasındakı
"anlaşılmazlıqların" səbəbini də burada axtarır. O, bədii metod nəzəriyyəsində millilik
komponentinin kölgədə
qalmasını nəzəri
fikrin ciddi qüsuru kimi qeyd etməkdə haqlıdır. Azərbaycan
ədəbiyyatının görkəmli
nümayəndələrinin yaradıcılıq yolunu
əhatə edən portret oçerklərdə
də estetik idealın, obraz və xarakterlərin milli mahiyyətini araşdırmaq
meyli təhlil üsulunda aparıcı yer tutur. C.Cabbarlı,
S.Vurğun, S.Rəhimov, M.İbrahimov və İ.Əfəndiyevin
qəhrəmanlarının mənəvi qohumluğu məhz bu aspektdə
üzə çıxardılır.
Q.Qasımzadə tənqidçi
və ədəbiyyatşünas
kimi elə nəzəri mübahisələrə,
hadisə və faktlara müdaxilə edir ki, bunların arxasında yaradıcı
şəxsiyyətin, yaxud
ədəbi inkişafın
taleyi dayanır. Konservativ ədəbi təsəvvür və zövqlərə uyuşmayan
bədii hadisələrə
subyektiv münasibətlərin
hökm sürdüyü
məqamlarda o, cəsarətlə
polemikaya girir, ədəbiyyatın vətəndaşlıq
tutumunu, xalqın əsrlər boyu formalaşmış bədii
yaddaşını, əxlaqi-mənəvi
dəyərlərini öz
elmi-nəzəri arqumentlərinin
təməlinə çevirir.
"Aygün" və
onun poeziyamızda mövqeyi", "Tarixə
müasir baxışın
yeniliyi", "Ədəbiyyat
fədaisi", "Cürətə
səsləyən sənət"
məqalələri, S.Vurğun, M.Hüseyn,
R.Rza və İ.Əfəndiyev haqqında
yazılmış əsərləri
onunla fərqlənir
ki, müəllif yazıçı
şəxsiyyəti ilə
yaradıcılıq axtarışı,
ənənə və
yenilik, lirik qəhrəman və müəllif özünüifadəsi
kimi məsələləri
şərh edərkən
həm də bu sənətkarlarla ünsiyyətindən yadda qalan
ibrətamiz faktları,
xatirələri də
tədqiqatın ümumi
gedişi ilə əlaqələndirir. Bu, müəllifin
elmi mülahizələrinə
canlılıq, inandırıcılıq
keyfiyyəti aşılamaqla
yanaşı, onun mübahisəli məsələlərə
münasibətində səmimi
mövqe tutduğuna dəlalət edir.
Q.Qasımzadə şəxsi
yaradıcılıq təcrübəsində
sınaqdan keçirmədiyi
nəzəri metod və təhlil üsullarını dərhal,
mexaniki qəbul edən tədqiqatçılardan
olmamışdır. Onun
tənqidi qiymətlərinin
sabitliyi də buradan irəli gəlir. Mövcud nəzəri konsepsiya ədəbi fikrin milli ləyaqətini dünya elmi fikrinə qovuşdurmağın səmərəli
yolu kimi onu təmin etdikdə müəllifin tədqiqatçılıq təcrübəsi
ikiqat bəhrə verir. Q.Qasımzadənin
uzun illərdən bəri millilik və beynəlmiləllik sahəsindəki araşdırmalarının
misilsiz elmi dəyəri xalqın və vətənin sınaq günlərində
özünü təsdiq
etdi, ona ədəbi-ictimai həyatda
fəal mövqe qazandırdı, təmkinli,
müdrik vətəndaşlıq
nümunəsi göstərməyə
yardımçı oldu.
Ömrünün son illərində yazılmış
və kitab şəklində
çap olunmamış
məqalələri Q.Qasımzadənin tənqidçi-ədəbiyyatşünas
və publisist kimi yaradıcılığının
vətəndaşlıq məzmununu
daha da zənginləşdirirdi.
Xalqımızın dar
günlərində böyük
vətənpərvərlik mövqeyindən yazdığı
əsərlərin nəşri
onun yaradıcılıq
yolu haqqında təsəvvürünü də
genişləndirirdi.
Bu gün Qasım Qasımzadənin sənəti
və əxlaq dərsləri qoşa yaşayır. Onun kişilik, mərdlik simvoluna çevrilmiş şəxsiyyətinin poeziyasında
gördüyümüz təcəssümünü
yeni ədəbi nəsillərin
mənəvi-estetik yaddaşının
alt qatlarında da müşahidə
edirik. Belə kişilərin əxlaq, mənəviyyat meyarları
özlərindən sonra
yaşayan qələmdaşlarının,
tələbələrinin simasında
davam edir. Cəmiyyətin əxlaq meyarları adətən belə formalaşır.
Qasım
müəllim orta boylu, qartal baxışlı
nurani bir kişi idi. Ancaq gələndə elə bilirdik əzəmətli qaya parçasıdır. Hələ
tələbəlik illərindən
onun yaradıcılığını
ardıcıl izləyirdim.
Qardaşım Hüseyn
Kürdoğlu ilə
dost idilər. "Ədəbiyyat
və incəsənət"
qəzetinə redaktorluğu
vaxtı Şəhriyarın
"Heydərbabaya salam"
poemasını çap
etməsi ədəbi-ictimai
aləmdə böyük
əks-səda doğurmuşdu.
Elə Hüseynin də məşhur "Araz" şeirini Qasım müəllim çap etmişdi. Onun bir redaktor
kimi cəsarəti çoxlarına örnək
oldu.
1975-ci ildə Bakı Dövlət Universitetini bitirdim. Fakültə Elmi Şurasının aspiranturaya məsləhət
bildiyi zəmanəti rektor nədənsə imzalamadı. "Məmməd
Cəfərin ədəbi-nəzəri
görüşləri" haqqında yazdığım
diplom işi elmi rəhbərim prof. Qulu Xəlilov və fakültənin müəllimləri tərəfindən
yaxşı qarşılanmışdı.
Qulu müəllim ədəbi-tənqid kurslarının
əsas aparıcılarından
biri kimi bizə üç il dərs demişdi, mənə də xüsusi rəğbəti
vardı. İşsiz
günlərimin mənəvi
ağrılarını unuda
bilmirəm. Yeganə Qulu müəllim böyük ərklə Qasım müəllimdən
məni Ədəbiyyat
İnstitutuna işə
götürməyi tələb
edirdi. Qasım müəllimlə görüşdük.
Məni İnstitutun direktoru prof. Mirzağa Quluzadəyə təqdim etdi, müəllimlərimizin
rəyini də ona çatdırdı. Mirzağa müəllim çox mədəni şəkildə bildirdi
ki, hələ yerimiz yoxdur. Doğrudan da, o zaman
bir ştat vahidi almaq böyük
problem idi. Bir müddət
radioda rəhmətlik
İbrahim Göyçaylının rəhbərlik etdiyi şöbə ilə əməkdaşlıq etdim.
Radio verlişləri üçün
yazdığım oçerkləri
bəyənirdilər. Lakin hiss edirdim ki, bu işlər mənlik deyil və az
qala əlçatmaz bir ümidlə yaşayırdım. 1976-cı ilin
may ayında Akademiyanın
həyətində Qasım
müəllimlə rastlaşdıq.
İlk sözü bu oldu: Harda işləyirsən?
Cavabımı "Vay
dədəm vay" deyə qarşıladı.
İki gün sonra evimizə zəng etdirdi ki, İnstituta gəl. Məni xoş bir ovqatla
qarşıladı. Dedi
ki, direktorun razılığını
almışam. Məndən
çox o sevinirdi. Mirzağa müəllim bizi başqa bir ovqatla qarşıladı.
O, Şərq qiyafəli,
Avropa mədəniyyətinə
sahib nurlu bir ziyalı idi. Onu da deyim ki, mənim təmsil olduğum nəslin nümayəndələrini Ədəbiyyat
İnstitutuna məhz Mirzağa müəllim gətirmişdi. Təmənnasız,
filansız. Söhbətimiz
uzun çəkmədi.
Mənim uşaq vaxtından tanıdığım
Yaşar Qarayev də Mirzağa müəllimin kabinetində
idi. Qasım müəllim məni təqdim edərkən Mirzağa müəllimə
bildirdi ki, bu oğlanı Yaşar da yaxşı tanıyır.
Yaşar müəllimin
susqunluğu müqabilində
Mirzağa müəllim
ondan soruşdu:
- Yaşar, bu oğlanı tanıyırsan?
Yaşar
müəllim dodaqlarını
irəli verib başı ilə məni tanıdığını
təsdiq etdi. Biz otaqdan çıxanda Qasım müəllimin təəccüb dolu bir intonasiya ilə dediyi sözü indi də xatırlayıram: -
"Ə, bu niyə səsini çıxartmadı?".
Xatirələri mənə
əziz olan üç böyük ziyalı Qulu Xəlilov, Qasım Qasımzadə və Mirzağa Quluzadə mənim taleyimi həll etdilər.
1976-cı il iyunun 1-dən Qasım
müəllimin rəhbərlik
etdiyi şöbədə
işə başladım.
Şöbə böyük
Səməd Vurğunun
70 illik yubileyinə hazırlaşırdı. Əksər
əməkdaşlar məzuniyyətdə
idilər. Bir çox
texniki işləri səliqəli yerinə yetirirdim. Üç ay müddətində özümə
qarşı Qasım müəllimlə yanaşı,
Mirzağa müəllimin
də rəğbətini
hiss edirdim. Yubileylə
bağlı bütün
yayı gördüyüm
işləri yüksək
dəyərləndirdilər. Bakıdan Qazaxa gedən "Səməd Vurğun" qatarının
sərnişinlərindən biri oldum. Məmməd
Cəfər müəllimlə
bir kupedə idik. Məni bir an da sıxılmağa
qoymadılar. Bu yubiley
tədbiri möhtəşəm
idi və mənim Səməd Vurğunun şahidi olduğum sanballı yubileyi idi. İlk məqalələrim çıxandan
sonra Yaşar müəllim məni yenidən tanıdı və Qasım müəllimin saqqızını
oğurlayıb məni
"Ədəbiyyat nəzəriyyəsi"
şöbəsinə köçürtdü.
Ayrı-ayrı şöbələrdə
işləməyimizə baxmayaraq,
Qasım müəllim
mənim üçün
böyük qardaş,
müdrik yol göstərənim oldu. Aramızdakı yaş fərqinə baxmayaraq qarşıma çıxan
məişət və
yaradıcılıq problemlərinin
həllində onun məsləhətləri mənə
yardımçı idi.
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu
o zaman respublikada nəinki
filoloji fikrin, həm də milli-ictimai düşüncənin
mərkəzi idi. Bu işdə Qasım müəllimin şəxsiyyəti
və poeziyasının,
elmi tədqiqatlarının
da rolu vardı .Uzun illər
İnstitutun "partkomu"
olan Qasım müəllim əslində
bu kollektivin müdrik ağsaqqalı idi. Direktorluq onun rəyi ilə hesablaşır, istedadlı kadrların instituta cəlb olunmasında onun təkliflərinə əməl
edirdilər. Qasım müəllimə kollektivin
ehtiramı, sevgisi onun 60 illik yubiley
tədbirlərində özünü
göstərdi. İnstitutun
direktoru Əziz Mirəhmədovun Elmi Şurada dediyi aşağıdakı sözlər
olanın təsdiqi idi: "Bu institutun çox əməkdaşının
yubileyi olub, o cümlədən mənim
də. Ancaq Qasım müəllimin yubileyi hamının ürəyindən gələn
ehtiramın ifadəsi
idi".
Yubiley tədbirində şeirini
oxumaq üçün
Hüseyn Kürdoğluya
vaxt çatmadı.
Az sonra Mərdəkandakı
"Arzu" restoranında
yubileyin bədii hissəsində oxuduğu
şeir əsil sənət nümunəsi
idi:
Vətənin boynuna sarılar sözün
Şair
Qasım Qasımzadəyə
Axar ürəyindən qızıl
qan kimi,
Damar qələmindən, durular
sözün.
Ətrini
çəkmisən mor bənövşənin,
Gözəllər telinə vurular
sözün.
Vüqarın "qəzəbli bir
dağa" bənzər,
İlhamın mərcanlı bulağa
bənzər.
Qəlbin
bir səfalı yaylağa bənzər,
Alaçıq-alaçıq qurular sözün.
Qırov
öz vaxtından əzəl düşəndə,
Çeşmənin gözünə
xəzəl düşəndə,
Yadına
bir qəmli gözəl düşəndə
Nədəndir kövrələr, qırılar
sözün?!
Payın
var Qoşqarın sərinliyindən,
Göy gölün, Xəzərin
dərinliyindən.
Misra
"budaqlarda" şirinliyindən
Nar kimi çatlayıb yarılar sözün.
Eşqini
dünyaya sən bir də göstər,
Yaxına
gəlməsin qocalıq
müstər.
Nakəsi,
namərdi qərq etmək istər,
Kürün girdabıtək burular
sözün.
Hərdən sərt qayasan, hərdən də ipək,
Açıq xəzinədir sinəndə
ürək.
Vətən bir çinardır,
sətirlər tənək,
Vətənin boynuna sarılar
sözün.
1983
Qasım
müəllim buz baltası kimi sağlam idi. Lakin oğlu Fəxrəddinin faciəsi onu da, onu sevənləri də sarsıtdı. Aşağıdakı misraların
müəllifi için-için
ağlayır. "Taleyi
kəm oğlunun"
ağır dərdi onu didib parçalayırdı.
Qəfil
söndü yanan şamım,
Bürcü töküldü qalamın.
Qızlar,
gəlinlər ağlasın,
Bacısı yoxdu balamın.
Belə
ağıların müəllifi
nə qədər təmkinli, dözümlü
görünsə də,
gözlərinin dərinliyində
bir kədər vardı. 1992-ci ilin dekabrında İranda birgə səfərdə
olduq. Qasım müəllim Şəhriyarın
yenicə açılışı
olmuş abidə kompleksində təşkil
olunan tədbirdə şeirlərini oxudu. Burada söz deməyə ən çox onun haqqı vardı. Tədbirin çərçivəsində
bizi Elbrus dağına
apardılar. Qasım müəllim sozalmışdı.
Mənə elə gəldi ki, bu havanın soyuqluğundan idi. Sən demə...
Qasım
müəllimin 70 illiyini
onsuz keçirdik. Bir gözümüz gülür,
biri ağlayırdı.
Onun yubiley iştirakçılarına yazdığı
məktub onu sevənlərə həm
vida idi, həm də təsəlli:
"Yaşadığım bu yetmiş il
Az da deyil, çox da deyil.
"Çox da deyil" dedim niyə?
Əl açmışam mən
Rəbbimə
Bir az möhlət versin deyə.
Təmənnam yox taleyimdən,
Az deyildir dedim yaşım -
İstəmirən neçə nisgil
Olsun mənim yol yoldaşım:
Oğurlanıb nə müddətdir
Topdağıtmaz qoşa qalam,
Laçın qalam, Şuşa
qalam.
Millətimə çəkilibdir
Xaçdan neçə sinə
dağı.
Şelləniblər, şəlləniblər
Aparıblar Dəli dağı.
Məğrur Gəncə tora
düşüb,
Haraylayır Cavad xanı,
Rusiyaya
boy göstərən
Torpaq içir qardaş qanı.
Belə
dursa, belə qalsa,
Bu dərdə kim çarə qılar,
Belə
dursa, belə qalsa,
Məzarım od tutub yanar.
Yaşadığım bu yetmiş il
Az da deyil, çox da deyil.
"Çox da deyil" dedim niyə?
Əl açmışam mən
Rəbbimə
Yenə
bir az möhlət
deyə.
Yetərincə qohum-qardaş
Səmtə məhəl qoymamışam.
Nəvələrlə danışmaqdan,
Oynamaqdan
doymamışam.
İllacım yox arzuların
Arxasını bir-bir yazım,
Kökdən düşüb daha
sazım..."
İyirmi
ildən artıqdır
ki, Qasım müəllimin
rəhbərlik etdiyi şöbə mənə
tapşırılıb. Vaxtı
ilə oturduğu otaqda asılmış portreti önündə dərdimizi-sərimizi bölüşürük.
Onun bizə yadigar qoyduğu idarəçilik ənənələrini,
əxlaq dərslərini
yaşatmağa çalışırıq.
Ruhun şad olsun unudulmaz ustadımız, Sizin sənətiniz, elminiz kimi şəxsiyyətiniz
də həmişə
bizimlədir.
Şirindil Alışanlı
Ədəbiyyat qəzeti. - 2024.- 27 yanvar,
¹3.- S. 6-8.