Bildunqsromanın psixoloji,

fəlsəfi, sosioloji tərəfləri

Dünya, xüsusilə də, alman ədəbiyyatına xas bildunqsromanın təhlili kənardan sadə görünsə də, əslində, alt qatında xeyli psixoloji, fəlsəfi, sosioloji və.s məqamlar var.

Təkrarlamaqda fayda vardır: Bildunqsroman nədir?

Vikidepik olaraq desək, bu cürdür:

"Bildunqsroman" termini Azərbaycan dilində geniş istifadə edilməsə də, ədəbiyyatda bu janr "Bildungsroman" (almanca "bildung" - tərbiyə, inkişaf və "roman" - roman) formasında tanınır. Bu janr əsasən, baş qəhrəmanın şəxsi, mənəvi və intellektual inkişafını təsvir edən romanlara aid edilir.

Geniş istifadə olunmasa da, bizdə bunun adına "Tərbiyəvi roman" deyilir.

Ancaq bu roman forması bizdəki tərbiyə anlayışı ilə üst-üstə düşürmü?

Bildiyimiz kimi, Azərbaycanda bu roman formasında konkret bir roman yoxdur, sadəcə, ayrı-ayrı əsərlərdə işartılar var. Üstəlik, ənənəvi bildunqsromanla bizdəki bildunqsroman işartıları arasında da məhz tərbiyə məsələsində ayrılıq müşahidə olunur.

Bildunqsromanın mərkəzində, belə demək olarsa, həmişə bir düşmən dayanır. Bu düşmən bir şəxs də olur, ancaq belə olmaya da bilər. Daha dəqiq, bir düşmənin fonunda ümumi olaraq cəmiyyətlə mübarizə, dəyişim göstərilir. Çünki bu roman formasında qəhrəmanın öz qorxuları, inancları, cəmiyyətin yaratdığı qadağalar onun böyüməsinin qarşısında dayanan əsas maneələrdir.

Dəqiq deməliyiksə, bildunqsromanın qəhrəmanı bir neçə mərhələni keçməlidir. Həmin mərhələləri bu cür təsnifatlaşdıra bilərik:

1) Qəhrəmanın uşaqlıq dünyası, o dünyada yaşadıqları və onun dağılması. İstisna olaraq, qəhrəman yaxşı bir dünyada, reallıqda da yaşaya, lakin sonrakı həyatı gördükdə sarsıla da bilər (psixoloji məqamlar xüsusilə bu mərhələdə olur).

2) Bildunqsromanın ən əsas xüsusiyyətlərindən olan inkar dövrü. Qəhrəman burada qarşılaşdığı yeni dünyanı, reallığı qəbul etmir, qayda-qanunlara qarşı üsyan qaldırır. Bütün bunlar mənəvi olmaqla yanaşı, fiziki də olmalıdır (fəlsəfi məqamlar burada ola bilər. Qəbul etmədiyi dünyadan sonra özündə formalaşan fikirlərlə özünəxas yeni bir fəlsəfi dünya düzəni).

3) Qəhrəmanın axtarış dövrü. Bu məqamda qəhrəman iki dünya, reallıq arasında özünü itirir, axtarır, öz aid olduğu yeri və məqamı tapmaq istəyir. Bu axtarış zamanı isə o, artıq nisbətən kamilləşməyə doğru getməlidir (sosioloji tərəfi burada açılır).

4) Nəhayət, sonuncu, yəni yenidən doğulma, başqa obraz. Burada qəhrəman artıq əvvəlki həyatı, gördüyü reallıqlar və dünya ilə vidalaşır, özünəməxsus bir reallıq formalaşdırır. Bu reallıq isə yanlış reallıq olmamalıdır. Olarsa, o zaman buna anti-bildunqsroman adı vermək daha uyğundur. Çünki klassik bildunqsromanla müasir bildunqsroman sonluqlarında xeyli fərqlər var. Məsələn, anti-bildunqsromanda bütün mərhələləri keçən qəhrəman sonda intihar edərək də öz reallığına qovuşmuş ola bilər.

Bəs bu məqamlara aid başqa nələr demək olar?

Əksər bildunqsromanlarda qəhrəman ən birinci atası ilə problem yaşayır, ilk üsyanı ona olur. Bunu Freud nəzəriyyəsinə, Carl Junga bağlamaq olar. Romanda qəhrəmanın içindəki qaranlıq tərəflə qarşılaşması Jung arxetiplərinə, ataya qarşı olan üsyan isə Oidip kompleksinə işarədir. Bunlar hamısı daha çox klassik bildunqsromana aiddir. Müasir dövrdə klassik bildunqsroman strukturu dəyişir. Artıq qəhrəman sonda qələbə qazanmaya da bilər. Onun roman boyu etdiyi üsyan, inkar da hədər ola bilər. Bir şərtlə, əgər o, sonda yaşamağı öyrənə bilirsə. Yaxud da, qəhrəman üsyan etdiyi dünyaya və adamların yanına qayıda bilər, ancaq yetişkin insan kimi, daha əvvəlki olaraq yox.

Roman formaları arasında bu formaya oxşar formalar da vardır. Məsələn, buna misal olaraq Küsnstlerromanı demək olar. Süjet xətləri eyni olsa da, tək fərq Küsnstlerromanda olan qəhrəmanın adi adam olması yox, sənətçi olmasıdır. Əsərdə isə həmin qəhrəmanın sənətkar kimi yetişməsi təsvir olunur.

Yəni, bunlar əslində, həm də bildunqsromanın formalarıdır.

Başqa misallar olaraq Erziehungsromanı (Tərbiyə və təhsil prosesinə xüsusi diqqət yetirilir) Entwicklungsromanı (Ümumilikdə inkişaf, dəyişmə və böyümə proseslərini əhatə edir) misal demək olar.

Yeganə Anti-Bildungsromandır ki, burada qəhrəman böyümür. Bizdə olmasa da, bizə yaxın Türk ədəbiyyatında bildunqsromanın ən yaxşı forması Orhan Pamukda var. Daha dəqiq, onun "Cevdet Bey ve Oğulları" romanında. Buradakı masştab bir daxili zamanda yox, daha genişdir. Romanda nəsillər boyunca inkişaf, şəxsiyyət və ailə münasibətləri təsvir olunur.

Bəs müasir ədəbiyyatda bildungsroman hansı hissələrə bölünür?

Misal olaraq qadın yazıçıların yazdığı bildunqsromanlar demək olar. Burada daha çox patriarxalizmə üsyan var. Müasir bildunqsromanlarda "Gender" mövzuları da üstünlük təşkil edir. O cümlədən, miqrant və kimlik məsələləri də. Bu romanların ümumilikdə psixoloji, fəlsəfi mənaları da budur ki, burada qəhrəmanın öz varlığını axtarması sadə bir məsələ deyil. Yaxşı işlənilə bilirsə, qəhrəmanın öz varlığını axtarması "Existensializm"dir. O cümlədən, uşaq travmaları, ailə ilə münasibətlər və basdırılmış arzuların tez-tez gündəmə gəlməsi də Freyd psixoanalizi. Qəhrəmanın təkliyi, fərdə çevrilməsi, özlüyü isə açıq-aydın Nitsşe təsiridir.

Orxan SAFFARİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 18 aprel, №13.- S.29.