Vicdanın səsi

İmamverdi İsmayılovun "Bayquş və Qarovulçu" hekayəsi müasir Azərbaycan ədəbiyyatında həm mövzu, həm forma, həm də semantik qatlar baxımından seçilən ədəbi nümunələrdən biridir. Sadə süjet və təvazökar həcmin arxasında gizlənən dərinlik bu hekayəni çoxqatlı və çoxşaxəli ədəbi analizə açıq edir. Hekayə, görünənin arxasındakı görünməzləri açmağa çalışan düşüncə üçün zəngin bir mətndir - burada insanın öz vicdanı ilə qarşılaşması, nəsillərin toqquşması, təbiət qarşısında günahın etirafı və gələcəyə ümid axtarışı oxucunu təkcə emosional yox, intellektual səviyyədə də sarsıdır.

Bayquşun simvolizmi: xarabalığın dili, vicdanın səsi

Bayquş - klassik miflərdən tutmuş, Şərq poeziyasına qədər - həmişə məna yükü daşıyan obraz olub. Bu hekayədə isə Bayquş yalnız fiziki varlıq deyil; o, insanın törətdiyi dağıntıların səsidir, qırılmış harmoniyanın xəbərçisidir, insanın təbiətlə savaşının cəzasıdır. Nizami Gəncəvinin "Nuşirəvan və Bayquşların söhbəti" əsəri ilə paralel aparsaq, İmamverdi İsmayılovun bu klassik ənənəni müasir kontekstdə necə davam etdirdiyini görərik.

Bayquşun ulamasına əsəbiləşən, onu susdurmağa çalışan insan - əslində öz vicdanını susdurmağa çalışan insandır. Təbiətin "susması" insanın vicdanının da susması anlamına gəlir. Müəllif burada ekologiyanın pozulmasını sadəcə bioloji deyil, həm də əxlaqi və mənəvi fəlakət kimi təqdim edir.

Qarovulçu - müşahidəçi, yoxsa günahkar?

Qarovulçu obrazı, bədii strukturda həm fiziki olaraq qoruma funksiyası daşıyan şəxs, həm də daxili qoruyuculuğunu itirmiş insanı təmsil edir. Onun qoruduğu məkan - tərk edilmiş, yararsız, "unudulmuş" obyekt - eyni zamanda mənəvi viranənin metaforasıdır. O, keçmişə aid olan, lakin gələcəyə daşına bilməyən bir yaddaş məkanının mühafizəçisidir.

Qarovulçunun sükutu, onun öz əməllərini sorğulaması, bayquşla olan "müzakirəsi" - insanın özü ilə, keçmişi ilə, tanrısı ilə dialoqudur. Hekayədə bu səssiz dialoq bizi insan və kosmos münasibətinə, eksistensial yalnızlığa gətirib çıxarır.

Baba və nəvə: nəsillərin düşüncə paralelləri

Əsərdə baba ilə nəvənin münasibətləri müasir və klassik düşüncə arasındakı tarazlığı təmsil edir. Buradakı dialoq bir tərəfdən, mifoloji şüurun qalıqları ilə rasionallığın toqquşması, digər tərəfdən isə təcrübənin bilgiyə, bilginin isə hikmətə çevrilməsi prosesidir. Babadan gələn "heç bir şey dəyişmir" qənaəti ilə nəvənin "bəlkə də başqa cür düşünmək lazımdır" baxışı arasında gələcəyə ümid doğuracaq yeni bir düşüncə xətti cücərir.

"Deyəsən, o məndən ağıllıdır" - bu etiraf nəinki bir babanın nəvəsinə verdiyi haqdır, bu həm də köhnə dünyagörüşünün yenisinə təslim olması və gələcəyin potensialına inam kimi dəyərləndirilə bilər.

Hekayənin dili və estetik strukturu

İmamverdi İsmayılovun dili xalq ədəbiyyatının gücünü daşıyır. Əslində, əsərin dili ayrıca işlənməli bir məzmundur. Qarğış və alqış, atalar sözləri, ibarələr, təbii dialoq, xalq ruhundan gələn təsvirlər hekayənin estetik çərçivəsini zənginləşdirir. Oxucu bu dili oxumaz, duyar. Xalqın kollektiv yaddaşından süzülən ifadələr hekayəyə həm millilik, həm bəşərilik, həm də səmimilik qatır.

Yazarın dili həm də görünməyənlərlə danışan bir dildir - bayquşla danışmaq, təbiətlə danışmaq, iç dünyası ilə dialoqa girmək - bunlar realdan çox, simvolik səviyyədə baş verir.

Ekoloji, psixoloji və siyasi aspektlər

Bu hekayədə ekologiya bir mühit deyil, insanın daxili ekologiyası ilə paralel təqdim olunur. Təbiətin dağılması - insanın mənəvi süqutunun əlamətidir. Bu baxımdan hekayə müasir "eko-humanist" ədəbiyyatın tendensiyaları ilə səsləşir.

Hekayənin siyasi oxunuşları da mövcuddur: qorunan ərazinin tərk edilmişliyi, mühafizənin simvolikliyi, dünyada baş verən müharibələrə münasibət, formal yanaşmalar - bunlar dövlət və cəmiyyət münasibətlərini, qlobal siyasi proseslərin ziddiyyətli mənzərəsini, rəsmiyyət və reallıq arasındakı fərqi ifadə edir. Hekayə buradan sosial mesaj da verir: təbiətə, dəyərlərə və insana biganə yanaşmanın sonu viranəlikdir.

İmamverdi İsmayılovun "Bayquş və Qarovulçu" hekayəsi kiçikhəcmli olsa da, böyük mənalarla yüklüdür. Bu əsər oxucunu yalnız hekayənin içində deyil, öz içində də səyahətə çıxarır. Bayquşun ulaması sadəcə xarabalığın səsi deyil - susdurulmuş vicdanın, pozulmuş nizamın, itirilmiş təbiətin fəryadıdır. Qarovulçunun sükutu isə insanın bu səsi eşitməmək istəməsidir.

Və hekayənin sonunda nəvənin düşüncələrinin işartısı - yeganə ümiddir. Qaranlıqda bir işıqdır. Gələcəyin daha ağıllı ola biləcəyinə olan inam, bəlkə də ən böyük fəlsəfi nəticədir. Çünki bu, ümidsizliyin içində doğulan işıqdır.

İmamverdi İsmayılovun yaradıcılığı bütövlükdə insanla zaman, insanla vicdan, insanla təbiət arasındakı əlaqələrin fəlsəfi izahını verməyə çalışan bir axtarışın məhsuludur. Onun digər əsərlərində də oxşar motivlər - sakit müşahidə, təbiət fonunda özünü tanıma, mənəvi tənhalıq, mifoloji simvolların müasir oxunuşu - əsas bədii aparıcılıq funksiyası daşıyır.

Bu baxımdan, "Bayquş və Qarovulçu" həmin estetik-fəlsəfi xəttin ən yetkin ifadələrindən biridir. Müəllifin digər əsərlərində də qaranlıq, sükut, tənha düşüncə mərkəzdədir. Ancaq bu hekayədə təbiətlə danışan bir insan, səssizliyin içində səsləri eşidən bir vicdan, nəsillərin qarşılaşması ilə gələcəyə inam elementi daha bariz və simvolik şəkildə təqdim olunur.

Müxtəlif dövrlərdə eyni düşüncənin fərqli ritorikası

Əsəri oxuduqca Hüseyn Cavidin "İblis" əsərini xatırlayır və paralellər də görmək olur. İmamverdi İsmayılovun Bayquş obrazını simvolik-ontoloji səviyyədə Hüseyn Cavidin "İblis"indəki İblis obrazı ilə müqayisə etmək mümkündür. Hər iki obraz müəyyən bir zamanın dağıdıcı gücünü simvollaşdırır, lakin bu simvolika sadəcə "şər" anlamına gəlmir - o, həm də insanın daxili parçalanmasının ifadəsidir.

Bayquş - xarabalığın fonunda ulayan, insanın pozduğu təbiətin dilini danışan simvol - Cavidin İblisi kimi, insanın öz içində yaratdığı bir enerjidir. "İblis" əsərində İblis heç də kənardan gələn bir varlıq deyil; o, insanın içindəki ehtirasın, zorakılığın, nifrətin, ikrahın və riyakarlığın personifikasiyasıdır. Həm İblis, həm də Bayquş, bir növ, güzgüdür - insanın özünü görmək istəmədiyi tərəfləri ona göstərir.

Bayquş da İblis kimi təbii harmoniyanı pozmuş insanı ittiham edir. Bayquş ulamır - insanın günahlarını səsləndirir. O, bir xəbərdarlıqdır, bir vicdan səsidir. Lakin bu səsi eşidən yoxdur - ya da eşitmək istəməyənlər çoxdur.

Qarovulçu - Hüseyn Cavidin "İblis"indəki Arif kimi - düşünən, müşahidə edən, amma aciz qalan insan obrazıdır. Arif intellektual təbəqənin, vicdan sahibinin təmsilçisidir. O, iblisliyin mahiyyətini dərk edir, onunla mübarizə aparmaq istəyir, lakin bu sistemin içində tək və zəif qalır.

Qarovulçu da bayquşun mahiyyətini az-çox anlayır. Onun ulamasında bir həqiqət var, amma bu həqiqəti qəbul etmək ağırdır. Qarovulçu da Arif kimi müdrikdir, amma müdaxilə edə bilməyəcək qədər yalnızdır. Bu baxımdan hər iki obraz faciəvi qəhrəmandır - onlar mübarizə aparmırlar, onlar ağrını tanıyır, hiss edir, lakin mübarizəsiz uduzurlar.

Cavidin İblisi deyir: "Əql ilə nə iş gördün, ey insan, əql ilə nə qazandın?"

Bayquş da elə bu sualı ulayır: "Nə etdiniz? Bu xarabalığı kim yaratdı? Mən, yoxsa siz?" Bu baxımdan İblis və Bayquş - eyni mətləbi fərqli dillərdə danışan simvollardır.

Eyni sualların müxtəlif dövrlərdə səslənməsi: İmamverdi İsmayılovun Bayquşu, Hüseyn Cavidin İblisi və bu obrazlarla üz-üzə qalan Arif və Qarovulçu - müxtəlif zamanlarda yazılmış, lakin eyni narahatlıqları ifadə edən obrazlardır. Hər ikisində insanın öz içində yaratdığı fəlakətlər, bu fəlakətləri anlaması, lakin onları dəyişdirə bilməməsi motivi üstünlük təşkil edir.

Əgər Cavid İblis vasitəsilə bəşərin mənəvi süqutunu göstərirdisə, İsmayılov bu süqutun nəticələrini ekoloji, sosial və psixoloji xarabalıqlarda göstərir.

Bu müqayisə göstərir ki, ədəbiyyat təkcə zamanın səsi deyil, zamanlararası körpüdür. Cavidin İblisi ilə İsmayılovun Bayquşu arasındakı səssiz dialoq, Azərbaycan ədəbiyyatının mənəvi və fəlsəfi davamlılığını sübut edir.

Mehriban VƏLİYEVA

Ədəbiyyat qəzeti .- 2025.- 1 avqust (№27).- S.8.