Türk düşüncəsində təbiətə

sevgi və ekoloji mədəniyyət amili

Təbiət ulu Tanrının şah əsəridir, biz türklər isə təbiətin ən sevimli övladlarıyıq. Təbiət ədalətlidir, saxtakarlığı, qeyri-səmimi və süni münasibətləri sevmir, buna görə də təbiət qədim türklərdə bütünlüklə müqəddəs xüsusiyyətlərə malik bir anlayış olmuş və onların inanc sistemində mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Türkün təbiətə xoş münasibətini onun dağı, daşı, səmanı, çayı, meşəni, təbiətdəki müxtəlif varlıqları ilahiləşdirməsində görmək olur. Onun ilkin mifoloji düşüncəsində ilahi keyfiyyətlərini təbiət hadisələri ilə ifadə etmək, təbiətdə, onun müxtəlif varlıqlarında daim özünü görmək heyrətamiz bir sistemi təşkil edir. Türk bu heyrətamizliyi müxtəlif formalarda vəsf etməklə inanc dünyasında Tanrıya tapınma kultunun ilahi bir harmoniyasını yaradır. Tarixin müxtəlif dövrlərində qədim türklərdə insanla heyvanlar və ya bitkilər arasında metafizik bir əlaqənin olduğunu qəbul edən düşüncə və davranış sistemi olan totemizm inancı da mövcud olmuşdur.

Bildiyimiz kimi, müasir dövdə dünyamız çox dəyişib və bizi də onunla bərabər dəyişməyə məcbur edir. "Hazırda təbiətə münasibət necə olmalıdır?" sualı bütün dünyada aktuallıq kəsb edir. Səbəb də odur ki, son iki əsrdə ətraf mühit amillərinin, təbii sərvətlərin, biosferin, ekosistemlərin, flora və faunanın normal ahəngi tamamilə pozulmuş və çox ciddi ekoloji disbalans yaranmışdır. İnsanın, cəmiyyətin mənəvi mədəniyyət səviyyəsinin inikası olan ekoloji problemləri həll etmək üçün bütün dünya dövlətləri müxtəlif yollar axtarır. Bu prizmadan yanaşsaq, görərik ki, həll yollarının tapılmasında dünyanın ən böyük ekoloji platforması olan COP29-un Azərbaycanda keçirilməsi dialektik qanunauyğunluğun nəticəsidir. Çünki türk xalqlarının tarixini, dünyaya baxışını araşdırdıqda insanlığın ən nəcib duyğularının məhz türk xalqlarından qaynaqlandığının şahidi oluruq. Türk xalqlarının təbiətə münasibətinin dərin qatları və ənənələrinin mövcudluğu bu məsələlərin tədqiq edilməsini şərtləndirir.

Bu mənada, biz ilkin olaraq təbiətə münasibətin ayrı-ayrı məna çalarlarını öyrənməyi zəruri hesab edirik.

Təbiətə iki münasibətin nəticələri

Qədimdən insanlar təbiətə iki cür yanaşmışlar:

1) təbiəti qorumaq və bu mənada onu yaratmaq;

2) təbiəti öz marağına uyğun dəyişmək. İkinci yanaşma əsas olaraq texniki təsirlərlə təbiəti fəth etməyi nəzərdə tutur.

Tarixi təcrübə hər iki yanaşmanın müsbət və mənfi tərəflərini aydınlaşdırdı. Texno-yanaşmanın dominantlığı ilə keçən əsrlərdən sonra bəşəriyyət belə qənaətə gəldi: əgər bu gedişatı insan övladı dayandırmasa və ya keyfiyyətcə dəyişməsə, bəşəriyyətin özünün varlığı ciddi risk altına düşə bilər. Hətta daha radikal düşünənlərin qənaətləri belədir: dünya ekoloji fəlakətlər üzündən məhv olmağa doğru gedir!

Bu məsələ indi "qlobal problemlər" adlanan və dünya ekzistensiyası üçün böyük risk daşıdığı qəbul edilən ziddiyyətlər, təhdidlər, paradokslar, fəlakətlər, təhlükələr çoxluğunun mərkəzində dayanır. Yəni tarix insan övladına sübut etdi ki, texniki, elmi, fəlsəfi və s. inkişafa baxmayaraq, homo sopiensin varlığı məsələlərinin mərkəzində təbiət dayanır!

İndi müşahidə edilən bütün qorxulu ssenarilərin təməlində insanın qədimdən "təbiətlə birgə" və ya "onu insanın xeyrinə dəyişmə" seçimi arasında etdiyi tərəddüdlər dayanır! Bu, tarixlə təbiətin insan qövmünə verdiyi tarixi dərsdir! O dərsdən ibrət almaq üçün problemin kökünə getmək gərəkdir. Dünya üzrə etnosların qədimdən təbiətə necə münasibət göstərdiklərinin elmi dərki bəlkə yardımçı olar. Öncə, indi elmdə təbiətə olan münasibətin bir obrazına baxaq.

"Ekosofiya" və "Umvelt dünya":

həqiqət anı

Bu məqalədə etnosun təbiətə münasibətinin yalnız bir neçə məqamlarına toxuna biləcəyik. 1922-ci ildə amerikan sosioloqu Q.Berrouz "insan ekologiyası" anlayışını elmi dövriyyəyə daxil etdi. Bu anlayış ətraf mühitin insanın həyat fəaliyyətinə təsirlərini öyrənmək məqsədi ilə daxil edilib. Bura təbiət, ətraf mühitin çirklənməsi, adət-ənənə, əxlaq, din, siyasi quruluş kimi müxtəlif parametrlər daxildir. Deməli, XX əsrin əvvəllərində Qərb elmi şüuru anladı ki, təbiət və onunla bağlı müxtəlif faktorlardan insan həyatının keyfiyyəti birbaşa asılıdır. Təbiətə münasibət həm fərd olaraq insanın özünə, həm kollektiv birgəyaşam forması olaraq cəmiyyətə (etnosa, topluma) ciddi təsir edir. Bununla yanaşı, təbiət cəmiyyətin demoqrafik dinamikasına əsaslı təsir göstərir və s.

Dünyanın özünü inkişaf etmiş sayan kəsimi bununla məhdudlaşmadı. Bir-birinin ardınca ekoloji vəziyyətin elmi dərk edilməsi ilə əlaqədar anlayışlar, nəzəriyyələr, konsepsiyalar irəli sürdülər. A.Peççen ekoloji böhrandan qurtulmaq üçün "insanın daxili transformasiyası"nı zəruri saydı. Bir qrup tədqiqatçı problemlərin kökündə insanın "biogen varlıq"dan "texnogen varlığ"a çevrilməsini gördü. Akademik N.Moiseyev cəmiyyətlərin biosferada mövcud olan bioloji növ kimi daim təbiətlə (hətta kosmik masştabı əhatə edən noosfer miqyasında) qarşılıqlı əlaqələrini elmi təhlil etməsi, tədqiqat aparması vacibliyindən bəhs etdi.

Keçən əsrin ortalarında Yakob fon İkskyül "Umwelt" anlayışını daxil etdi. Bu anlayış semantik olaraq "ətraf mühit" deməkdir. Lakin Y.fon İkskyül ona dərin elmi məna vermişdir. Onun başlıca mahiyyəti belədir: hər bir canlı orqanizm ətraf mühitdən özünün mövcudluğu üçün lazım bildiyi faktorları seçir, özünün yaşam dünyasına daxil edir, ona uyğunlaşdırır. Buna görə də hər canlının öz "umvelt"i var ki, onu canlının "ekoloji yaşam dünyası" da adlandırmaq olar. Yəni insan da daxil olmaqla, hər bir canlı bu dünyada özünün "ekoloji mühiti"ni yaradır və orada mövcud olur. Bu, Qərb elmi təfəkküründə rastlaşdığı bütün ekoloji məsələlərin kökünün "özünün daxili aləmində", fərd və qövm olaraq təbiətə münasibətinin mahiyyət, məzmun və xarakterində olduğunu anlamağa təkan verdi. Başqa sözlə, təbiətə münasibətdə özünün düşüncə və praktiki davranışlarına tənqidi yanaşma zərurətini ortaya qoydu. Yeri gəlmişkən, hələ də Qərb "ekoloji təfəkkürü" özünə tam tənqidi yanaşa bilmək qabiliyyətini göstərə bilməmişdir. Hələ də geosiyasi, siyasi və dövləti maraqlarını eqoistləşdirərək "hər şey mənimdir" prinsipi ilə hərəkət edənləri vardır.

Ancaq Feliks Qvattari fərqli düşündü. Y.fon İkskyülün yaradıcılığına ciddi diqqət yetirən F.Qvattari J.Delyozla birgə "ekosofiya" (eko - ətraf mühit, sofiya - müdriklik) təlimini yaratdı. Nəhayət ki, Qərbdə təbiətə real olaraq müdrik yanaşmanı dərk etdilər.

Ancaq... Bir tərəfdən artıq gec idi - bəşəriyyət çəkdiyini çəkmişdir, digər tərəfdən, bəlkə də elmi çıxış yolu başlamışdır. Belə ki, F.Qvattari geniş anlamda insan-təbiət münasibətlərinə daim axıcı olan cərəyanların qarşlıqlı münasibətləri kontekstində baxır. Məsələ yalnız ekosistem miqyası ilə məhdudlaşmamalıdır. Ümumiyyətlə, bəşər övladı (etnoslar, xalqlar, millətlər, tayfalar, fərdlər) daxilən təbiətə (ətraf mühitə) münasibətlərini dəyişməlidirlər.

Bu, o zaman ekoloji müdriklik olur ki, fərd və kollektiv səviyyədə insan təbiətlə bütövləşsin, özünü onun bir parçası, daxili tərkib hissəsi kimi qəbul etsin. Eyni zamanda qəlbən duysun və intellektlə anlasın ki, dünya onun "içində" - mənəviyyatında, özünə və başqasına münasibətində, ətrafdakı hər zərrəyə münasibətində yaranır. Dünya insanın özündən kənarda mövcud deyildir - "nə tökərsən aşına, o çıxar qaşığına"! İnsan bu anlamda "başından yuxarı tullana bilməz"!

Nəzəri olaraq daha dərinlərə getmirik. Ancaq bu fikirlərdən məqalənin mövzusu baxımından əhəmiyyətli olan bir neçə nəticəni ifadə etməyə ehtiyac vardır.

Birincisi, dünya anlamışdır ki, təbiətə olan münasibəti təbii qanunlara uyğun deyildir.

İkincisi, yaranmış ziddiyyətli və riskli vəziyyətdən qurtulmaq üçün fərqli elmi yanaşmalara ehtiyac meydana gəlmişdir.

Üçüncüsü, onların hər biri "ekosofiya" və ya "umvelt" - dünyaların harmoniyasına anil olmaqla xarakterizə olmalıdır.

Dördüncüsü, bunlar onu göstərir ki, problemə şərqlilərin anlamında "holistik" yanaşma çıxış yolunu göstərə bilər.

Beşincisi, Şərq ekoloji təfəkkürünü, mifoloji təsəvvürlərini, ümumiyyətlə birgəyaşam fəlsəfəsini obyektiv, dərindən və geniş araşdırmaq lazımdır!

Bunun üçün fərqli təlim anlayışları daxil edə bilərsən. Məsələn, indi "dərin ekologiya"dan (U.Anderson, U.Foks və digərləri), "personalist ekologiya"dan (təbiətlə əməkdaşlıq, təbiətin imkanlarının artırılması), əsasən, xristian əxlaqı ilə bağlı olan "teogeopolitika"dan (S.A.Sall), "teoekologiya"dan (L.Uayt, C.Passmor və s.) bəhs edirlər. Ancaq bütün bu fərqli yanaşmaların praktiki faydası yalnız insanın dərin mənəvi, əxlaqi, dünyagörüşü qatlarında təbiətə münasibətini dəyişmədən söz olaraq qalacaq.

Məsələn, indi böyük dövlətlər qlobal iqlim dəyişikliyindən bəhs edirlər, "yaşıl dünya" konsepsiyasını yaratmağa çalışırlar. BMT bununla bağlı xüsusi qurumlar yaratmışdır (məsələn, COP). Parisdə qlobal iqlim dəyişiklikləri ilə bağlı saziş imzalanmışdır. Lakin özünü böyük sayan dövlətlərin heç də hamısı koordinasiyalı və problemin həllinə xidmət etmək ruhu ilə fəaliyyət göstərmirlər. Biri həmin müqavilədən çıxır, digərləri maliyyə ayırmaq istəmir. Buna paralel olaraq dünya atmosferini ən çox onlar çirkləndirməkdə davam edirlər. Rəqəmlər göstərir ki, dünyanı ən çox ABŞ və Çin çirkləndirir, atmosferə çoxlu miqdarda qaz atırlar. Amerika, Avropa, Uzaq Şərqin inkişaf etmiş ölkələri atmosferə ən çox zərər verən və bu mənada iqlimi süni dəyişəndirlər. Ancaq onlar bu məsuliyyəti üzərlərinə götürmək istəmir, üstəlik, bir-birlərini suçlayırlar.

Bu paradoksal mənzərə nəyi ifadə edir? Hər şeydən öncə onu ifadə edir ki, onlar özlərinə "böyük və güclü" demələrinə baxmayaraq, təbiətə və bütövlükdə dünyaya münasibətdə "böyük və sülhsevər" deyillər. Bundan başqa, tarixdə mövcud olan təbiətsevərliyin fəlsəfəsini və elmini dərk etməyi özlərinə rəva görmürlər. Bu yanaşma ilə dünya ekologiyası düzəlməz!

Biz türk xalqlarının mifik və elmi təfəkkürlərində təbiətə münasibətin əsas cəhətlərini araşdırmaqla bu günlə səsləşən çox özəlliklərə rast gəldik. Onlar üzərində geniş dayanaq.

Sinharmoniya

"Sin" sözü Şərq fəlsəfəsində (Çində) ən dərin qatlarda mövcud olan və ya oradan qaynaqlanan maddi və ya ideal fenomeni, başlanğıcı ifadə edir. Bir qədər konkret elmi ifadədə bu, real dünyada harmoniyanın kökündə dayanan faktor kimi təsəvvür edilə bilər. Azərbaycan fəlsəfi və elmi araşdırmalarında bu aspekt demək olar ki, işlənməmişdir (çox məhdud formada f.e.d.Füzuli Qurbanovun qeydləri vardır).

Deməli, "sinharmoniya" yaranışın ilk başlanğıcından qaynaqlanan harmoniyadır və bu mənada gerçəkliyin, reallığın, dünyanın, kosmosun "öz"üdür. Maraqlıdır ki, türk xalqlarının mifik təsəvvürləri mahiyyətcə tamamilə sinharmoniya xarakterlidir. Bu, onların düşüncələrində, dillərində, dünyaya münasibətlərində məişət mədəniyyətlərində qabarıq şəkildə ifadə edilmişdir. "Sinharmonik davranış" (sosioloq Əhməd Qəşəmoğlu ona "ahəngyol" deyir) türk qövmünün dünyaduyumunun, onun mifik, emosional, tarixi, kültürəl və məntiqi dərkinin mahiyyətidir. Problemin bu tərəfinin Azərbaycan elmində araşdırılması fövqəladə aktualdır. Çünki yadlar türk qövmü (o cümlədən, azərbaycanlılar) haqqında yanlış, süni və əsassız təsəvvürlər formalaşdırmışlar. Onlar Azərbaycan fəlsəfi və elmi zəkasının məntiqi gücü ilə darmadağın edilməlidir. Azərbaycanlının intellekt çırağı özü haqqında həqiqətləri gün üzünə çıxarmalıdır. Bu mənada həmin məsələ bizim "intellektual məsuliyyətimizdir"!

Biz bu məqalədə sinharmoniyaya azərbaycanlıların həyatının üç mühüm aspekti prizmasında baxacağıq.

Birincisi, azərbaycanlıların kollektivləşmə forması, yəni ailə, tayfa, xalq, millət kimi özünütəşkilinin elmi izahı.

İkincisi, Azərbaycan dilinin sinharmoniya kimi özəllikləri.

Üçüncüsü, azərbaycanlıların təbiətə münasibətlərində sinharmoniya.

Bunun üçün öncə mənbələrə əsasən Azərbaycan türk mifik təfəkkürünün təbiət kontekstində bir sıra xüsusiyyətlərinə nəzər salaq.

Oğuz xandan başlayan yol

Ümumiyyətlə, türk mifologiyası çox dərindir. Onu dərk etmək üçün İlahi məqamla yüksək insani ədalətlilik məqamının vəhdətində düşünməlisən. Daha doğrusu, türk mifik təfəkkürü ilahi kodlarla bu dünya kodları "sərhədində" dahiyanə düşüncə "gəzişməsi" tələb edir. Onlardan hər hansı birinin xeyrinə düşüncə kültürü balansını pozsan, əsl türklük anlamını təhrif etmiş olursan. Biz təsadüfən "əsl türklük" anlayışını daxil etmədik. Burada dərk edilməli prinsipial məqamlar mövcuddur.

Barak Obama 2009-cu ildə Amerika Milli Akademiyasında nitqi zamanı vurğulamışdı ki, "Apollon-8"in astronavtlarından biri, Bill Anders 1968-ci ildə ilk dəfə dünyanın fotosunu çəkə bilmişdir. Sonralar B.Anders həmin anı belə təsvir etmişdir: "Dünyanı görəndə tamamilə dəyişdim. O, açıq göy rəngdədir. Sərhədsiz, bölünmədən. O, bu görüntüdə elə mötədil (ruhani, üsyankarlıqsız), elə gözəl idi ki! Həm də yalnızdı!"

Mən də bir amerikalı astronavtın bu fikirlərini oxuyanda elə heyrətləndim ki...sərhədi yoxdur! Ancaq mənim heyrətim astronavtın dünyanı təsvirinin türklərin taleyinin təsviri ilə necə oxşar olması ilə bağlı idi.

Birincisi, açıq göy rəng türklərin simvollarından biridir. İndi o, Azərbaycan Respublikasının bayrağının rənglərindəndir! Türklər və əsas da azərbaycanlılar dünyaya sərhədsiz, bölünməz kimi baxırlar. Baxın, Nəsimiyə, Nizamiyə, Füzuliyə və müasir bədii yaradıcılıq insanlarına. Baxın, müasir azərbaycanlı ziyalısının zəkasına - orada bəşərilik, nəciblik çox güclü yer tutmuşdur! Türklər ruhanidirlər, bəşəridirlər, çox mötədildirlər və hətta o dərəcədə ki, bizləri pislikləri unutqanlıqda daim qınayırlar. Müəyyən dərəcədə haqları var. Lakin bütün dünyaya öz evin kimi baxdıqda yad heç nə yoxdur. Bizim dilimizdə isə belə bir atalar sözü vardır: "evin içində hər şey olur".

Azərbaycanlı unutqan deyildir. Onun özünə, qövmünə və bütün dünyaya baxışı bir bütövdür! Eyni zamanda bu baxışda ədalət və birləşdirmək əsas yer tutur. Buna görə də pis münasibəti unutmur, onu dünya proseslərinin öhdəsinə, tarixin, zamanın sınağına və daha ümumi masştabda Allahın öhdəsinə buraxır! Bir yerə qədər! O yer dünya nizamına olan təhlükənin sınırı ilə müəyyən edilir. O sınırı keçənləri türk dünyəvi qaydalarla cəzalandıra bilir! Bunun konkret gerçəkləşmə özəlliklərini ermənilərdən soruşa bilərsiniz.

Deməli, türk olmaq dünyəvi, bəşəri olmaq deməkdir! Bütün dünyaya öz evin, yaşam məkanın kimi baxıb, ona uyğun hərəkət etməkdir. Yəni türklük qan yaddaşı qədər də kültür hadisəsidir! Bütün dünyanı əhatə edən mədəniyyət qavramıdır! Türklüyü və ideologiya kimi türkçülüyü etnik, qan mənsubluğu ilə dərk etmək tam anlam deyildir! Türklükdə ədaləti, dünya nizamını, dünyəviliyi, bəşəriliyi kənara qoya bilməzsən! İndiyə qədər bu məsələdə türklüyə qarşı ədalətsizlik olmuşdur, indi təsəvvürləri dəyişməyin zamanıdır. Özümüzdən başlayaq!

Elmi baxımdan ən maraqlısı ondan ibarətdir ki, türklər dünyanın açıq göy rəngdə olduğunu nədən biliblər? Bəlkə bu, onların mifik təfəkküründə hansısa əlamətlərdə ifadə edilmişdir?

Oğuz mifində xanın Göydən meşəliyə endiyi fraqmenti vardır. Bunu tədqiqatçılar vurğulayırlar. Göy ilahiliyin rəmzidir, meşə (ağac) isə yer üzündə mövcud olmanın həm göylərə yüksələn həyatlılığın, həm də torpağa dərin kök salmanın rəmzidir. Ağac bu mənada bir çox xalqların həyat rəmzi, mövcudolma və böyümə simvoludur. Oğuzlar üçün İlahilik ədalət, nizam və Yaradana bağlılıqla əlaqəlidir. Ona görə də oğuzların missiyası ilahi ədaləti, nizamı və yaranışı dünyaya yaymaqdan ibarətdir. Türklər bununla "cahana sığışmırlar".

Məsələnin ikinci tərəfi türklərin bu dünyada ilahi ədaləti və nizamı hansı üsulla təmin etmələri ilə bağlıdır. Oğuz mifində bu da vardır. Oğuz xan oğullarını iki qrupa bölür. Biri Boz oxlar, digərləri Üç oxlar adlandırılır. Onlara ad qoyanda Oğuz xanın taxtının sol və sağ tərəflərində ağaclar sırası olur. Hər birinə qurbanlıq qoç bağlanır. Bu, bu dünyada oğuzların həyat yolunun sağında da, solunda da yaşıllığın, həyatın, kökə bağlılığın mühüm şərt olmasını ifadə edir. Hər nə olsa da, türk həmin yoldan kənara çıxmamalıdır. Bu, Türk törəsinin ideya çərçivəsi kimi də təsəvvür edilə bilər. Yəni türklər həm dünyəvi, həm öz törəsinə sədaqətli insan, həm də kökə daima bağlı varlıq olmalıdırlar! Türklük ən dərin qatlarda budur!

Belə görünür ki, türk mifik təfəkküründə öncədən üç məqam vəhdətdə əksini tapmışdır - birincisi, kökə bağlılıq (ağac rəmzində), ikincisi, törəyə sədaqətlilik (kökə əsaslanan həyat qaydası, yenə də ağac rəmzi), üçüncüsü, dünyəvilik (dünyanın rəngi açıq göydür və ağac kökləri ilə ona nüfuz edir). Bununla bizim təhtəlşüurumuzda kökə bağlılıq, qövm kimi mövcud olma fəlsəfəmiz və dünyaya münasibətlərimiz vəhdətdədir. Bu vəhdətin ana xəttini təbiət və onu təmsil edən ağac rəmzi təşkil edir! Məsələnin bu aspektinin təhlilinə keçmədən öncə, türklərin özünüyaratma və ya özünütəşkil forması üzərində dayanaq.

Türk özünütəşkilində

hüquq, törə və qanun

Türklərin ailə qurmaqdan başlayaraq millət səviyyəsinə qədər özlərini təşkil etməsi əsasən üç qanun (və ya hüquq) üzərində olmuşdur. Onlar hökmdar (lider, dövlət başçısı) qanunu, divan (parlament, məclis) qanunu və Yosun (Azərbaycanda ona "mamır" da deyirlər) qanunudur. Bunların hər birində iki əlamət ortaq dəyər kimi iştirak edir. Birincisi, hüquqla qanun sinonimdir, yəni türklər hüququ ontolojiləşdirmişlər, onu, ümumiyyətlə varolmanın təbii, dünyəvi əsası hesab etmişlər. Bu anlamda hüquq türklər üçün süni yaradılan deyil, dünyanın bünövrəsindən təbii mövcud olan faktor olaraq qavramışlar. Buna görə də hüquqa əməl etmək təbii yaşama uymaq deməkdir. Hüquqa əməl etmək təbiət-insan birliyinin, bütövlükdə varolmanın təbii şərtini gözləmək deməkdir.

İkincisi, bütün səviyyələrdə qanunlarda törə nəzərə alınmalıdır. Çünki türklərə görə, "ot kökü üstündə bitir". Bunun da təməli varolmanın özündədir. Türk mifində törənin xüsusi yeri dünyanın tələbi kimi müəyyən olunmuşdur. Ondan kənara çıxmaq dünyanın qaydasına qarşı çıxmaq deməkdir.

Bu iki ümumi faktorun işığında Yosun qanunu türklərin özünüyaratmasının birbaşa təbiət qanunlarına uyğun olduğunun rəmzi kimi görünür. Burada Qərb dünyagörüşündən prinsipial fərqi olan bir özəllik vardır. Həmin özəllik türklərin dünyanı özlərinə uyğun deyil, özlərini dünyaya uyğun qəbul etmələri ilə bağlıdır. Buna görə də türklər başqalarına və deməli, bütövlükdə dünyaya qarşı aqressiv olmurlar - bir-biri ilə uyum içində və ədalətli yanaşmağa can atırlar.

Yeri gəlmişkən, bu yanaşma sonralar İslam vasitəsi ilə daha da gücləndi və türk mentalitetində yerini daha da möhkəmləndirdi. İslam ədaləti və paylaşmanı mühüm fəzilətlərdən hesab edir. Dünyaya aqressiv deyil, uyumlu yanaşma üçün ədalət, bərabərlik, paylaşmağa açıqlıq böyük rol oynayır. Bu kimi məsələlərə görə, bəzən məcazi mənada "İslam türk dinidir" deyirlər. Əslində dinin etnik mənsubluğu yoxdur - o, Yaradan tərəfindən bəşəriyyətə göndərilmişdir!

Türklərin dünyaya uyğunlaşmasının iki aspekti vardır. Birinci aspekt türklərin dünyanın mövcud mənzərəsinə səbirli yanaşmasını ifadə edir. Lakin burada "səbir" anlayışının həm törə, həm də dini izahı lazımdır. Türklər üçün səbirli olmaq passiv qalmaq, haqsızlığa, ədalətsizliyə, zülmə laqeyd olmaq anlamını qətiyyən vermir. Səbirli olmaq tam mənası ilə dözümlü olmağı da ifadə etmir. Türk üçün səbirli olmaq Allahın iradəsini tam dərk etmək əsasında İlahi nizamı və ədaləti bərpa etməyə aparan yoldur. Yəni səbirli türk passiv deyildir, şəxsi istəklərinin qurbanı olmadan İlahi ədaləti dərk edərək, onu bərpa üçün təqdir olunan məqamı gözləməkdir. Əgər bu olmasa, türk nəfsinə yenilmiş olur ki, bu da həm törəyə, həm də dinə əksdir!

İkinci aspekt türklərin ədalət, haqq və nizam anlayışları dünyaya münasibətdə həmişə məzlumların, zülmə uğramışların yanında olmağı tələb edir. Burada məsələ "məzlum" anlayışını düzgün dərk etməklə sıx bağlıdır. Məzlum zalımın olduğu yerdə yaranır. Zülm etmək türk mifik təsəvvürünə görə İlahi ədalətə qarşı çıxmaq deməkdir. İlahi ədalətə qarşı çıxmaq bu dünyaya qarşı aqressiyadır. Onun kökündə isə özünü dünyaya qarşı qoymaq təhtəlşüuri artefakt dayanır. Deməli, məzlumun yanında olmamaq kökdən İlahi ədalətə arxa çevirmək, özün ilə dünya arasına sədd çəkməkdir. Bu, bölücü yanaşmadır. Həmin məntiqlə insan cəmiyyətə və sonunda təbiətə qarşı istismarçı, təcavüzkar olur. Bu da təməldən törəyə və dinə ziddir! Türkün fərd və kollektiv kimi yaşama fəlsəfəsinin baza qaydalarına uyğun deyildir.

Buradan türk qövmünün özünütəşkil fəlsəfəsi ilə özünün "açıq mavi" dünyasını yaratması, bu dünyanın indi Qərb təfəkkürünün ortaya çıxardığı "yaşıl dünya" anlayışına münasibəti (o cümlədən, COP29-a) və hazırda qarşımıza çıxan ciddi ekoloji problemlərin həll üsulları ilə bağlı təhlilə keçmək olar.

(Ardı var)

Sadiq QURBANOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 18 aprel, №13.- S.12-13.