Unutmağa kimsə var...

"Ədəbiyyat qəzeti" Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın yeni yazdığı "Unutmağa kimsə var" adlı əsərindən parçaları təqdim edir.

(Əvvəli ötən sayımızda)

"Dəvə yağışı" -

bir hekayə,

iki premyera

Günlərin bir günü (lap dəqiq xatırlasam, ya 2005, ya da 2006-cı il idi) on illərin ürək dostu, sirdaşı, nəhəng insan və eyni dərəcədə nəhəng mədəniyyət xadimi, filosof-alim, kulturoloq, görkəmli teatr rejissoru, virtuoz tərcüməçi Vaqif İbrahimoğlu axşamçağı mənə zəng elədi. O zaman Vaqif "Azdrama"nın arxasındakı qədim və tarixi hamam binasında məskunlaşan YUĞ teatrının bədii rəhbəri idi. Elə bu teatrın özünü də Vaqif yaratmışdı. Və bir oğul kimi ona nəvazişlə, sözün əsl mənasında, böyük bir ürəklə xidmət edirdi.

Vaqiflə telefonlaşmağımız adi hal idi, vaxtaşırı idi. Bizi bir-birimizə əsl dostluq münasibətləri birləşdirmişdi. Vaqiflə məni Niyazi Mehdi Moskvada aspirantura illərini bitirib Bakıya qayıtdıqdan sonra tanış eləmişdi. Həsənağa Turabov isə bu tanışlığı, bu isti münasibəti əsl dostluğa çevirdi. Onunla həm elə-belə, həm də hər şey barədə söhbət edərdik, son xəbərləri bölüşərdik, ən azından deməyə söz tapmayanda bir-birimizə təzə anekdotlar danışardıq. Bu dəfə isə Vaqif mənə vacib bir xəbəri vermək üçün zəng edirdi:

- "Dəvə yağışı"nı səhnələşdirmişəm. Sabah axşam premyeradı. Gələrsən.

Mən, açığını deyim, belə bir "sürpriz" gözləmirdim. Vaqif məndən gizli, xəbərsiz-ətərsiz bir iş görmüşdü. Deyim ki, bu xəbəri alıb mən xoşbəxt oldum, yalan deyərəm. "Dəvə yağışı" mənim absurd tərzdə yazdığım bir hekayə idi, başqa sözlə desəm, kifayət qədər "əndiribani" hekayə idi. Astarı üzünə, üzü astarına qarışmışdı. Təsəvvür edin, bir hekayə ki, göydən yerə yağış əvəzi dəvələrin yağmağı ilə başlayır, sonra da yağmaq növbəsi şirlərə çatır, bu hekayədən daha nə gözləmək olar, sən onu necə səhnələşdirəcəksən?! Yadıma Vaqifin uzun illər bundan qabaq mənə dediyi bu sözlər düşdü:

- Elə bir şey yaz ki, mən onu necə səhnələşdirəcəyimi bilməyim.

Bunu demək asandı, buna uyğun mətn yazmaq isə son dərəcə çətin. Vaqif bir rejissor kimi "pyesdən-səhnəyə" yolunda müstəbid bir hakimi- mütləq idi, nəyi necə edəcəyini çox gözəl bilirdi. Hətta ən "tamaşayagəlməz", sadəcə, oxunmaq üçün yazılmış mətnlər belə onun əlində uşaq oyuncağı kimi plastilinə, sonra da kaleydoskopa çevrilirdi. "Bəlkə o, səhnələşdirə bilməyəcəyini mənim pyeslərimdə tapmayıb və keçib hekayələrimə?! Noolar, buyursun", - deyə mən düşündüm.

- "Dəvə yağışı"nı? - Mən bu xəbəri eşidib, həqiqətən, səmimi-qəlbdən təəccübləndim.

- Bəli, bəli, "Dəvə yağışı"nı. İki aydır uşaqlar zəhmət çəkir, işləyir.

"Uşaqlar" deyəndə, yəni, aktyorları, teatrdakı texniki işçiləri nəzərdə tuturdu. Bu sözü elə nəvazişlə dedi ki, mən əriyib getdim. Onun "uşaqlar"a münasibəti son dərəcə doğma münasibət idi. Mən Vaqifin bu xasiyyətini yüksək qiymətləndirirdim. O, aktyorların, teatr işçilərinin təkcə rejissoru, müdiri yox, həm də qardaşı, atası olmağı bacarırdı. Bunu xüsusi olaraq etmirdi. Sadəcə, başqa cür olmaq onun ağlına gəlmirdi. Qısacası desəm, aktyor peşəkarlığını, teatr işçisinin - işıqçının, qrimçinin, kostyum ustasının, rəssamın, adi xidmətçinin zəhmətini Vaqif qədər dəyərləndirən ikinci cəfakeş rejissor mən həyatım boyu tanımadım.

- Bəs mənə niyə xəbər verməmisən? - Mən yüngülvari şəkildə, eyni zamanda həqiqətdən uzaq bir "təşəbbüs"lə özümü incikliyə vurmaq istədim.

- Hmm...

Mənim yalançı incikliyim bir anin içində duman kimi dağıldı. Vaqifin "hm..." eləyib mızıldamasının arxasında nə durur, bunu heç kim mənim qədər bilə bilməzdi. Amma bir az sonra məlum olacaqdı ki, heç mən özüm də bunu sonadək bilmirəm. İndi isə telefonun o biri başında Vaqif, əlbəttə ki, bığlarını əlləşdirirdi.

- Yaxşı. Saat neçədə gəlim?

- Saat 6-da, 7-də... - Vaqif bir anlıq sükutdan sonra bizim aramızdakı köhnədən qalmış gülməli bir hadisəni yada salıb cavab verdi. Mən telefonun bu biri başında aşkar şəkildə onun bığlarını necə tumarlamasını (əlləşdirməsini yox!) və heyranedici "məsum" təbəssümünü artıq görmüş kimiydim.

"6-7"dən sonra telefon xətti Vaqifin o təbəssümünü şux bir gülüşə çevirib mənə gətirdi. Mən ona qoşuldum və biz ikimiz də haman məzəli əhvalatı xatırlayıb xeyli gülüşdük. Bu qeyri-müəyyən, əslində qeyri-səlis "vaxt" (6-da, 7-də) yalnız bizim ikimizin bildiyi bir məsələ ilə bağlı idi. Parol kimi bir şey idi.

Ertəsi gün tamaşanın premyerasına xeyli dostumuz gəldi. Vaqif, deyəsən, heç kimi unutmamışdı. Əslində, onlara YUĞ-un daimi dostları, YUĞ ailəsinin üzvləri də demək olardı. Bu adamlar üçün YUĞ "həmişə səninlə olan bayram" idi. Çünki onlar üçün YUĞ teatrı ancaq tamaşa demək deyildi. Bir qönçə kimi öz içinə böyük bir intellektual-bədii energiyanı yığan YUĞ müdrik adamların bir-birilə ağıllı söhbətlər apardığı, müzakirələr keçirdiyi, rəsmilikdən kənar düşüncələrini bir-birilə bölüşdüyü, hətta dərdləşdiyi bir məkan idi. Bura bir səmimi ev kimi idi, YUĞ-çular da bir ailə. Sən bu ailənin üzvlüyünə qəbul edilirdinsə, xoşbəxt olurdun. Ailənin üzvləri YUĞ-un heç bir tamaşasını buraxmazdılar, onun hər bir uğuruna ürəkdən sevinərdilər. Bu məkan onlar üçün bir nəfəscik kimiydi - intellektual, elmi, ictimai-siyasi bir nəfəscik. Hətta bəziləri üçün bura təkcənəlik vaxtının məkanına çevrilirdi. Təkcənəlik vaxtı isə tənhalıqdan qaçmaq cəhdi deyildi, bəs nə idi?!

Nə isə, bizim premyera başladı. Göydən hekayədə yazılan kimi insasanların (insanların yox, insasanların!!) şəhərinə yağış yerinə dəvələr, sonra da şirlər yağdı. Vaqif bunu necə etdi - indiyə qədər ağlıma sığışdıra bilmirəm. Axırda dəvələri qorumaq üçün ovsunçular şirləri əvvəlcə zooparka yığdılar, sonra isə onlar Ay zolağına girib bu şəhərdən yox olub getdilər. Mən özüm də bilmirəm, onlar hara getdilər. Yəqin ki, Ay zolağına girəndən sonra ancaq aya getmək olardı. Qərəz, şirlər, çıxıb getdilər və sonra premyera bitdi. Bu dəfə tamaşa bitəndən sonra zalı sükut bürümədi. Alqışlar tamaşa qurtaran kimi başladı.

Bəzən isə başqa cür olurdu. Elə olurdu ki, tamaşa bitirdi, tamaşaçılar isə sükut içində donub qalırdılar. Mənim "Bir-iki, bizimki" pyesimi Vaqif elə səhnələşdirmişdi ki, tamaşa bitəndən sonra dəqiqələr boyu tamaşa zalına ölü bir sükut çökür, alqışlar bir müddət sonra başlayırdı. Biz bu vaxtın - tamaşanın bitməsindən başlayaraq alqışlara qədər çəkən vaxtın uzunluğunu Vaqiflə bir yerdə həmişə ölçərdik. İnanmaq çətindir, amma bəzən on dəqiqəyə qədər sükutun zamanı sürürdü.

Premyeradan sonra YUĞ-un vəfalı dostları, YUĞ ailəsinin üzvləri yavaş-yavaş Vaqifin teatrdakı balaca otağına toplaşmağa başladı. Hamı bilirdi ki, adəti üzrə Vaqif hər tamaşadan sonra onun müzakirəsini keçirir və indi də belə olacaq. Bu müzakirəyə elmi seminar da demək olardı. Burda kimlər yox idi?! Azərbaycan ictimai-fəlsəfi elminin, mədəniyyətinin o vaxtkı və sonrakı korifeyləri - Rəhman Bədəlov, Əli Abbasov, Niyazi Mehdi, Zeynal Məmmədli, Gündüz Sarıyev, Toğrul Cuvarlı, Məryəm Əlizadə, Aydın Talıbzadə...

Həmişəki kimi müzakirəni başlamayıb aktyorları gözlədik. Aktyorların iştirakı bizim müzakirə "ritualımıza" daxil idi. Müzakirələrdə adətən yox, həmişə aktyorlar iştirak edir, sözünü deyir, deyilənlərə qulaq asır, beləliklə, hər müzakirə, sözün əsl mənasında, hamımız üçün həm də fəlsəfi, kulturoloji dərsə, özü də unudulmaz bir dərsə çevrilirdi. Aktyorların iştirakı bu müzakirələri bir az da canlı və rəngarəng edirdi. Bugünkü müzakirə də belə olacaqdımı?! "Dəvə yağışı"nın bu tamaşası - açıq söyləmək lazımdır - nə isə... mənim fikrimcə, ağır tamaşa alınmışdı. Hekayənin mətni amansız bir Okkam ülgücünün təzyiqinə məruz qalmışdı.

YUĞ-un balaca binası yavaş-yavaş boşalır, tamaşaçılar teatrı tələsmədən, daha doğrusu, istəmədən tərk edirdi. Bəziləri direktorun, yəni, Vaqifin balaca kabinetinin açıq qapısından içəri baxıb görürdülər ki, tanıdıqları, inandıqları, hörmət etdikləri insanlar burada oturub bir-birilə şirin söhbətə hazırlaşırlar, hələ ki bir-birinə yüngülvari nə isə deyir, zarafatlaşır, gülüşürlər. Teatrı tərk edənlərin bir çoxunun baxışlarından duymaq olurdu ki, onlar haman balaca otaqdakı böyük söhbətdə iştirak etmək üçün, YUĞ ailəsinin üzvü olmaq üçün nələr etməzdilər...

Mən təklikdə siqaret çəkmək üçün teatrın qapısı ağzına, küçəyə çıxdım. Axşam artıq düşürdü. Havada qəribə bir sehr vardı. Göy üzünü (düz YUĞ binasının başının üstünü) hardansa bir yekə qara bulud gəlib almışdı. Bu, yağışın işarəti idi. Elə bu zaman yuxarı məhlədən əsən külək yanıq iyi gətirdi. Məni xof basırdı, nəydi?! Yanıq iyindən sonra birdən mənə elə gəldi ki, sanki bir azdan tamaşada olan kimi göydən yerə bu dəfə, insasanların yox, həqiqi insanların şəhərinə, daha dəqiq desək, bu şəhərdəki YUĞ-un yerləşdiyi köhnə hamam binasının başına yağış əvəzinə dəvə yağacaq. Bu, hələ azdı. Onun da arxasınca bu şəhərə yağmaq üçün öz növbəsini şirlər gözləyir. Eynən hekayədə olan kimi. Belə əcaib düşüncələrlə mən YUĞ-un qapısı ağzında durub siqaret çəkməyimə davam edirdim. Teatrı tərk edib yanımdan keçənlərdən kimsə məni sevinə-sevinə təbrik edir, kimsə də, sadəcə, mənalı-mənalı baxırdı. Tamaşanın ağırlığından doğan qatmaqarışıq əhval-ruhiyyə məni hələ də əzməkdə idi.

Nə isə, "gözlədiyim" yağış yağmadı, mən də, nəhayət, siqaretimi söndürüb içəri keçdim. Vaqifin otağına gəldim. Teatrın dəhlizindən tamaşaçıların səs-küyü artıq eşidilməz olmuşdu. YUĞ ailəsi Vaqifin otağında toplaşıb ordan-burdan bir-birinə söz ata-ata, səbirlə aktyorları gözləyirdi. Vaqif xəbər göndərib onları tələsdirdi.

Nəhayət, sevimli aktyorlarımız - ...... paltarlarını dəyişib, qrimlərini üzlərindən silib gəldilər. Ətrafa ilıq bir canlanma yayıldı. Aktyorlar oturar-oturmaz hamımız bir səslə onların ünvanına təbriklər yağdırmağa başladıq. Yer hamıya çatmırdı. Birtəhər sıxlaşıb, nəhayət, az qala bir-birinin qucağında, bir-birinə qısıla-qısıla hər kəs özünə yer tapdı. Məni dərd almışdı: "Allah, indi mən bu müzakirədə nə deyəcəyəm, nədən danışacağam?! Bunlar ki, belə ürəklə oynayırdılar... Axı mən bu tamaşadan bir şey anlamadım. Mənim hekayəmdəki əsas sözləri bunlar hansı yellərə verib haralara uçurdular?! Niyə belə etdilər?!"

Hamı yerbəyer olduqdan sonra Vaqif ayağa qalxıb müzakirəni başladı. Tamaşada iştirak edən aktyorları bir daha təbrik etdi, gələn qonaqlara "xoşgəldin" dedi. Gözləmədiyim halda çox maraqlı və hətta deyərdim, mənim qatmaqarışıq düşüncələrimi beynimdə yerbəyer edərək sahmana salan çıxışlar oldu. Dostlar mənim hekayəmi oxumuşdular deyin, hekayə ilə tamaşanın müqayisə məqamı ayrı-ayrı çıxışlarda özünü istər-istəməz göstərdi. İndi dəqiq yadımda deyil, kim nə dedi, nə demədi, o yadımdadı ki, çıxış edənlər tamaşaya yüksək qiymət verdilər. Görünür, onlar tamaşanı məndən fərqli olaraq daha yaxşı qavramışdılar. Bəlkə də, belə deyək: hiss etmişdilər.

Vaqif mənə söz verəndə qəflətən onunla aramızda baş verən köhnə bir mübahisəmizi xatırladım. Çıxışımı o mübahisənin üzərində qurmaq kimi dəli bir fikir beynimə girdi və çıxmadı. Mən sözümə belə başladım:

- İndi demək istədiklərimi bir dəfə Vaqifə açıb demişəm. Onun sənət kredosu Sözlə mübarizədir. Hərəkətin Sözlə mübarizəsi. Ən gözəl şəkildə bu ideya bugünkü tamaşada özünü göstərdi. Biz bu gün Hərəkətin Sözə qalib gəlməsinin təntənəsini gördük. Bu tamaşanın əsasında duran hekayə öz-özlüyündə qəliz bir hekayədir. Mətndəki sözlərin, yazılmışların Hərəkət tərəfindən bir küncə sıxışdırılması onu bir az da qəliz elədi...

Sonra mən, necə deyərlər, "özümə gəlib" rejissor traktovkasından, aktyor oyunundan, Vaqifin bütün tamaşalarının daimi rəssamı, çox istedadlı qardaşı Şerifin işindən, kostyumlardan, tamaşanın musiqisindən, daha nədən və daha nələrdən bir xeyli ağızdolusu danışdım. Dediklərim, güman edirdim ki, Vaqifin xoşuna gəlməlidir. Mən hekayənin müəllifi olaraq öz minnətdarlığımı daha nə cür bildirə bilərdim?!

Çıxışım boyu Vaqif bığlarını əlləşdirdi. Mən bilirdim ki, Vaqif əhvalı yaxşıdırsa, bığlarını tumarlayır, yox, əgər qanı qaralırdısa, bığlarını əlləşdirir. Bəli, bu dəfə o, bığlarını əlləşdirə-əlləşdirə çoxmənalı şəkildə dodaqlarının ucunda ancaq bunu mızıldadı:

- Hmm... Sözlə hərəkətin mübarizəsi... Maraqlıdı.

Deyəsən, bu çıxışda Vaqifin diqqətini çəkən yalnız Söz və Hərəkətin mübarizəsi ilə bağlı dediklərim olmuşdu. Çox güman ki, mən yersiz müqayisə aparmışdım. Niyə bu fikir beynimə girdi?! Ay səni, dəli şeytan... Beləliklə, mənim çıxışım, əməlli-başlı "fiasko"ya uğradı. Mən yerimə oturdum. Ürəyimdə qara-qura fikirlər dolaşdı.

Harda qaldıq?! Bəli, Vaqif, öz qorxulu "hmm..."nı mənə ünvanlayıb adəti üzrə bığlarını əlləşdirdi və heç kimə baxmadan başını qarşısındakı qeydlər dəftərinə dikib yırğaladı.

Aradan, təxminən, on gün keçdi. Yenə bir axşam Vaqif mənə evə zəng elədi. Adətimiz üzrə təzə anekdotları bir xeyli bir-birimizə danışandan sonra söhbətimizin axırında Vaqif mənə "sarsıdıcı" bir xəbər verdi. O dedi:

- Sabah teatra gəl. "Dəvə yağışı"nı yeni interpretasiyada bir daha tamaşaya qoymuşam.

Mənim, necə deyərlər, "əlim üzümdə qaldı". Həyəcanlandım. İlk ağlıma gələn bu oldu ki, yəni, Vaqif İbrahimoğlu - bu nəhəng insan, yəni, illər əvvəl ona dediyim sözləri, nəhayət, qəbul edib, yəni, Əlahəzrət Sözə qarşı haqsızlıq etdiyini, yəni, boynuna alır?! Bu "yənilər" çox güclü idilər və mənim, deyim ki, düşündüklərimə heç inanmağım gəlmirdi. Amma digər tərəfdən nə səbəb oldu ki, mənim bu "əndiribani" hekayəm belə qısa bir müddət ərzində ikinci dəfə səhnələşdirildi?! Hə, Vaqif, ola bilər və hətta yəqin ki, bu dəfə Sözə xüsusi "meydan" verəcəkdi, tamaşada onun rolunu bir az da artıracaqdı. Hekayənin birinci premyerada ixtisar edilmiş hissə və parçaları bərpa ediləcəkdi... Onların yerinə ortaya çıxan bəzi hərəkətlər - əl və bədən oyunları ixtisar olunacaqdı. Amma belə edəcəkdisə, bununla o, nə demək istəyirdi?! Bununla o, özünün yeni sənət kredosunumu elan edirdi?! Bu narahat suallarıma cavab tapa bilmirdim. Səbirsizliklə ikinci premyeranı gözləməyə başladım.

Beləliklə, biz - YUĞ-un daimi, əbədi və sədaqətli dostları - YUĞ ailəsi qısa müddət ərzində ikinci dəfə eyni hekayə əsasında hazırlanan, amma başqa tamaşanın premyerasına toplaşdıq. Məncə, bu, YUĞ-un həyatında baş verən bu tipli yeganə hadisə idi. Hər halda mənim yadıma digər presedent gəlmir. Bir hekayənin iki ayrı-ayrı variantda tamaşa kimi hazırlanması istər-istəməz adamın yadına oxuyanlar üçün Murokaminin qələminə məxsus gözəl bir hekayəni, görənlər üçün isə məşhur yapon filmi "Rasemon"u salmalı idi.

"Söz və Hərəkətin əbədi dialoq-mübarizəsi"ndə mənimlə şərik olan və olmayan dostlarımız, elə bilirəm ki, bu yeni tamaşada məsələnin mahiyyətinə haman prizmadan baxmadılar. Onları tamam başqa bədii-estetik nüanslar maraqlandırırdı. Bu nüanslar isə tamaşada kifayət qədər var idi. Mənə gəldikdə isə... Mən tamaşa boyu yerimdəcə əməlli-başlı quruyub qalmışdım. Təəccübümün və çaşqınlığımın həddi-hüdudu yox idi. Mənim on gün əvvəlki çıxışımdan sonra Vaqifin dediyi "hmm..."ın əsl mənasını indi anladım. "Dəvə yağışı"nın tamaşası bu dəfə, ümumiyyətlə sözsüz qurulmuşdu. Tamaşada bir söz belə yox idi. Hər şey ancaq hərəkətdən ibarət idi. "Hmm...", doğrudan da ki, "hmm...". Hərəkət Sözə tam olaraq qalib gəlmişdi.

...Və hər şeyə rəğmən nə olurdusa, nə olmurdusa, nə cür olurdusa, nə cür olmurdusa, Vaqifin yaratdığı və bizlərə yadigar kimi qoyduğu YUĞ bizim üçün həmişə bizimlə olan bayramdır. Bir insan, bir vətəndaş sevgili xalqına bundan böyük hədiyyə-miras qoyub gedə bilməz.

(Davamı olacaq)

Kamal ABDULLA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 4 aprel, №11.- S.6-7.