Türkmən yazarı Ak Welsapar –

həyatı və yaradıcılığı haqqında esse

Nə bədən, nə də ruh, yalnız namus həqiqəti söyləyir...

Hoca Əhməd Yəsəvi

Bu esse xaricdə çox tanınmış, çox oxunan türkmən yazarı Ak Welsaparın yaradıcılığına həsr olunur. Son illər əsərlərini maraqla oxuduğum bu yazardan 2025-ci ilin iyun ayında Stokholm şəhərinin mərkəzində, İsveçin Yazıçılar Evində görüşüb geniş müsahibə götürdüm. Yazarın özünün dediyinə görə, onun soyismi türk dillərində də "dubbel W" ilə yazılmalıdır və Türkiyə mətbuatında belə də gedir, çünki V hərfi türkmən dilində olan səsi vermir. Ak Welsapar 1956-cı ildə Sovet İttifaqı Türkmənistan Respublikasında dünyaya gəlib, 1979-cu ildə Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetində jurnalistika üzrə magistr dərəcəsi alıb. O, 1987-ci ildə Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvü olub, 1989-cu ildə isə filologiya üzrə ikinci magistr dərəcəsini alıb.

Beynəlxalq aləmdə Ak Welsapar Türkmənistanın ekoloji problemləri ilə bağlı araşdırma məqalələri dərc edərkən tanınıb. Onun tənqidi məqalələri nəticəsində dünyanın hər yerindən jurnalistlər Orta Asiyanın nəhəng ekoloji problemləri ilə bağlı ondan müsahibə almağa gəlirdilər. Ak Welsapar şokedici dərəcədə yüksək uşaq və ana ölüm nisbətlərini, eləcə də bu dəhşətli statistikanın səbəblərini, yəni hakimiyyətdə olanların kənd təsərrüfatında kimyəvi maddələrdən həddindən artıq istifadə əmrlərini açıqlamışdı. Kimyəvi maddələr insanların sağlamlığını məhv etdi, bir çoxlarının ömrünü kəskin şəkildə qısaltdı, eyni zamanda bütün Orta Asiyanın ətraf mühitinə dönməz ziyan vurdu. Pambıq monokulturasının birbaşa nəticəsi olan bu həddən artıq istifadə Türkmənistan hakimiyyəti tərəfindən həmişə diqqətdən kənarda qalmış və buna görə də ölkə daxilində dərin ekoloji problemlərə səbəb olmuşdur. Tez bir zamanda qlobal ekoloji problemə çevrilən bu problemlər, həmçinin Aral dənizinin tədricən quruması bu ekoloji fəlakətlərdən ən çox nəzərəçarpanıdır. Yuxarıda adı çəkilən müsahibələr və Ak Welsaparın öz məqalələri 1987-1994-cü illər arasında "Literaturnaya qazeta", "Drujba Narodov", "Moskovskie Novosti", "Washington Post", "İnternational Herald Tribune" (New York Times nəzdində), "The Independent", "Sovjetisk Kultur" (Norveç), "Asahi Shimbun" (Yaponiya) , "Hürriyet", "Dagens Nyheter" (İsveç) və bu kimi Yunanıstan, Danimarka, Kanada və bir çox başqa ölkələrin dövri mətbuatında dərc olunub.

1993-cü ildə bir il ev həbsində qaldıqdan və Orta Asiyanın ekoloji problemləri ilə bağlı bəzi tədqiqat işləri yazdıqdan sonra Ak Welsapar Yazıçılar İttifaqından xaric edildi. Haqsız həbsdən və ailəsinin təqiblərindən qaçmaq üçün Ak Welsapar 1993-cü ildə Türkmənistanı tərk etdi, bir müddət Moskvada qaldı, sonra İsveçdə siyasi sığınacaq aldı. Onun romanlarının əksəriyyəti Türkmənistanda qadağan edilib, o cümlədən, "Yaxınlığa uzun səyahət" (1988), "Molla Tahir" (1992), "Kobra" (2003), "Aypinin əfsanəsi" (2012) əsərləri. Əsərlərini türkmən, rus və isveç dillərində, üç dildə yazan Ak Welsaparın roman, hekayə, şeir, nağıl kimi janrlarda otuza yaxın kitabı var. Müəllifin məhsuldar təbiəti ona bir çox milli və beynəlxalq mükafatlar qazandırıb. Türkmənistan Sovet Respublikasının yaranmasının 60 illiyi münasibətilə keçirilən ədəbi müsabiqədə "Gavunkelle" [Yemiş Baş, 1984] romanına görə milli mükafata layiq görülmüşdür; 1994-cü ildə Human Rights Watch mükafatı; 1996-cı ildə İsveç Yazıçılar Birliyinin mükafatı; 2012-ci ildə rus dilində çap olunmuş "Somneniy vechnix bol" ("Əbədi şübhələrin ağrısı") kitabına görə Rusiya Federasiyası Yazıçılar Birliyinin Sergey Yesenin adına "Qızıl payız" mükafatı; 2014-cü ildə Ukraynada nəşr olunan "Smaraqdoviy bereg" (Zümrüd kənarı) kitabına görə Nikolay Qoqolun "Triumf" Ədəbiyyat Mükafatı; 2016-cı ildə "Legenden om Aypi" (Aypi əfsanəsi) romanı ilə İsveçdə Mədəniyyət Mükafatına layiq görülüb. Ak Welsapar ailəlidir və dörd övladı var.

Rusiyada sovet dövründə ədəbi siyasətçilərin köhnə Rusiya imperiyasının periferiyasında söz sənətinin necə yarandığına dair şablon yaratmağa çalışması adi hal idi. Saysız-hesabsız ensiklopediyalar, dərsliklər və tədris materialları Sovet İttifaqında ədəbi ictimaiyyətin bir hissəsi olmaq üçün primitiv cəhdlərin necə dəqiqləşdirildiyini çox sadələşdirilmiş şəkildə təqdim edirdi. Bu, xüsusən, türkmənlər, qazaxlar, özbəklər, qırğızlar və taciklər kimi xalqların qarışığı olan Orta Asiyaya aiddir. Siyasiləşən ədəbiyyatşünaslar üçün başlanğıc nöqtəsi o idi ki, bütün bu xalqlar ilkin olaraq zəngin, şifahi şəkildə ötürülən bir ənənəyə malik idilər ki, bu da çox vaxt Odisseya və İliadadan daha uzun olan nəhəng xalq dastanları olub. Xüsusilə təriflənən nümunələrdən biri qırğız dastanı "Manas"dır. Rus siyasətçiləri sübut etməyə çalışırdılar ki, bu geniş ərazidə xalq xanəndələri - akınlar, aşıqlar, ozan-bağşılar - həmişə öz nöqteyi-nəzərini "feodal quruluşuna" və islam hakimiyyətinə qarşı yönəltmişlərdi, amma bu onların yerli məhkəmələrdə çox fəal olan görkəmli şairlərə qiymət verməsinə mane olmurdu. "Demokratik" ruhu davam etdirə bilən xalq xanəndələri axtarılırdı və heç biri olmadığı hallarda onları "icad etməyə" icazə verilirdi. Türkmənlərin dastanları, Maktumkuli (təxminən, 1730-1780/90), Məmmədvəli Kəminə (1770/80-1840) kimi böyük yazarları olduğu halda, ölkədə sovet modelinə görə, yalnız dağıdıcı qəbilə münaqişələrindən sonra bölgə Çar Baş Hökumətinə çevrildikdə bədii inkişaf başladı. 1972-ci il "Qısa Ədəbiyyat Ensiklopediyası"nda (QƏE, Moskva) vurğulanır ki, "Türkmənistanın Rusiyaya qoşulması ölkədə vəziyyətin müəyyən qədər sabitləşməsinə gətirib çıxardı, lakin bu, zəhmətkeşlərin həyat şəraitini yaxşılaşdıra bilmədi".

"Kobra" romanında avropalı oxucular, bəlkə də ilk dəfədir ki, çox qeyri-adi bir reallıq olsa da, Avrasiya qitəsinin o hissəsində (adətən ancaq gözəl xalçalarla, saf cinslər, səhralar və neftlə assosiasiya olunan) reallığı duya bilirlər.

Dünya oxucuları əvvəllər də dəli, yarıçılğın xalq liderlərini, diktatorları görmüşdür. "Kobra"da oxucunu maraqlandıran, birdən-birə siyasi müstəvidə sona çatan həyəcanverici, Avropa ədəbiyyatında görünməyən, heyvanlarla insanlar arasındakı əlaqədir. Qərb ədəbiyyatında, əlbəttə ki, bir insanın qəflətən limanını dəyişə biləcəyi çoxsaylı "vampirizm" nümunələri vardır. Ancaq bunlar, ümumiyyətlə sonda olduqca sadə və əsaslı şəkildə izah edilə bilən hadisələrdir. Orta Asiyada isə vəziyyət ciddidir. Məsələn, müasir özbək ədəbiyyatında arif adamların birdən-birə tısbağaya çevrilməsi nümunələri vardır. Çingiz Aytmatovun əsərində uşaqlar balığa çevrilmək istəyir və orada bir tayfanın "Maral anası" tabu simvoluna çevrilir, yəni totem yaxındır. Ak Welsaparda biz həm xeyir, həm də şər üçün daim, hər yerdə şəklini dəyişən kobra ilə (ilan), qəddar bir şəxslə qarşılaşırıq ki, bu şəxs bəzən bürokratları və başqalarını qorxutmaq üçün (əslində dost olmaq istəyilə) ssss- ruhundan istifadə edir. Heyvanla insan arasındakı fərq budur, bir sözlə, bu fərq o qədər də böyük deyil və siyasi-ictimai həyatda dəhşətli aldatmalar da bundan baş verir.

"Kobra" kitabında, həqiqətən də, tam da gizli olmayan alleqoriyaları axtaranlar üçün qeyd edilməli çox şey var. Ak Welsapar, təbii ki, sovet ənənəsində (həm də postsovet ədəbiyyatında) həmişə adət olduğu kimi, istinadlardan istifadə edir. Burada rəsmi sovet dilinin parodiyası və onun tarixi təsviri var: "Kadrlar hər şeyi həll edir" (Stalin), "Partiya zəmanəmizin düşüncəsi, şərəfi və vicdanıdır" (Stalin), "İndi yaşamaq asanlaşmışdır..." (Stalin), "Qısa kurs - bolşevik partiyasının yalançı inkişaf tarixi (1938), "Büro yorulub" (bu, 1918-ci ilin yanvarında Rusiya Ali Assambleyasının əsaslı şəkildə demokratik seçilməsinə işarədir). Bununla yanaşı, son dövr sovet oxucusunun rast gəldiyi bir sıra başqa səhnələrə də işarələr var, məsələn, "Master və Marqarita"dakı Volandın pulun yox yerdən, havadan, necə töküldüyünə, Çingiz Aytmatovun "Gün var əsrə bərabər" əsərindəki manqurtun əks-sədasına, tamamilə itaətkar bir qula və Puşkinin "Boris Qodunov" əsərindəki "Xalq susur..." final səhnəsinə. Beləliklə, "Kobra" romanında keçmiş və bu gün, ənənə və yeniləşmə, sovet, postsovet və antisovet olan, folklor və müasir ixtiralara qədər bir çox mətləblərə əlaqəli şəkildə toxunmuşdur.

"Aypinin əfsanəsi" romanı Kulson tərəfindən (W.M.Coulson) tərcümə edilib ("The Tale of Aypi") və Londonda nəşr olunub. Bu əsərdə yoxsul cütlük Araz və arvadı Ay-Bəbək yataqda uzanıb mübahisə edirlər. Tezliklə onlar öz kəndlərini - Xəzər dənizinin sahilindəki köhnə kəndlərini tərk etməlidirlər. Bu əsər adi həyatın pozulması haqqında bir nağıldır. Burada səfalətin çoxalması və kabuslar təsvir olunur. Bununla belə, insan qətiyyətini qoruya bilir. Oxucunu təəccübləndirən əsrlərin yenidən səhraya yuvarlandığı bu əlamətdar romanın Türkmənistandan çıxan ilk roman olmasıdır. Əsərə yüksək resenziya yazmış ingilis yazıçısı, tarixçi və ədəbi tənqidçi, Nebula Mükafatı laureatı Brayan Aldis (Brian W. Aldiss) təsvirdən təsirləndiyi barədə yazır: "O gözəl, sərt diyarda bir müddət yaşayıb, bu epik nağılın möhtəşəm ab-havasına and içə bilərəm və bütün oxuculara bunu özlərinin yaşamağını tövsiyə edirəm".

"Aypinin əfsanəsi" Xəzər dənizinin sahilində məskunlaşan bir qrup türkmən balıqçısının taleyindən bəhs edir. Gənc qadın Aypinin kədərli, başlanğıcı və sonu olmayan hekayəsi, onun yalnız onurğa sütunu qalana qədər məhv edilməsindən ibarətdir. Bir nəfər də olsun, bu gənc qadının faciəli sonuna və ya onun qısa ömrünə heç bir fikir verməmişdi. O, əsl adı ilə birlikdə əsrlərin qaranlığında itdi və əsassız qorxuların qurbanı oldu. Öz ata-baba yurdunu itirmək qorxusu bütün kəndi bürüyür. Bu ədalətsizlik balıqçıların özlərinin könüllü təşəbbüs kimi görünməsi üçün edilir, halbuki hakim güclər onların torpaqlarını müsadirə etməyə çalışırlar. Kənddən bir cəsur balıqçı onlara qarşı ayağa qalxır və əsrlər əvvəl müdafiəsiz bir gənc qadına edilən zülmə cavab olaraq bu doğma sahil üçün döyüşür. Bu haqsız yerə edam edilmiş ruh kəndin kişilərindən dəhşətli qisas almaq üçün bu çətin vaxtda ruh kimi, xəyalət kimi qayıdır. Personajlar arasındakı münasibətlər gərginliyi artıran mistik qüvvələrin müdaxiləsi ilə təbiət qüvvələri arasındakı əbədi qarşıdurmanı əks etdirir.

İsveçlilərin belə bir deyimi var: "Dəniz verir və dəniz alır". Dəniz, bir növ, sehrli gücə malik canlıya çevrilir. Ak Welsaparın bir neçə əsərinə resenziya yazmış məşhur isveçli yazıçı və rus dilindən ən böyük tərcüməçi olmuş Lars Erik Yngve Blomqvist (1942-2021) bu əsər barədə yazır ki, "Xəzər dənizinin sahillərində yaşayan türkmənlərin balıqçı əhalisi arasında da oxşar inanca rast gəlirik. Amma orada demirlər ki, gecə dəniz qalxa bilər, balıqçı kəndlərini batıra bilər. Əvəzində deyirlər ki, "dəniz gecələr qonaq gələ bilər". Və bu romanın sonunda olduğu kimi, gurultulu dənizin köhnə şxunerin qalıqlarını süpürüb apardığını görəndə insan deyir ki, "Dəniz onu evə apardı". "Aypi əfsanəsi"ndə məhz bu mənzərəni görürük, böyük bir daxili dənizin (boğazın) kənarında şəhər sakinlərinə çevrilmək ərəfəsində olan bu balıqçı əhalisi. Burada miflər və əfsanələr dünyası sovet və postsovet formasında müasir reallıqla görüşür. "Mütərəqqi" dünya nə qədər rasional olsa da, hələ də keçmişin qorxusu və həddən artıq inancla üzləşir. Türkmən ənənəsində deyilir ki, kimsə haqsız yerə öldürülürsə, lənət günahkarın ailəsini nəsillər boyu təqib edə bilər. Kiçik balıqçı icmasının insanları heç vaxt Aypi sarıdan rahatlaşmayıblar, onlar hələ də onu sahillərində baş verən bütün pisliklərə, şərə görə günakar bilirlər, hər şeydə onu məsuliyyətli hesab edirlər və Aypi bu səbəbdən onu öldürən şəxsin nəslini təqib etməyə başlayır.

Gecələrin birində Ay-Bəbək narahat yuxuya gedir və yuxuda Aypini görür. O, yuxuda ölüyə qiymətli boyunbağısını verir və oyananda türkmənlər arasında bu gün də davam edən qədim adət-ənənəni yerinə yetirməyə tələsir: O, Günəşə doğru yeddi addım addımlayır və kabusun xəbər verdiyi bədbəxtliklərdən ailəsini qorumaq üçün türkmənlərin qədim tanrısı olan səma cisminə yalvarır. Ölmüş biri insanın yuxusuna girirsə və ona kiçik bir şey verirsə - bu, yaxşı əlamətdir, amma ölüyə özünüz bir şey versəniz, bu, bədbəxtlik əlamətidir. Yəni, bu cür xalq inancı Ak Welsaparın bütün hekayəsinə nüfuz edir. Biz, bəlkə də özümüzdən o qədər də uzaq olmayan, amma yad görünən bir fikir dünyası ilə tanış oluruq. Özünüzü hər yerdə şər, xəstəlik və ölüm qüvvələrindən mümkün olan hər şəkildə qorumaq vacib olur. Keçmişin fiqurları, bütün bədbəxt ruhlar təsəvvür edilən parlaq gələcəyə doğru addımlayarkən, bizim daimi yoldaşlarımız kimi görünür. Birdən biz zahirən real bir insanla qarşılaşa bilirik, baxmayaraq ki, burada bu yalnız portları dəyişdirən bir insan, bir xəyal, bir ruhdur. Bəlkə də müasir dünyamızda yadigar kimi bu fantomlara və xəyali təsvirlərə ehtiyac duyuruq. "Aypi əfsanəsi"nin bizə demək istədiyi, şübhəsiz ki, budur. Lakin roman dəhşət romantikası ardıcıllığında tipik bir kabus hekayəsi deyil, baxmayaraq ki, üslub bunu göstərir. "Kobra" (2011) romanında bu üslub istifadə edilib, lakin burada bu üslub "mif"in əslində nə demək olduğunu anlamaqda bizə kömək edir. Dövrümüzün çatışmazlıqları haqqında açıqlayıcı bir hekayə üçün əsas kimi istifadə edildikdə, keçmişin imanı ilə indiki bilik arasında səmərəli görüş yarana bilir.

Ak Welsaparın "Kurtarıcı" ("Xilaskar") kitabı isə nağıllar toplusudur, Türkiyədə 2025-ci ilin əvvəlində nəşr olunmuşdur. Bildiyimiz kimi, nağıllar xalq ədəbiyyatının ən təməl məhsullarından biridir. Orada cəmiyyətin əsas xüsusiyyətləri və dinamikası ən mütəşəkkil və aydın şəkildə görünür. Qeyri-adi elementlərlə bəzədildiyi üçün nağıllarda hərdən mifoloji elementlər də meydana çıxır. Türkiyədə ilk nağıl tərtibçisi macar əsilli türkoloq İgnac Kunos olmuşdur. Türklər öz nağıllarını ancaq şifahi danışırdılar, yazıya almamışdılar. Lakin İstanbula gələn macar türkoloq nağılları qələmə almağa ehtiyac duymuş və 26 türk nağılı tərtib etmişdir. Welsaparın bu məcmuəsi də ədəbiyyat tədqiqatçılarının, xüsusən də, türk alimlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Ak Welsaparın "Xilaskar" əsəri on iki nağılın bugünkü türkcəyə tərcüməsidir. Türk dünyasının mədəni birliyinə töhfə vermək məqsədilə nəşrə hazırlanan kitab nağılların məzmununa uyğun vizual elementlərlə zənginləşdirilib...

..."Möcüzəli mahnının evi" (isveçcə "Den underbara sangens hem") Türkmənistan nağılları və mahnıları kitabıdır, İsveç dilində yazılmışdır və 2013-cü ildə nəşr edilmişdir. Kitab türkmən dilindən İsveç dilinə tərcümə edilmiş on beş xalq nağılından ibarətdir və bütün yaş qrupları üçün nəzərdə tutulub. Mövzuları minlərlə il əvvələ dayanan bu toplu, xalqın adət-ənənələri, düşüncələri və dünyaya baxış tərzi haqqında öyrənmək istəyənlər üçün gözəl mənbədir. Kitab həm də türkmənlərin ənənəvi dünyagörüşü ilə müxtəlif ekzistensial dilemmalara müasir baxışımız arasındakı fərqlərdən daha çox oxşarlıqlar göstərir. Xeyirlə şərin əbədi mübarizəsinin aparıldığı haqda "Ağ ilan və qara ilan" nağılı buna bariz nümunədir. Tarix boyu biz insanlar, harada yaşamağımızdan asılı olmayaraq, niyə yaxşılığın şər üzərində birdəfəlik qalib gələ bilməməsi ilə maraqlanmışıq? Cavablar göy qurşağının bütün rəngləri kimi müxtəlif olub, amma sual eynilə qalıb. Bəlkə də biri digəri olmadan mövcud ola bilməz, ona görə...

"Dəniz atı Düldül" ("Reçnoy konğ Dölğ-Dölğ"). Ak Welsaparla müsahibə çox maraqlı, çox zövqlü idi. Bu kitabı oxumuş olsam və öz fikrim olsa belə, onun adının niyə belə olduğunu sordum və yazar dedi ki, bir türkmən atalar sözü var: "Xalçanı sər, ürəyini oxuyum". Nağıllar da sehrli açar kimi xalqın ruhunun gözəlliyini açıb ortaya qoyur. Onların süjeti və dili, sanki əsrlər boyu dəniz tərəfindən cilalanmış rəngarəng çınqıllar kimi, bir çox nəsillərin hekayəçiləri tərəfindən mükəmməlləşdirilib. Buna görə də onlar həm uşaqlar, həm də böyüklər üçün eyni dərəcədə maraqlı və ibrətamiz deyilmi? - deyə Ak bəy sordu. Bu kitabda Ak Welsaparın orijinal təkrarında türkmən xalq nağıllarının sehrli dünyasına daxil ola bilərik, həmçinin onun Şərq nağıllarının yüngüllüyü və zərifliyi ilə seçilən orijinal nağıllarını oxuya bilərik.

Müasir türkmən ədəbiyyatının ən qüdrətli yazıçılarından və xaricdə yaşayan mühüm nümayəndələrindən biri olan Ak Welsaparın əsərlərinin Azərbaycanda tanınmasını zəruri hesab etməyim məqsədi ilə yazdığım bu esse, ümid edirəm, oxucuların marağına səbəb olacaqdır. İnanıram ki, türk dünyasının mədəni birliyinə töhfə vermək məqsədilə Ak Welsaparın kitabları tez zamanda Azərbaycan dilinə tərcümə edilib nəşrə hazırlanacaq, cəmiyyətimizdə yayımlanacaq və oxucuların məhəbbətini qazanacaqdır.

İsveç,

27.07.2025

Səadət KƏRİMİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 8 avqust, №28.- S.22-23.