Qara və qırmızı Və ya, İblis(lər) meydanı

Bir tamaşa haqqında ekspressiv təəssüratlar

Proloq

"İblis və" tamaşası Azərbaycan Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində ilk dəfə payızda göstərildi, amma mən bəzi səbəblərdən tam və rahat halda tamaşaya yalnız indi baxa bildim. Gec idi, amma həm də, nə yaxşı ki, belə oldu.

Əgər sentyabrda tamaşaya baxıb, öz fikirlərimi yazsaydım, sonrakı yarım il ərzində "İblis"in anşlaqla nümayiş olunması, hər dəfə zalın büsbütün dolması və hələ tamaşalardan xeyli əvvəl, "bütün biletlər satılıb" elanının verilməsi barədə məlumatım olmayacaqdı.

"İblis"in yaratdığı bu izdiham isə bizə çox şeyi deyir. Deməli, "zalları yalnız yüngül əyləncəli məhsullarla doldurmaq olur", fikirlərini alt-üst edə biləcək səhnə əsərləri də ərsəyə gətirmək mümkündür. Bununçün, sadəcə, düzgün düşünmək, əziyyət çəkmək, işləmək, çalışmaq lazımdır. Yüksək tempi və dinamikası olan, əvvəldən sona qədər tamaşaçını həyəcanda saxlayan bir tamaşa qurmaq, bu tamaşanı oynamaq həm rejissordan, həm də aktyorlardan böyük bacarıq, peşəkarlıq və zəhmətkeşlik tələb edir. Bizdə isə rejissorların və aktyorların əksəriyyəti öz çiyinlərini ağır yüklərin altına verməyi sevmir. Çünki çətindi, ağırdı.

Ən yaxşı bacardığımız iş isə yalnız ayaq altı qazımaq, deyinmək, işləyənə mane olmaq, şər-böhtan yağdırmaq, olmayanın üstünə beşini də qoyub qalmaqal yaratmaqdı. Niyə? Çünki asandı... (bu barədə bir qədər sonra.)

Meta-dram və Cavid

"İblis" əsəri Hüseyn Cavidin dramaturji baxımdan ən ziddiyyətli və dolaşıq əsəridi. Düzgün və xətti dramaturgiyaya malik olan Şeyx Sənan, Afət, Ana və sair kimi pyeslərindən fərqli olaraq, burada Şərq təfəkküründəki "İblis və Tanrı münasibətləri" ilə Qərb ədəbiyyatındakı Mefistofel obrazları, sanki sintez şəklində verilib. Amma bu sintez bəzən eklektik xarakter daşıyır. Pyesin mətni əruz vəznində yazılıb və bu da müəllifin işini çox çətinə salsa da, Cavid bu çətini asan eləyə bilib. Mətn çox dolğun məzmunlu və fəlsəfidir.

Lakin eyni sözləri dramaturji süjet xətti barədə demək olmur. Yəqin ki, məqsədli şəkildə müəllif süjet xəttini birbaşa ideyaya bağlayıb. Sanki mətn dramaturgiyası süjet dramaturgiyasını özünə tabe edib. Məhz buna görə də əsəri mətn olaraq oxumaq çox maraqlıdır, lakin hansısa rejissor bu əsəri səhnəyə qoymaq istəyirsə, o saat çoxsaylı problemlərlə üzləşir və qarşısına çoxlu "niyə"lər, "neyçün"lər çıxır ki, əsərdə bunların cavabı verilmir (buna görə də "İblis" əsəri səhnəyə çox qoyulmayıb).

Belə olan halda, əgər rejissor əsəri olduğu kimi səhnəyə gətirərsə, onda həmin cavabsız sualları tamaşaçıya proyeksiya eləmiş olur ki, bu da rejissorun acizliyinin nümayişidi.

Və yaxud rejissor əsərin motivləri əsasında - onun fundamenti üzərində öz müstəqil əsərini yaratmalıdı. Bu isə çox böyük cəsarət, bacarıq və zəhmətkeşlik tələb edir.

Əməkdar İncəsənət xadimi Mehriban Ələkbərzadə ikinci yolu tutdu və bizə klassik "İblis"i müasir fəlsəfi dekonstruktiv metadram formasında təqdim etdi.

"Caviddə belə şey yoxdu" və ya " Cavid bu səhnəni belə yazmayıb" deyərək, hər yerdə qüsur axtaran bəzi dostlarımıza tövsiyə edərdim ki, elandakı "dekonstruktiv metadram" termininə diqqət etsinlər. Bu ifadə, sadəcə, maraqlı görünməkçün əlavə edilməyib. Tamaşanın bütün konsepsiyasını açır - dramdan sonrakı dram, dramın üstündəki dram, dekonstruksiya olunmuş dram... (Hərçənd dünya teatrşünaslığında "metadram" termininin bir neçə cür fərqli şərhi var, lakin bunları araşdırmaq teatrşünaslarımızın işidi, müdaxilə etmək istəmirəm.)

Konkret bu tamaşada biz dekonstruktiv metadramın nə formada tətbiqini görürük? - Pyesdəki konkret real zaman (1914-18-ci illər) və məkan (ərəb ölkələri) əsərdən silinir. Hadisələr şərtilik müstəvisinə keçirilir. Əsərin ana xətti və ideyası da dekonstruksiya edilir, yəni müharibə əleyhinə yazılmış pyes çərçivəsindən çıxarılır, fəlsəfi anlamda genişləndirilir, ümumiləşdirilir, "Tanrı-Adəm-İblis" üçbucağının əbədi mübarizəsi səviyyəsinə qaldırılır. İblis qiyam edir, Adəm yolundan azır, Tanrı isə ağır-ağır susur. Həmişə olduğu kimi...

Təbii ki, müharibə, qan-qada, cinayət, qətliam motivləri də, məhz bu fərqli müstəvidə daha geniş, daha əhatəli görünür. Burda biz Birinci Dünya müharibəsi dövründə yazılan və bu müharibənin konkret cəbhəsini və hadisələrini əks elətdirən mistik-tarixi bir əsər yox, Tanrının hökmü, İblisin qiyamı və Adəm oğlunun mənəvi çöküşünü əks elətdirən əbədi bir süjet görürük. Və bu əbədi süjetin bir çox mesajları məhz bu müasir dövrün hadisələrini simvolik şəkildə əks elətdirir, bugünkü müasir İNSAN-a ünvanlanıb, onun çöküşünü, mənəvi aşınmasını önə çıxarır.

İnsan deyərkən, həm də bizim özümüz. Tamaşanın əvvəlində səhnədə qalxan güzgü və zala düşən projektor işığı tamaşaçıların arasında dolaşıb, sanki kimisə axtarmaqla, bizə metadramın əsas mesajını verir - bu əsərin qəhrəmanı həm də elə bizik. Səhnədə bizə təqdim olunan hadisələr, elə həm də bizim içimizdə cərəyan edir. İblis də, Tanrı da elə bizim aramızdadı, bizim içimizdədi, bizim səhnəyə zillənən baxışlarımızdadı. Bizim özümüzük.

Bu tamaşa bizim haqqımızdadı. Səhnə sanki güzgüdür. Əvvəldən sona qədər də güzgü funksiyasında qalacaq. Mehriban Ələkbərzadə böyük Cavidin "İblis"ini həm də XXI əsrin güzgüsünə çevirib.

Qeyd edim ki, süjet xəttinin bu cür şərtiliyə aparılması, real tarixi hadisələrdən çıxarılıb, əbədi səmavi mübarizə səviyyəsinə yüksəldilməsi, həm də tamaşaçının içində yarana biləcək bir çox sualları da kənarlaşdırmış olur. Beləliklə, realist təqdimat zamanı süjetdə üzə çıxa biləcək boşluqlar sanki şərtilik pərdəsi altına çəkilir. Tamaşaçının diqqəti daha çox şərti-səmavi mübarizəyə köklənir; Tanrı-İblis-İnsan mübarizəsinə... Daha dəqiq desək, İblislər, İnsanlar və Tanrı...

İlahi üçlük

Əsərin əvvəlində rejissor tərəfindən əlavə edilən, İblisin Tanrıya ünvanlanmış fikirləri də əslində elə ilk dəqiqələrdən bizi tamam başqa tərəfə yönəldir - Birinci Dünya müharibəsi motivlərindən ayırıb, ədəbi-əzəli səmavi konfliktə tərəf aparır.

Tamaşaya rejissor yanaşmasının əsas maraqlı məqamlarından biri pyesdəki vahid İblisin üç yerə bölünməsidi.

Təbii ki, bu priyomu müxtəlif cür mənalandırmaq olar, amma mənimçün üçlük deyərkən, ilk olaraq gözümün qabağına gələn Xristian təfəkküründəki müqəddəs üçlükdür. Və İblisin üçlüyü də, mənim fikrimdə məhz xristian üçlüyü ilə asossiasiya yaratdı. Bu, o demək deyil ki, qeyri dinlərdə hamı mömindi, hamı Tanrının sadiq quludu, əməlisalehdi... Yox, təbii ki, elə deyil. Ancaq o da faktdı ki, İblis personajının ön plana çıxarılması, İblisin qiyamına əsərlər yazılması, ümumən anti-tanrı təmayüllərinin güclənib Ateizmə çevrilməsi prosesi məhz xristian dünyasında baş verib. Digər heç bir dini düşüncədə özünəyönəlik və özünüdağıdan təmayüllər olmayıb. Deməli, müəyyən mənada, İblis məhz xristian dünyasında öz istəyinə çataraq, insanların tam olaraq Tanrıya arxa çevirməsinə nail ola bildi.

Nə cür? Nə yolla? İblislə Tanrı arasında nə baş verdi? İblis niyə Tanrı iradəsinə asi olub insana səcdə eləmədi? Tanrıya asi olmağını nəylə əsaslandırdı? Nəylə sübut elədi ki, əslində mən "bu insan"a səcdə eləməməkdə haqlıydım?

Bəli, tamaşa bu suallara cavab verməyə çalışır. Cavidin pyesdə qurduğu süjet üzərində, rejissor sanki öz hekayətini danışır, yəni İblis(lər)in özünə haqq qazandırmağına imkan verir. İblis hadisələr getdikcə nəfsinin qulu olub, azğınlaşan insanın səcdəyə layiq olmadığını sübut eləməyə çalışır. Hələ, bəlkə bir az da irəli gedib, Tanrıya sübut eləmək istəyir ki, sənin yaradıcılıq məhsulun yararsızdı... Nədi bu? İblisin özündə Tanrılıq sövdası? Bəlkə, "mən yaratsaydım, daha yaxşısını yaradardım" iddiası? Ola bilər.

Əsər müəllifin ağrısını da əks elətdirir. O, müasir insanın öz nəfsinə qul olaraq, İblisin əsirinə çevrilməsini böyük faciə kimi qəbul edir, amma eyni zamanda öz çarəsizliyindən də əzab çəkir. Onun çarəsizliyi bir nəfərin yox, dünyada İblis əsiri olmayan və ya, ən azından ona müqavimət göstərməyə çalışan "Tək"lərin fəryadıdı. Bəli, bu fəryad bəzi məqamlarda hirsə-hikkəyə çevrilir, müəllif insanın şər qüvvəyə çevrilməyinin əsəbindən, hirsindən, sanki İblisin tərəfinə keçmiş kimi görünür - bəli, o, düz deyirdi, bu miskin varlıq, bu miskin, azğın vücud həqiqətən də, səcdəyə layiq deyil..

İttiham kimə ünvanlanıb? Tanrıyamı? İblisəmi?

Əgər hər şey Tanrı qüdrətinin əhatəsindədirsə, onda belə çıxır ki, İblisin qiyamını da, Adəmin rəzalət uçurumuna düşəcəyini də o özü öncədən bilirdi. Həm də, sadəcə bilmirdi, özü öncədən belə planlamışdı. Niyə? Öz yaratdığını sınağa çəkir? Öz yaradıcılıq qüdrətinə əmin deyil?

Yox, əgər varlıqlar tam azaddırsa və bütün bu azğınlıqlar, qiyamlar, asiliklər Tanrı iradəsindən kənar baş verirsə, onda hanı onun "hər şeyi əhatə edən qüdrət"i?

Ağır suallardı, bəşəriyyət min illərdi bunların cavabını tapmağa çalışarkən, yalnız və yalnız düşüncə labirintində azıb qalmış olur.

İblis obrazının oyun tərzindəki ironiya da, sanki bizi müasir postmodern təfəkkür tərzinin fəlsəfi ironikliyinə aparır - hamısı boş şeydi, Tanrı da İblis də, günah da, cinayət də... bunlar barədə düşünüb özünüzü labirintlərə salmayın, çünki həyatın mənasını axtarmağın özü ən mənasız şeydi.

Bu tamaşada da rejissor müəyyən labirint effekti yaradıb. Tamaşaçı müəllifin göstərdiyi qapılardan keçərək, sürətlə hərəkət edir. Ona elə gəlir ki, məqsədə yaxınlaşır. Lakin sonda yenə də başlanğıc nöqtədə peyda olur. Yenə güzgü, yenə işıq şüası və ... İblis də, Tanrı da bizim içimizdədi tezisi... Güzgüyə baxın, hər ikisini orda görə bilərsiz.

Burulğan

Əsər əvvəldən-sona qədər burulğanı xatırladırdı.

İblislərin burulğanı - insanı (həm də tamaşaçıları) öz cənginə çəkən müdhiş bir burulğan. Sürət, dinamika, temporitm sadəcə tamaşanı maraqlı etməyə xidmət etmir, həm də müasir dövrdə insanın azğınlaşmağının necə sürətlə baş verdiyini nümayiş elətdirir. O qədər sürətlə ki, əsərin əvvəlində daxili sarsıntılar içində boğulan arif insan bir də onda ayılır ki, artıq tamahkar, kinli bir seri qatildir. Və son günahı da məhz öz qardaşını öldürməkdir.

Tamaşanın bu cür sürətli burulğan ab havasında getməyi həm də, əvvəldə dediyim kimi, hadisələri realizm ab-havasından çıxarmağa kömək edir. Böyük Cavidin ölməz mətnləri, əruz ritmləri altında bu burulğan bizi real Birinci Dünya müharibəsi hissindən ayırır, metafizik müstəviyə salaraq Tanrıyla İblis arasındakı döyüş meydanına salır. Və bu meydanda aciz qalan Adəm övladı.

Hətta bütün əsər boyu ən saf varlıq olan Xavər də bu burulğanın içində əriyib məhv olur.

Arada mənə elə gəlirdi ki, Rəna müqəddəs Məryəmi simvolizə edir. Müqəddəs atasının qatilini axtaran Məryəm. Atanı öldürən ibn Yəmin isə sanki Nitsşe idi. Bəs Arif? Arif də bizlər - əlimizdən Nitsşenin kitabları düşməyən müasir insanlar.

Arif, həm də Şərq mənəviyyatı üçün çox güclü arxetip olan İrfan sahibi, kamil insanı simvolizə edir.

Amma tamaşaya baxdıqca məndə bir qəribə təəssürat da yarandı. Sürət, temp, dinamika dediyimiz bir məfhum özü-özlüyündə mənimçün varlığa çevrildi. Bəli, bəlkə də İblis elə özü sürətə çevrilib, bu gün sürət dinamika adı altında bizi yolumuzdan sapdırır, başqa yerə aparır. Axı sağlam düşüncənin ən birinci düşməni məhz sürətdir. Sürət düşüncəni də, məntiqi də, zəkanı da öldürür, bütün qərarları yalnız instinkt səviyyəsinə salır. Heyvani instinkt. O heyvani instinkt ki, onu Şərq fəlsəfəsində Nəfsi-əmmarə adlandırıblar. Tamaşanın sürətli tempi içində Arifin (Adəmin) bütün qəfil qərarları və cinayətkar əməlləri də məhz instinkt səviyyəsindədi. Qisas hissi də, ehtiraslı sevgisi də, tamahı - şəhvəti də... Yalnız əvvəldə Arifin bir az düşündüyünü görürük. Ziddiyyətli düşüncələr qısa zamandan sonra sürətin, temp dinamikanın içində əriyir, yalnız instinkt qalır. Arifi İblis nökərinə çevirən, qatil edən də, məhz bu olur - Düşüncəni öldürüb instinkti irəli çıxaran sürət. İblisanə sürət, vəhşi temp-dinamika. XXI əsrdə hakimi mütləq olan SÜRƏT...

Mətnin stixiyası

Hüseyn Cavid "İblis" dramını əruz vəzninin həzəc bəhrində yazıb. Maraqlı cəhət bundan ibarət idi ki, bütün aktyorlar mətnin stixiyasında elə ərimişdilər ki, xırda istisnaları çıxmaq şərtilə, tamaşada əruz ritminin pozulmasını müşahidə eləmədim. Hətta şeirin misraları dialoq içində parçalananda belə, aktyorların mətni ardıcıl düzməsi əruzun pozulmasına imkan vermirdi.

Və bu məqamda mənə maraqlı gələn bir məqamı qeyd etmək istərdim. Adətən tamaşanın müəllifinin (rejissorun) pyesin mətninə hansı əlavə və düzəlişləri etdiyini tutmaq çox çətin olur, çünki heç bir tamaşaçı bütöv bir pyesin mətnini əzbərdən bilmir. Amma bu tamaşada şəxsən mən, hansı cümlələrin Cavidə, hansı fikir və düşüncələrin isə tamaşanın müəllifinə aid olmasını çox rahat tuturdum. Əruzda yazılan misraların, beytlərin arasında əruzda olmayan misraları tutan kimi bilirdim ki, Mehriban Ələkbərzadənin əlavələridi və yuxarıda qeyd etdiyim kimi, metadramın özəl ideyasını daha səlis açmağa xidmət edir. Ancaq bu əlavələr tamaşanın ümumi stixiyasına xələl gətirmirdi. Əruz selinin içində əruz olmayan cümlələr belə, axının içində elə əriyirdi ki, ümumi ritmdən çıxmırdı. Bu məqama görə, tamaşada rol alan aktyorlara xüsusi təşəkkür eləmək istərdim, çünki əruzun ritmini elə tutmuşdular ki, əruz olmayan cümlələri belə, əruz ritminə uyğun şəkildə tələffuz eləməyə nail olurdular. Bu da mətn müstəvisində eklektika probleminin yaranmasının qarşısını alırdı.

Simvollar, metaforalar, işarələr

Tamaşada çoxsaylı metaforik simvollar, bədii tapıntılar var ki, bunları da, hər diqqətli tamaşaçı özü istədiyi kimi şərh etməkdə azaddı. Geyimlərin rənglərindən tutmuş, səhnədəki cəhənnəmi xatırladan quyulara qədər, hər bir detal, hər bir simvol ideyanın tamaşaçıya doğru-dürüst çatdırılmasına xidmət edir.

Ən böyük metafora isə məncə, Arif-Vasif cütlüyünün ümumiləşdirilərək, Habil-Qabil səviyyəsinə qaldırılması idi.

Arifin bütün fikir və düşüncələri, iztirabları, eyni zamanda həm də tənha Adəmin iztirablarıdı.

Əldə tapança - gücün, qüdrətin simvolu kimi çıxış edir. Tapança və qızıl kisələri. İnsanın ağlını başından çıxaran güc və sərvət. Və bir də vəhşi intiqam...

Məgər bu gün dünya səhnəsindəki Tramplar, Makronlar, filanlar - əlinə tapança alan Ariflər deyilmi? Əvvəl də olub, sonra da olacaq.

Tamaşadakı maraqlı mizanlar, aktyor işindəki incəliklər, musiqi, dekor quruluşunun mahiyyəti barədə fikir demək istəməzdim, çünki mənim sahəm deyil. Yalnız onu deyim ki, tamaşanın bütün komponentləri üzvi şəkildə bir-birini tamamlayırdı, heç nə artıq və ya əskik görünmürdü.

Aktyorların hər biri yüz faiz gücünü qoyaraq tamaşanın temp-dinamikasının yüksək səviyyədə saxlanılmağına yardımçı olurdu. Bütün tamaşa boyu, bir dəqiqəlik də olsa, darıxdırıcı səhnə, yorucu monoloq, üzücü dialoq olmadı. Nəfəs alıb-verdik və tamaşa bitdi. Məncə, müasir dövrün uğurlu teatr tamaşası məhz bu cür olmalıdır. Və bu gözəl əsəri ərsəyə gətirməsi münasibətilə gözəl rejissorumuz Mehriban Ələkbərzadəni bir daha təbrik edirəm. Cavidin ölməz Ruhuna bundan gözəl ithaf ola bilməzdi.

P.S. Yazının sonunda son vaxtlar Dram Teatrı ətrafında və Mehriban xanımla bağlı silsilə kompaniyalara da toxunmaq istərdim. Mehriban xanımın Azərbaycan mədəniyyəti, tarixi, teatrı və kinosu qarşısında xidmətləri o qədər çoxdur ki, bütün bu qalmaqallar, təbii ki, nə bir şəxsiyyət olaraq, nə də bir sənətkar olaraq, onu xalqımızın gözündən salmağa qadir deyil. Necə deyərlər, milçək bir şey deyil, vızıltısı ürək bulandırır.

Ancaq bir məsələ də var ki, bəzən bu vızıltılar insanın ürəyinə toxunan hansısa məqamlarla bağlı olanda, artıq reaksiya verməmək olmur. Hamıya məlum faktdır ki, teatrlarımızda o qədər aktyorlar var ki, iki kəlmə sözü də əzbərləyib ard-arda deyə bilmir, iki-üç misranı da yadda saxlaya bilmir, amma ağzını açanda Stanislavskidən, Meyerxolddan elə danışır ki, adamın ağzı açıq qalır. Bu dil pəhləvanlarının bacardığı şey, yalnız bəh-bəhlə özlərindən danışıb, nələrsə tələb eləmək, hamını borclu çıxarmaq, bacarmadığı işləri tələb edib, uğursuzluğa görə başqalarını ittiham eləməkdir. Sözün həqiqi mənasında lazımsız ballast. Bütün sənət sahələrində bu gün bu ballast bizi inkişaf eləməyə qoymur.

Bu məsələlərdə məni həm də daha çox qıcıqlandıran bizim sarı mətbuatın hay-küyü olur. Qəribə yanaşma tərzidi. Tutalım, eyni dırnaqarası jurnalist bu gün hansısa tamaşanı tənqid edir, aktyorların bərbad oyunundan danışır, lakin sabah həmin bacarıqsız aktyoru işdən çıxaranda, eyni jurnalist elə bir hay-küy qaldırır ki, elə bil sənətin sütununu dağıdırlar... bu nə məntiqdi axı? Belə çıxır ki, sizə heç bir inkişaf, keyfiyyət dəyişikliyi lazım deyil? Yalnız qalmaqal, hay-küy gərəkdi? Bəsdirin, böyük şəxsiyyətlər əleyhinə qarayaxmaları, şər-böhtanları şişirdərək, bu yolla çörək qazandınız. Əzizlərim, bu yolla qazanıb yediyiniz çörək çörək deyil, zəhrimardı.

Əgər həyatını, canını bu xalqın mədəniyyətinin, ədəbiyyatının və başqa sahələrinin inkişafına həsr eləyən insanlar bu cür milçək axınları qarşısında müdafiəsiz qalacaqsa, bundan sonra kimdən belə fədakarlıq gözləmək olar? Sonra hansı inkişafdan, hansı yüksəlişdən dəm vurmaq olar? Belə kompaniyalar yalnız iş görməyib, ayaq altı qazanları sevindirir, həqiqi iş görənləri isə ruhdan, həvəsdən salır.

Xahiş edirəm, belə məsələləri qabardanda, diqqətli olaq.

Sonda bütün oxucularımızı "İblis və " tamaşasına baxmağa dəvət edirəm. Bu güzgü bir az qorxuludur, adamı diksindirir, lakin ara-sıra hamımıza çıldaq lazımdır. Bəlkə oyandıq.

İlqar FƏHMİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 11 aprel, №12.- S.16-17.