"Dərdimi
kimə deyim..."
Bu günlərdə
yazıçı-dramaturq Pərvinin
"Anarla söhbətlər" adlı
yeni kitabı
işıq üzü görüb. Kitabda Xalq yazıçısı Anarla onun yaradıcılığı
ətrafında,
həmçinin
ümumilikdə
ədəbiyyat, sənət söhbətləri yer alıb. Çağdaş "podkast"
üsulu ilə
çəkilmiş söhbətlərin video-versiyası
da kitabda oxuculara QR kodlar vasitəsilə
təqdim olunur. Yazıçının daha
öncə
müsahibələrində toxunmadığı
məsələlər, bioqrafiyasının maraqlı
məqamları
bu söhbətlərdə
eksklüziv olaraq yer alıb.
Qeyd edək ki, bu kitab Pərvinin Xalq yazıçısı Anarın yaradıcılığını təhlil etdiyi altıncı
kitabıdır. Kitabdan ən maraqlı müsahibəni "Ədəbiyyat qəzeti"
oxucularına təqdim edirik.
(Əvvəli ötən sayımızda)
Pərvin:
- Necə
mübarizə
aparmaq lazımdı bəs? Məsələn, siz ziyalı kimi, bu məsələni mən bilirəm ki, dəfələrlə danışmısız, hətta Milli Məclisdə
işlədiyiniz vaxtlarda, deputat olduğunuz vaxtlarda, bütün bu dalğanın başlanğıcında bu məsələləri qaldırmısız və demisiz.
Hansısa mənada bir fikir irəli sürülür ki, çağdaş tamaşaçı
bunu istəyir. Biz necə
eləyək ki, tamaşaçı
başqa nəsə istəsin?
ANAR: - Televiziya rəhbərləri ilə danışanda, deyirlər ki, tamaşaçı bunu istəyir. Mən də deyirəm, tamaşaçını buna alışdırmısız ki, bunu istəyir də. Sən indi deputatlıq dövrünü yada saldın, o vaxt mədəniyyət komissiyasının sədri idim mən, tək deputat kimi yox, yazıçı kimi də dəfələrlə çıxış eləyirdim ki, bizdə televiziyada mədəniyyət kanalı olmalıdı. İndi doğrudan da, az-çox mədəniyyətə xidmət eləyən kanal, bizim televiziyanın Mədəniyyət kanalıdı - İctimai televiziya kanalı və Mədəniyyət kanalı. Bu iki kanalda mən baxıram ki, burda hər halda maarifçi verilişlər olur, sənət haqqında danışırlar və bu məni çox sevindirir. Amma bəzilərini, adlarını çəkmirəm, açırsan söyüş, dava-dalaş, qeybət, ya da ki, ucuz musiqi nömrələri.
Pərvin:
- Üzücü bir vəziyyətdi...
Heç şübhəsiz ki,
sizin
çox mükəmməl təhsiliniz var və
o dövrdə
ziyalı
övladlarının musiqi məktəblərində təhsil almaları, daha sonra ali məktəbdə oxumağınız, daha sonra ali ssenari kursları,
rejissor emalatxanası və s. ömrünüzün yarısını az qala oxumusuz və
daha sonra da bütün bu kitablar aləmində keçən həyatınız... Amma bununla bərabər, mənə elə gəlir ki,
əgər sizin haqqınızda "Self meyd"
ifadəsini işlətsək ki, siz xeyli dərəcədə bütün bu mühitin içərisində həm də özünüz özünüzü yaratmısız, burda tərcümələrinizin də
xidmətini demək vacibdi ki,
sanki bu tərcümələri etməyi özünüzə bir sifariş etmisiz ki,
bu müxtəlif mətnlərin vasitəsilə həm dilin imkanlarını tapmaq, həm də özünüzü ifadə
etmək üçün. Bax, bunu necə şərh edərdiniz?
ANAR: - Tərcümələrimə iki cəhətdən yanaşmaq olar. Biri o ürək üçün, qəlb üçün etdiyim tərcümələrdir ki, sevdiyim şairləri tərcümə etmişəm. Məsələn, Pasternak o vaxta kimi heç tərcümə olunmamışdı və mən istəyirdim ki, o tərcümə olunsun. İlk tərcümələrdə onun 4 şeirini, sonra 5 şeirini tərcümə eləmişəm. Mayakovskini də eləcə. Doğrudur, onu atam da tərcümə edib. Mən "Sovet pasportu" kimi şeirlərini yox, lirik şeirlərini, eləcə də Yeseninin şeirlərini, yəni mənə yaxın olan mətnləri tərcümə eləmişəm. Bu, qəlbin sifarişi ilə olan işdir. Səlim Babullaoğlu "Dünya ədəbiyyatı" dərgisini, tərcümələrimdən ibarət kitab kimi buraxdı. Ordakı tərcümələrdə məqsədim başqa idi. Orda mən ən müxtəlif mətnləri, məsələn, lap qədim şumer mətnlərindən tutmuş, yapon mətnləri, Avropa mətnlərini yoxlamaq istəyirdim ki, Azərbaycan dilində bunları necə ifadə eləmək olar. Dilimizin imkanlarından istifadə edərək qəliz mətnləri, dilimizdə necə ifadə etmək olar. Çünki bunlar çox qəliz mətnlərdi, çoxmətləbli mətnlərdi. Bu şeylər ondan yaranıb. Bir də, sifarişlə olan tərcümələrim var. Vaxtilə rəhmətlik Tofiq Kazımov məni dəvət elədi ki, Şekspirin "Fırtına" pyesini qoymaq istəyirəm, tərcümə elə. Onu da mən ağ şeirlə tərcümə elədim. Yəni Şekspirdə də ağ şeirlərdir. Mən ingiliscə bilmirəm, hər halda ingilis mətninə baxdım. Niyə ingilis mətninə baxdım, deyim sənə; ruscadan tərcümə eləyirdim və orda "dollar" sözü vardı. Dedim, yəni Şekspirin vaxtında dollar olub? İngiliscəsinə baxdım, gördüm Şekspirin özündə dollar sözü var.
Pərvin:
- Çox maraqlıdır. Bu ardıcıl dediyiniz tərcümələr ki var - Şumer mətnləri,
hətta ərəb fəlsəfəsini ifadə edən mətnlər, sufizm, zenbuddizm,
bunların hamısının müəyyən xarakterik parçalarını tərcümə eləmisiniz,
bunlar həm də sizə
bir yaradıcılıq üçün də mövzu verib, detal verib.
Bir az istəyirəm, bu keçidlərdən də danışaq. Məsələn, zenbuddizm mətnlərini tərcümə eləmisiz,
həmin mətnlərdən "Macal"
əsərinizdə
hansısa mənada yararlanmısınız? İstəyirəm, bu haqda bir az danışaq.
ANAR: - Mənim, hər halda fikirlərimi, dünyagörüşü də deyə bilərik buna, formalaşdıran 3 cərəyanı deyə bilərəm: zenbudduzm, sufizm, bir də ekzistensializm. Yenə də təkrar edirəm ki, əlbəttə, mən bunların heç birində mütəxəssis saymıram özümü. Amma az-çox bələdəm. Və bələd olduğum dərəcədə bunların mənə təsiri olub. Sufizmin də təsiri olub, zenbuddizmin də, ekzistensializmin də. Ekzistensializmin təsiri haqqında, hətta türk tədqiqatçıları da yazır. Onlar "varoluş" deyirlər buna, biri yazır ki, Anarın yaradıcılığında varoluşun ünsürləri çox böyükdür. Özü də qəribədir ki, bunların hamısı çox fərqli, amma hardasa bir-birinə yaxın təlimlərdir. Ona görə də bu cəhətdən mənə məhrəmdilər.
Pərvin:
- Məsələn, hər birinə
aid bir cümləlik,
yaxud bir neçə
cümləlik belə
açar,
kod deyə bilərsiz?
Məsələn, Anara görə ekzistensializm nə
deməkdir və
s.
ANAR: - Mən davranışımda, həyat tərzimdə bir müdrik "Balığı at dəryaya, balıq bilməsə də, Xaliq biləcək" xalq məsəlinə əsaslanırdım. Yəni bir işi eləyəndə bundan təmənna gözləmə. Amma zenbuddizmlə tanış olanda gördüm ki, o daha yüksək əxlaqdır. O deyir ki, əgər sən yaxşılıq edəndə bunun əvəzini Allahdan gözləyirsənsə, bu yenə də təmənnalıqdır. O deyir ki, gərək sən heç bunu fikirləşməyəsən. Gördüm ki, bu daha yüksək əxlaq meyarıdır. Sufizmdə isə İbn Sina ilə bir məşhur sufinin söhbəti var, çox maraqlıdır. Orda söhbətdən sonra bunların ikisindən də soruşurlar ki, siz bu söhbətdən nə anladınız? İbn Sina deyir ki, mənim bildiyimi o duyur. Sufi isə deyir ki, mənim duyduğumu o bilir. Yəni bu, duyğuyla bilginin vəhdətidir. Ekzistensializm də çox geniş bir fəlsəfədir, mən onun dərinliklərinə varmaq istəmirəm. Amma ekzistensializmin əsası odur ki, ateizmə münasibətdə deyir, bizimçün vacib deyil Allah var, yoxsa, yox. Biz deyirik ki, Allah varsa da, yoxdursa da, insan öz iradəsi ilə hərəkət eləməlidir. Yəni hər şeyi Allahın boynuna qoymamalıdır insan. Əsas fikri budur, mən bir az bəsitləşdirib söylədim.
Pərvin:
- Siz bunları danışdıqca,
Anar müəllim,
mən əsərlərinizdən onlarla nümunə
gətirə
bilərəm ki, dediyiniz ideya hansı
əsərinizdə
necə
görünür. Bunları şərh eləməklə haqqınızda təzə bir dissertasiya yazmaq olar, ona görə də uzun danışmaq istəmirəm.
Həqiqətən, bu tam səmimi bir reaksiyamdır...
ANAR: - Mən heyrət edirəm, hətta gülməyim gəlir ki, sən necə yaxşı bilirsən mənim fikirlərimi.
Pərvin:
- Ciddi deyirəm, yüz dənə nümunə
gətirə
bilərəm. Ekzistensializmdən danışanda deyək ki, əgər insanın dünyayla yadlaşmasıdırsa, burda ilk göz önünə gələn "Macal"ın Fuad Salahlısıdır, sufizmdən danışanda tamamilə
başqa əsərdən, elə "Gözmuncuğu"nun özündən çoxlu misal gətirmək olar.
ANAR: -
"Macal"da bilirsən,
sufizm deyil, zenbuddizmdə deyir bunu...
Pərvin: - Həqiqət insana
birdən çatır...
ANAR: - Bəli, Fuadın axırdakı sözü
süni görünə
bilər ki, bu cür bütün həyatını karyerasına
həsr eləmiş bir adam, ömrü
boyu bu yolla
gedən adam mənsəb vəzifə
pilləsinin yüksək
nöqtəsinə çatdığı
bir anda birdən imtina edir, qayıdır evə ki, akvariumu, balıqların suyun dəyişim... Bu süni
görünə bilər.
Amma zenbuddizm fəlsəfəsi
etibarilə ki, həqiqət
insana birdən açılır, bu gerçəkdir.
Pərvin: - Əgər "Macal"
əsərinin finalında
Fuad gəlib anasına
balıqların suyunun
niyə dəyişdiyinə
qərar verdiyini uzun-uzun izah eləsəydi, bu, həqiqətən də,
məni bir oxucu kimi çox
pərişan eləyərdi.
Çünki o yerdə
ki didaktika önə çıxır, orda bütün dediyiniz nəzəriyyələr zəifləyir...
ANAR: - Mən bir fikri
çeynəməyi sevmirəm.
O yerdə ki fikrini ifadə eləyirsən çatır, çatır,
çatmırsa, heç...
Amma orda əsərin ideyasın çeynəyəsən,
bu düzgün deyil. Söhbət zamanı bu ola bilər, çünki bu söhbəti, məsələn, məsələni
izah elədim zenbuddizm fəlsəfəsi
məsələsində. Amma bunu nəsrdə yazsam ki, Fuad ona görə gəldi ki, çünki fəlsəfəyə
görə həqiqət
birdən çatır,
filan...
Pərvin: - Yox, zenbuddizmdən
başqa... Məsələn,
sizin əsərin finalını Allah eləməmiş,
primitivləşdirsək, bu
ola bilərdi ki, anası
sual verəndə ki, bəs niyə qayıtdın? O da deyərdi
ki, yox, atamın balıqlarının yaşamağı
daha vacibdir. Amma bircə dənə söz deyir. Soruşur ki, getmədin iclasa? O da deyir,
GETMƏDİM. Məncə, bu elə tam əsərin uğurudur. Sizin yaradıcılığınızdan
bir dənə də belə nümunə gətirmək
istəyirəm, o da İsgəndərin
balaca Cəlilə zəngi verməyidir -
"Qəm pəncərəsi"filmində. Cəlil artıq kənddən çıxanda İsgəndər
gəlir, çünki
daha öncə danışmışdı ona
ki, bu zəng bizi dərsə çağırırdı və
gəlir ona deyir ki, al, verirəm bunu sənə. Vəssalam, daha heç nə demir...
Bəs şəxsi həyatınızda
da belə məqamlar
var, Anar müəllim?
Heç nə demək istəmirsiniz, bir dənə söz deyib qarşıdakı insanın
sizi anlamağını
istəyirsiniz?!
ANAR: - Təbii ki, adam bunu istəyir.
Pərvin: - İstəyirsiz, bəs
nə dərəcədə
alınır?
ANAR: - Bəzən alınır,
bəzən yox, nə bilim. Mən o fikrin tərəfdarıyam ki, birmənalı
heç nə yoxdur. Demək olmaz ki, bir şey
həmişə belə
olur, yaxud həmişə belə olmur. Həyat müxtəlif situasiyalardan ibarətdir.
Pərvin: - Amma istənilən halda, mən yenə də "Keçən keçdi, olan oldu" əsərinizdən belə
bir müasir gənclər demiş, spoyler vermək istəyirəm. Spoyler o deməkdir ki...
ANAR: - Sən o qədər qəliz sözləri işlədəndə mən
bir az diksinirəm
ki, deyəsən, çox
geri qalmışam. Mən poyler sözünü eşitmişdim,
spoyler yox. Nə deməkdir spoyler?
Pərvin: - Mən belə
danışıram ki, tələbələrim
bir az da maraqlansınlar. Spoyler o deməkdir ki, məsələn,
hansısa bir filmdə hadisələr necəsə, başqa cür cərəyan eləyəcək, amma sən bir eyham
vurursan buna və tamaşaçı artıq
anlayır ki, bu filmdə nə olacaq. Yəni bir eyham, əsərə
aid bir açıqlama,
müasir dillə desək. "Keçən
keçdi, olan oldu" romanınıza aid bir kiçik
detalı demək istəyirəm. Bəlkə
sizin özünüzün
də bu detal yadınızda deyil, amma hər
halda, istəyirəm
ki, bu da qalsın bu söhbətimizdə.
Bütün yaradıcılığınız
boyu necə "Ağ liman"ı yazmısınız və
ondan sonra "Beşmərtəbəli evin
altıncı mərtəbəsi"ni,
hətta oxucu sizə son olaraq "Təhminənin son sirri"ni
də yazdırdı,
qarşınıza çıxan
hər kəs yenə sizdən əl çəkmədi və dayanmadan gəlib belə bu mövzuda sizə suallar verilir, sizdən Təhminə haqda nələrsə soruşulur.
Günel xanım
"Altıncı" əsərini
yazdı, Təhminənin
gündəliyini açdı,
yenə də bununla oxucunun ürəyi soyumadı. Siz satirik hekayələrinizdə
buna güldünüz ki, Təhminənin
faks nömrəsini az qala məndən
istəyirlər. Bütün
yaradıcılığınız boyu
bunu durmadan dediniz ki, Təhminə
real qəhrəman deyil.
Təhminə sizin Azərbaycan qadınına
yanaşmanızdır. Amma "Keçən keçdi, olan oldu" düşüncələr romanınızda
həyatınızın çox
qəliz bir dövrünü təsvir
edirsiniz ki, bir-birinin ardınca ailə üzvlərinizdən, qohumlarımızdan
gənclər ölür,
bir- birinin ardınca faciələr baş verir və s. Siz Təhminənin, təbii
ki, burada bioqrafik elementlərdən söhbət
gedə bilməz, amma Təhminənin hansısa mənada o dövrdə yaşayan qadınlardan bəhrələndiyini
az da olsa göstərirsiz. Bu, oxucuya
açılmaq məsələsi
sizin ovqatınızdan
asılı bir məqamdır?
ANAR: - Yəqin ki, ovqatdan asılı məqamdır.
İndi sən məndən
yaxşı bilirsən
ki, mən "Keçən
keçdi, olan oldu"nu neçə il bundan qabaq yazmışam.
Sonra əlyazmalarda sən
sağ ol ki, - həmişə mən bunu böyük minnətdarlıq hissi ilə xatırladıram,
- sən onu təzədən məminçün
köçürdün təzə
əlifbayla. O yazılan
zaman görünür, elə
bir ovqat olub ki, orda mən
nəyisə açmaq
deməyək, nəyəsə
işarə vurmaq istəmişəm. Amma əslində
yenə də mən onu təkrar
edə bilərəm
ki, tək Təhminə
yox, Zaurun da, başqalarının da heç
bir konkret prototipləri yoxdur həyatda.
Pərvin: - Hətta sizin
özünüzü rejissor
Muxtar Məhərrəmlidə
axtaranlar var idi, deyirdilər ki, Anar özünü yaradıb
rejissor obrazında. Əlbəttə, heç
əlaqəsi olmayan məsələlərdir bunlar.
Bəs nə qədərdir yazıçı
ilə oxucunun arasındakı məsafə,
Anar müəllim? Nə qədər yaxındır? Məsələn,
iki tam fərqli yanaşma var, biri odur ki, yazıçı öz taxt-tacında, yaradıcılıq atmosferasında
oturub və oxucuya deyir ki, sən hardasa ordasan, mən də burdayam, bizim aramızda böyük bir məsafə var. İkinci
də odur ki, yenə Qorki yadıma düşdü,
necə ki, Qorki gedir ayaqyalın bütün Rusiyanı gəzir... Deyirlər, yazıçı gedir oxucuyla torpaq əkir, bir qabdan yemək yeyir və s. Sizə görə nə qədərdir bu məsafələr?
ANAR: - Baxır da. Qorki sənə deyim ki, cavanlığında və
uşaqlığında gəzib
Rusiyanı. Ondan sonra bir aristokrat
həyatı yaşayıb
İtaliyada - Kapridə.
Mən Kapridə olanda onun evini
gedib gördüm, hətta dedim, bu əcəb bu evdə yaşayıb,
ağlı çaşıb
gəlib Sovet İttifaqında yaşayıb.
Məsələ ondadır ki, məsələn,
bizdə belə bir yanlış təsəvvür var ki, ədəbiyyat
ancaq kənd ədəbiyyatı olmalıdır.
Və bu sözə haqq qazandırmaq üçün
bir məntiq düşünürəm. Belə
bir məntiq də var. Məntiq ondan ibarətdir ki, Azərbaycan əhalisinin böyük bir hissəsi kənddə yaşayır, böyük
bir hissəsi kənd təsərrüfatı
ilə məşğuldur.
Və düşünürlər
ki, kənddən yazanlar
əsl ədəbiyyatı
yaradırlar. Bu, Rusiyaya
da aiddir. Rusiyada da belə hesab edirlər ki, kənd həyatı daha vacibdir. Amma şəhər də var axı. Və şəhərdə də
tək fəhlələr
yox, ziyalılar, müəllim, həkim, yazıçı, məmur
var... Bəs bunlar həyat deyil? Bunlardan yazmaq demək, özgə planetlərdən, özgə
planetlərin sakinlərindən
yazmaq deməkdi? Yox, əlbəttə. Ona görə də, mən məsələn, həmişə Azərbaycanda
yaranan kənd ədəbiyyatının yaxşı
nümunələrini dəstəkləmişəm,
yazmışam da o barədə.
Amma mən onun tərəfdarı deyiləm
ki, bütün ədəbiyyatımızı
ancaq kənd ədəbiyyatı hesab eləsinlər. Şəhər
ədəbiyyatına isə
üstdən aşağı
baxsınlar, belletristika
kimi. Kənd həyatından da yazan bizim çox istedadlı yazıçılarımız
var. İndi ad çəkmək
istəmirəm, birinin
adını çəkəcəksən,
o biri inciyəcək.
Ən yaxşı əsərlər doğrudan
da, əsl ədəbiyyatdır.
Amma çox dərinə
getmədən kənd
həyatının səthi
təsvirini verənlər
də olub. Bax o səthi təsvir, xüsusilə, sovet ədəbiyyatı dövründə, böyük
romanlarda əks olunub. Mənim fikrimcə, bu, ədəbiyyat deyil.
Pərvin: - Bu "kənd ədəbiyyatı"
dedikdə söhbət
təkcə bizim nəsrimizdən getmir, elə söhbət dediyimiz rus kənd
ədəbiyyatına da aiddir.
Bunları belə ardıcıl gözdən
keçirəndə, analiz
eləyəndə bir
fakt, əslində o mühiti yaxşı bilməyən bir adam kimi istisna
eləmirəm bunu ki,
bəlkə mənə
çox qəribə
gəlir və hətta bir oxucu kimi onu
qəbul eləmirəm.
Belə yanaşma var;
sanki bu kənddir, təbiət burda əsas fondur deyə, yəni təbii həyat, təbiət burda əsas iri planındadır deyə insana aid hansısa naturalist və hətta bəlkə başqa bir məqamda utanc ola biləcək hisslərin,
duyğuların çılpaqlığı
ilə göstərilir.
Bunu, məsələn,
necə dəyərləndirirsiniz,
nə baş verir burda? Ya
yazıçılar oxucunu
şoka salmaq istəyir ki, bax, kənddə bu baş verir? Ya bir priyomdur?
ANAR: - Bizim ədəbiyyata bu, ruslardan gəlir.
Ruslarda bu yanaşma bir vaxt çox populyar oldu axı:
Sorokin, Limonov kimi yazıçılarda. Bunlar
epatajla ədəbiyyata
gəldilər ki, ədəbi
mühitdə, ədəbi
leksikonda qəbul olunmayan sözləri, söyüş sözlərini
yazmaq, açıq-saçıq
səhnələr yazmaq,
hətta iyrənc səhnələr yazmaqla diqqət cəlb elədilər bir növ. Vaxt keçdi, indi kim xatırlayır ki,
Sorokin adlı bir yazıçı var. Bəlkə
də var e, sözüm
yox, amma mən eşitmirəm, ədəbiyyat tarixinə
daxil olmayıb. Amma kəndən yazan Şukşin əbədi yazıçıdır. Şəhərdən
yazan Trifonov əbədi yazıçıdır.
Yəni bu şeylərə qiymət
verəndə bunların
bədii dəyərinə
qiymət verilməlidir.
Epatajla ədəbiyyat
olur bir ay, bir gün, bir
il maksimum.
Bayaqkı söhbətdən bir
şeyi xatırladım.
Dedim ad çəkməyəcəm, amma
bir nəfərin adını çəkmək
istəyirəm. Kənd
həyatından yazanda
da bəzən kənd
həyatını da ideallaşdırırlar.
Bu cəhətdən bizim
ədəbiyyatda, mənim
fikrimcə, inqilabi əsərlərdən biri
Mövlud Süleymanlının
"Dəyirman" povestidir.
Çünki o kəndi
də bütün həqiqətiylə, acı
həqiqətiylə göstərdi.
Onun sonrakı əsərləri də çox yaxşıdır,
istedadlı yazıçıdır,
mən çox sevirdim yaradıcılığını.
Amma "Dəyirman" ədəbiyyatımızın,
kənd ədəbiyyatımızın
bir dönüş nöqtəsi kimi çox qiymətli əsərdir.
Pərvin: - Anar müəllim,
bu açıq-saçıqlıq
məsələsinə ki, toxundunuz, burda da mən istəyirəm ki, balaca bir master-klass verəsiniz gənc yazıçılara.
O mənada ki, heç
şübhəsiz ki, bütün
bu insan münasibətlərində olan
hansısa bir təbii duyğular və yaxud da təbii arzular, hansısa belə emosional ziqzaqlı qalxmalar-enmələr, bunlar
çox təbiidir. Və ədəbiyyat da bu mövzuda susa bilməz, bu yerdə o primitiv seriallarda olduğu kimi kadr dəyişə bilməz... Siz də yaradıcılınızda
kifayət qədər
özünüzə bir
sərhəd qoymamısınız,
hətta o dövrdə
deyək ki, Əsmərin
əlində siqaret görən oxucu, tamaşaçı sizə
çox ciddi iradlar tutub. Yaxud da Təhminənin bir mələfəyə büründüyünü görən
oxucu, tamaşaçı
sizə belə bir hücumlar da edib. Bəs bunun ölçüsü,
meyarı hara qədərdir?
Bu necə yazıla bilər və necə yazmaq olmaz? Ümumiyyətlə,
nəyi yazmaq olmaz?
ANAR: - Hər yazıçı özü bunu həll edir, ümumi qanunu yoxdur. Əsas bayağılıq olmasın,
mənə elə gəlir ki, ədəbiyyatda,
xüsusilə, məhəbbət,
sevgi mövzusunda, kişi, qadın münasibətləri temasında
bayağılığa yol
vermək, bayağılığa
gətirib çıxartmaq
olmaz. Ən çılpaq həqiqətləri
də yazmaq olar, amma bayağılıq
olmasın gərək.
Bayağılıq ədəbiyyatın
düşmənidir.
Pərvin: - Mənə də
elə gəlir. Mən sizinlə danışa-danışa bunun
bir açıqlamasını
tapmaq istəyirəm.
Mənə elə gəlir ki, sizin bu mövzuda reseptiniz gerçək duyğuların içərisində
bunu göstərməkdir.
İki tərəfin arasında hansısa saxta bir münasibət
varsa, yalançı münasibət varsa, siz onların təmasını göstərə
bilməzsiniz və göstərməmisiniz.
ANAR: - Elədir.
Pərvin: - Bəs "Ağ
liman"da Təhminəylə
Zaur ilk dəfə dəniz kənarına gedəndə sizcə, sevirdilər bir-birini?
ANAR: - Gedəndə əyləncə
kimi başlanır, sonra o əyləncə məhəbbətə çevrilir.
Əksinə də
ola bilər: məhəbbət
kimi başlayan duyğu sonra əyləncəyə çevrilə
bilər. Belə də olur. Amma bu əsərdə və xüsusilə, onun davamında əyləncə kimi, xoş bir vaxt
keçirtmək təşəbbüsü
kimi başlanan münasibətlər sonra
ciddi, xüsusilə, Təhminə tərəfindən
ciddi bir hissə çevrilir və ondan sonra
o, ərindən də
ayrılır, çünki
onun üçün münasibət o qədər
ciddidir ki, artıq ailə həyatında yaşaya bilməzdi.
Zaur tərəfindən də
əvvəl belə olur, amma Zaura
mühitin təsiri daha çoxdur. Təhminə o cəhətdən
daha azaddır. Ona görə mənə elə gəlir ki, elə əsl məhəbbət elə Təhminənin məhəbbətidir,
Zaurun yox.
Pərvin: - Bax, o çevrilmənin
və metamorfozun, təbii ki, xüsusən də, "Ağ liman"da bu münasibətin başlamağını
o qədər dəqiq
detallarla göstərirsiz
ki... Hətta Zaur dayanıb Məmmədnəsirin
öz-özüylə nərd
oynamağına ona görə baxır ki, Təhminə ilə danışmağa söz
tapsın. Bax, bu insan münasibətlərində
çox qəribə
bir məqamdır ki, insan belə müvəqqəti bir ünsiyyət kimi baxdığı adamla danışmağa söz
tapmır, amma bu adam sənin
qəlbinin adamıdırsa,
sən onunla saatlarla danışa da bilərsən, susa da bilərsən, sakitcə hansısa bir mövzunu müzakirə edə bilərsən. O cəhətdən, yəni
orda heç bir boşluq yoxdur, onu o qədər
dəqiq yazmısınız
ki... Amma o keçid də
var Təhminə üçün,
elə mən özüm üçün
onu müəyyənləşdirmək
istəyirəm, Təhminə
uşaqlıq xəyallarını,
uşaqlıq arzularını
və uşaqlığına
aid xatirələrini danışmağa
başlayanda mənə
elə gəlir ki, o ciddi münasibət başlayır, düzdür,
Anar müəllim? Yadınızdadır, orda
o Abşerondan danışır,
atasından danışır...
ANAR: - Elədir,
o vaxt ki, insan ən məhrəm duyğularını başqasıyla
bölüşür, onda
artıq demək, nəsə bir məhrəm hiss yaranır.
Çünki təsadüfi
görüşdüyün, təsadüfi münasibətdə
olduğun bir insana o uşaqlıq xatirələrini, məhrəm
xatirələrini danışmazsan.
O cəhətdən doğru
müşahidə edirsən
sən.
Pərvin: - Məhz o məqama
fikir verirəm ki, çünki Təhminə
də buna bir xeyli dərəcədə
bir az zarafatla
baxırdı, bütün
yolboyu Zaurla zatafatlaşır, deyir, sən nə qədər çılğın
bir gəncsən, filan. Bir az uşaq
kimi ona baxır. O yerdə ki, başlayır ailəsindən
danışmağa, uşaqlığından
danışmağa, həyat
yoldaşından və
s. O yerdə o ciddiliyə
keçid öz dəqiq yerini alır. Bəs şeir də bu məhrəm duyğuları bölüşməkdir,
Anar müəllim?
ANAR: - Ola
bilər.
Pərvin: - Amma gizlətdiyiniz duyğular da var şeirlərinizdə?
ANAR: -
Adam hər şeyi ədəbiyyata gətirmir
axı. Nəyisə saxlayır özü üçün.
Pərvin: - Çoxdur özünüz
üçün saxladıqlarınız?
ANAR: - Var
da, bir az. Mənim bəzi insanlarla elə münasibətlərim
var ki, onları mən
ədəbiyyata gətirmək
istəmirəm. Ona görə
ki, necə deyim, bu çox məxfi
bir münasibətlərdir.
Pərvin:
- Mənim üçün
yeni bir sfera açdınız ki, ədəbiyyata
gətirdiklərinizlə kifayət
qədər məşğul
olmuşam, indi gətirmədiklərinizlə məşğul
olmaq vaxtı çatıb.
ANAR: - Bizim oxucuda bir
pis cəhət var. Bəlkə başqa millətlərdə də
var, indi mən özümüzdən danışıram.
Mütləq o qəhrəmanlarda
müəllifin özünü
axtarmaq ki, sən özünü yazmısan?
Ya sən bir tanışını yazmısan? Nə özümü yazmışam,
nə tanışımı
yazmışam. Ona görə
məndən soruşanda
ki, sizə ən yaxın, sizi ən çox ifadə eləyən, sizə ən çox oxşayan hansı qəhrəmandır?
Deyirəm ki, Kəbirlinski.
Bəlkə doğrudan
da, bu söz zarafat deyil, burda bir həqiqət
var ki, mən də hardasa Kəbirlinskinin taleyini yaşayıram. O
da ola bilər.
Pərvin: - Hətta Məmmədnəsirin
də.
ANAR: - Hətta Məmmədnəsirin
də, Səftər dayının da. Çünki
o yalqızlıq hissi
ki, mənə xasdır,
məndə də o təəssüf ki, çoxdur.
Mənim üçün
bu vacibdir hardasa, bunun həm müsbət, həm də mənfi tərəfi
var. Ona görə
o tənhalığı ifadə
eləyəndə mən
bir az da özümü ifadə edirəm.
Pərvin: - Məsələn, Dərdimi kimə deyim, Dünya dolu adamdır. Bunu sizin xarakterinizə
də aid etmək olar?
ANAR: - Atamın şeiridir, mən bunun davamını yazmışam.
Mən də yazdım ki:
Dərdimi kimə deyim,
Dünya
dolu avamdır.
Çünki o avamlıqla qarşılaşmaq
yazıçının taleyidir,
faciəsidir. Mirzə
Fətəlidən, Mirzə
Cəlildən, Füzulidən
başlayaraq, həmişə
ədəbiyyatda bu olub. Paxıllıq... həsud. Həsud deyirlər də ona. Həsəd sözü var, ərəbcə
onun "həsud"
forması da var. Yanılmıramsa,
Füzulidə var, "Şikayətnamə"də.
Mirzə Fətəli
deyirdi: Bir vaxt ağıllı nəsillər
gələcək. Amma bir
tərəfdən fikirləşirəm
ki, onlar da bu cür olacaqlar. Ya Mirzə Cəlil
deyir ki, sözümüzü
qanan oxuculara deyirəm, avama ümid yoxdu. Hamısında bu şikayət var. Sabirdə
də var. Anlanılmamaq
şikayəti. Ona görə
də mən atamın misrasını məqaləmdə işlətmişəm:
"Anlanılmamaq dərdi".
Yazıçının ən
böyük dərdi anlanılmamaq dərdidir.
Pərvin: - Anar müəllim,
neçə il oldu?
Bu anlanılmamaq dərdindən
danışan kimi sual yarandı nədənsə; sizin sədrliyiniz və bu sədrliyə həsr elədiyiniz illər, az qala ömrünüzün
yarısını sədrliyə
həsr etmisiniz. Nədənsə bu assosiasiya, bu keçid dərhal yarandı. Neçə il
oldu artıq?
ANAR: - 38
il.
Pərvin: - Allah sizə ömür
versin. Yəqin ki, bütün gördüyünüz
işlərin, fəaliyyətinizin
içərisində ən
çox zamanınızı
alan, eyni zamanda da sizin üçün ədəbiyyata,
söz adamlarına faydalı olmağa, kömək eləməyə,
böyük işlər
görməyə bir vasitə olan vəzifədir bu Yazıçılar Birliyinin
sədrliyi. Və bu otağı da bir muzeyə çevirmisiniz əslində. İşləməyə
başlayanda ilk vəzifəniz
ədəbiyyat muzeyndə
bələdçi işi
olub. Mənə elə gəlir, bu otaqda kiçik
bir bələdçiliyiniz
vacibdir ki, bura girən anlasın ki, nəyi nə üçün hara yerləşdirmisiniz.
İstəyirəm, bax, o sizdən əvvəlki sədrlərin haqqında
danışaq.
ANAR: - Məndən əvvəl doqquz sədri olub Yazıçılar Birliyinin. Birinci sədri Məmməd Kazım Ələkbərli
37-də güllələnib. Filosof, tənqidçi olub. Çox işıqlı, savadlı
adam olub. Amma təəssüf ki, 37-ci ilin
qurbanlarından olub. İkincisi, Seyfulla Şamilov olub, o da 37-də
tutulub, sürgün olunub, amma o qayıdıb sürgündən.
Ondan sonra mənim atam olub sədr. Amma mən orda Səməd
Vurğunun şəklini
asmışam, çünki
Seyfulla Şamilovun vaxtında Səməd Vurğun birinci katib olub. Seyfulla
Şamilovdan sonra bir partiya işçisi
olub. O, heç Yazıçılar İttifaqının
üzvü də olmayıb. Məmmədov familiyalı o, bir neçə ay burda sədr olub. Ona görə onun şəkli yoxdur. Sonra
38-ci ildə atam olub, bir il. Ondan
sonra Süleyman Rəhimov olub, arada Səməd Vurğun olub. Çünki bunlar bir neçə dəfə dəyişiblər.
Sonra yenə Süleyman
Rəhimov. Sonra Mirzə
İbrahimov bir neçə
dəfə olub. Sonra
Mehdi Hüseyn olub.
Mehdi Hüseynin təəssüf
ki, bax bu kabinetdə ürəyi partlayıb.
Pərvin: - Mirzə İbrahimov 3 dəfə sədr olub. Amma üst-üstə
gələndə heç
bir sədr sizin qədər olmayıb. Sizin rekordunuzu heç kim qırmayıb...
ANAR: - Yox. Üst-üstə gələndə Mirzə
müəllimin sədrliyi
9 il edir. Heç kim mənim qədər sədr olmayıb.
Pərvin: - Fotolar hansısa
nostalji yaradır, Anar müəllim?
ANAR: - Yaradır, əlbəttə.
İndi baxırsan, bunların
heç biri həyatda yoxdur. Bəlkə iki-üç
adam qalıb (divardakı şəkillərə
baxır). Baxıram, Oljas qalıb, mən qalmışam, Elçin qalıb, Orxan Pamuk. Qalanlar isə heç biri yoxdur.
Pərvin: - Yorduq sizi, Anar müəllim.
ANAR: - Yox. Mən sizə
təşəkkür edirəm.
Pərvin: - Mənə elə
gəlir, bu cür - yazıçının
öz oxucusu üçün bu qədər öz dilindən açılmağı,
bu qədər səmimi, rahat, kompleksiz şəkildə
gördüyü işləri
şərh eləməsi
bizim ədəbiyyatımız
üçün unikal
bir hadisə olacaq. Buna görə sizə çox minnətdaram.
ANAR: - Mən sənə minnətdaram ki, sən mənim yaradıcılığımla
belə maraqlanırsan,
belə bilirsən, hətta mənim özümdən yaxşı
bilirsən. Təşəkkür
edirəm.
Pərvin: - Çox sağ
olun.
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2025.- 4 aprel, №11.- S.4-5.