Dəyirmanda

Hekayə

Dəyirmançı Aleksey Biryukov - boy-buxun və sir-sifəti matroslara - Jül Verni oxuyandan sonra uşaqların yuxuda görməyə başladıqları qayışbaldır və batmanyeriş matroslara oxşayan yekəpər, enlikürək və ortayaşlı bir kişi daxmanın qapısı ağzında oturmuşdu və sönməkdə olan qəlyanını aram-aram sümürürdü. Əynində cod əsgər mahudundan bozumtul şalvar, ayağında iri, ağır çəkmə vardı, eşikdə kefin istəyən qədər rütubətli və soyuq bir payız havası olsa da, dəyirmançı pencəksiz və papaqsız idi. Rütubət gətirən çən-çiskin jiletin açıq yaxasından rahatca keçib bədəninə hopurdu, amma dəyirmançının yekə və dəmir kimi möhkəm bədəni soyuğu hiss eləmirdi. Onun qırmızımtıl və ətli sifəti həmişəki kimi donuq idi, balaca, süzgün gözlər, qaşqabaq və şübhə ilə gah çayın bəndinə, gah qabağı çardaqlı iki anbara, gah da qoca və yöndəmsiz söyüd ağacına baxırdı.

Monastıra axır vaxtlarda gəlmiş iki monax anbarların yanında o yan-bu yana vurnuxurdu: onların biri əbasına par-palçıq sıçramış, başına köhnə keşiş papağı qoymuş hündürboy, çalsaqqal Kliopa, o biri isə adi kəndli kürkü geymiş, çox güman ki, əslən gürcü olan qarasaqqal, qarabuğdayı Diodor idi. Onlar üyütmək üçün gətirdikləri çovdar dolu kisələri arabadan yerə düşürürdülər. Biryukovun xidmətçisi Yevsey - cırıq, gödək kürk geyən və tam sərxoş halda olan bığsız cavan oğlan bir az onlardan aralıda, çirkli otun üstündə oturmuşdu. Xidmətçi əlində balıq toru tutmuşdu. Öz aləmində toru səliqə-sahmana salmaqla məşğul idi.

Dəyirmançı ora-bura bir xeyli göz gəzdirib dinməz-söyləməz dayandı, sonra kisələri daşıyan monaxlara gözünü zilləyib yoğun və boğuq bir səslə dilləndi:

- Bu çayda niyə balıq tutursuz, hörmətli monaxlar? Kim sizə ixtiyar verib burda balıq tutasız?

Monaxlar nə cavab verdilər, nə dönüb dəyirmançıya baxdılar. Dəyirmançı bir az ara verdi, qəlyan çəkdi və sözünə davam elədi:

- Özünüz gəlib balıq tutursuz, hələ üstəlik, alverçiləri də bura dadandırırsız. Mən bu çayı sizdən icarəyə götürmüşəm. Sizə pul verirəmsə, deməli, çayın balığı da mənimdi, heç kimin burda balıq tutmağa ixtiyarı yoxdu. Allaha ibadət eləyirsiz, amma oğurluğu özünüzə günah saymırsız.

Dəyirmançı əsnədi, bir az susub təzədən deyinməyə başladı:

- Bunlara bir bax, özlərindən hoqqa çıxarırlar! Fikirləşirlər ki, müqəddəs işlərə qol qoyurlarsa, day bunlardan ötrü qayda-qanun yoxdu. Götürüb məhkəməyə verərəm. Məhkəmə sənin keşiş əbana-filana baxmaz. Neçə il soyuq zirzəmidə yatarsan, ağlın başına gələr. O da olmasa, özüm məhkəməsiz məsələni yoluna qoyaram. Düşərəm çaya, boynundan elə basaram, qiyamətəcən yadına balıq düşməz.

- Nahaq belə danışırsız, Aleksey Dorofeiç! - Kliopa astadan dilləndi. - Ürəyində Allah xofu olanlar belə sözü heç Allahın itinə deməzlər, halbuki biz monaxıq!

- Monaxıq! - Dəyirmançı monaxın ağzını əydi. - Sənə balıq lazımdı? Hə? Gəl balığı məndən al, amma oğurluq eləmə!

- İlahi, bəyəm biz oğurluq eləyirik? - Kliopa üz-gözünü turşutdu. - Belə danışmaq nəyə lazımdı? Düzdü, bizim tələbələr çayda balıq tutublar, amma onların arximandrit atadan icazəsi olub. Arximandrit ata belə hesab eləyir ki, pul sizdən ancaq ona görə alınıb ki, çayın qırağında tor atıb balıq tutasız. Heç də bütün çay sizə verilməyib, çay nə sizindi, nə bizim, çay Allahındı...

- Arximandrit də elə sənin tayındı. - Dəyirmançı qəlyanını çəkməsinə çırpa-çırpa deyindi. - O da adama torba tikməyin ustasıdır! Amma mən arximandritin yanına gəlib məsələni ayırd eləmək fikrində deyiləm. Məndən ötrü arximandritlə sənin, lap elə Yevseyin elə bir fərqi yoxdu. Çaya enib, sizi göyə vızıldadaram...

- Deyəsən, monaxları döyməyə hazırlaşırsız, özünüz bilən məsləhətdi.

Bizdən ötrü o dünya bu dünyadan daha yaxşıdı. Vissarionla Antipiyi döymüsüz, indi də başqalarını döyün, ürəyiniz soyusun.

Əlindən tutub Kliopanı bir kənara çəkən Diodor:

- Ona toxunma, - dedi.

Kliopa işin nə yerdə olduğunu başa düşdü və kisələri daşımağa başladı, dəyirmançı isə deyinməyinə davam elədi. Dəyirmançı hər kəlmədən sonra qəlyandan bir qüllab alıb, yerə tüpürüb tənbəlcəsinə sözün dalını gətirirdi. Balıq söhbəti bitəndə dəyirmançı özünün iki kisəsini - guya nə vaxtsa monaxların hiylə ilə ələ keçirdikləri iki kisəni yada saldı və həmin kisələrə görə deyinməyə başladı. Sonra sərxoş Yevseyin bir işə əl vurmadığını görüb, monaxlardan əl çəkdi və xoruz səsi eşitməmiş yağlı söyüşlər yağdırıb xidmətçinin üstünə düşdü. Monaxlar əvvəlcə özlərini saxlayıb köks ötürdülər, amma bir azdan Kliopa dözmədi. O, əllərini bir-birinə vurub ağlar səslə dilləndi:

- Məndən ötrü bu dəyirmana gəlməkdən məşəqqətli iş yoxdu, müqəddəs yepiskop! Cəhənnəm əzabıdı. Əməlli-başlı cəhənnəm əzabıdı.

Dəyirmançı:

- Elədi, gəlmə, - dedi.

- Kaş gəlməyəydik, amma bura gəlməyib hansı dəyirmana gedək? Özün fikirləş, axı burada başqa bir dəyirman yoxdu! Dəyirmana gəlməyib, ya acından ölməlisən, ya üyünməmiş buğda yeməlisən.

Dəyirmançı sakitləşmədi və dörd bir yanı söyüşə qərq elədi. Görünür, deyinib söyüş söymək də ondan ötrü qəlyan sümürmək kimi bir vərdiş idi.

- Şeytani şeyləri dilinə gətirmə! - Kliopa çaşqın-çaşqın gözlərini döyüb yalvardı.

- Allah xətrinə, dinmə, barı!

Dəyirmançı kiridi, amma Kliopanın yalvarmağına görə yox. Ona görə ki, bəndin üstündə balacaboy, yumru, xoşsifət, may böcəyinin qanadlarına bənzər zolaqlı palto geymiş bir qarı göründü. O, özü ilə çox da iri olmayan bir bağlama gətirmişdi və bura balaca bir əl ağacının köməyi ilə gəlmişdi.

Qarı zəif səslə:

- Salam, qardaşlar, - dedi və monaxlara təzim elədi. - Allah köməyiniz olsun! Salam, Alyoşenka! Salam, Yevseyuşka!..

- Salam, ana, - dəyirmançı qarının üzünə baxmadan dilucu cavab verdi və qaş-qabağını tökdü.

Qarı gülümsünüb nəvazişlə dəyirmançının üzünə baxdı və:

- Sənə qonaq gəlmişəm, Alyoşenka, - dedi. - Nə vaxtdı görmürəm səni. Elə bilirəm, düz Məryəm ananın ölüm günündən bu yana görüşmürük. Gəlmişəm, xoş, naxoş, qəbul elə! Deyəsən, bir az sınıxmısan...

Qarı dəyirmançının yanında oturdu və bu yekəpər adamın yanında onun paltosu may böcəyinin qanadlarına daha çox oxşadı.

- Hə, Məryəm ananın ölüm günündən! - Qarı sözünə davam elədi. - Darıxırdım, bala, ürəyim səni istəyirdi, yığışırdım yanına gələm, ya yağış yağırdı, ya özüm naxoş olurdum...

- İndi sən bu ayaqla qəsəbədən gəlirsən? - dəyirmançı qaşqabaqla soruşdu.

- Qəsəbədən gəlirəm... Evdən...

- Can-cüssənin belə zəif vaxtında sənə evdə oturmaq lazımdı, day qonaq getmək yox... Bax nəyə gəlmisən? Özünə yazığın gəlmir, heç olmasa, başmaqlarına heyfin gəlsin.

- Səni, görməyə gəldim... İki oğlum var, - qarı üzünü monaxlara sarı tutdu, - biri budu, biri də Vasilidi, qəsəbədə olur. İkicədilər. Onlardan ötrü mənim ölüb-qalmağımın bir fərqi yoxdu. Onlar mənim ürəyimin bir parçasıdı, ömrüm-günümdü. Onlar mənsiz yaşaya bilirlər, amma mən onlarsız, yəqin ki, bir gün də yaşaya bilmərəm... Qocalmışam, qardaş. Qəsəbədən durub onun yanına gəlmək yaman çətin olub.

Bir müddət heç kim dinmədi. Monaxlar axırıncı kisəni anbara gətirdilər və arabada oturdular ki, dinclərini alsınlar. Sərxoş Yevsey hələ də torla qurdalanırdı və mürgü döyürdü.

Dəyirmançı:

- Pis vaxtda gəlmisən, ana, - dedi. - Mən indi Karyajinoya getməliyəm.

- Get! Allah üstüncə getsin! - Qarı köks ötürdü. - İşindən qalma... Mən bir saat dincimi alıb dala qayıdıram... Alyoşenka, Vasyayla uşaqlar sənə salam-dua göndərirdilər...

- O, yenə içir?

- Çox da olmasa, içir. Adam gərək düzünü deyə, içir... Çox içmək, özün bilirsən ki, bəzən yaxşı adamları da yaxalayır... Onun dolanışığı yaxşı deyil, Alyoşenka! Onun halına yanıram... Evdə yeməyə bir şey yoxdu, uşaqlar cır-cındır içindədi, özü küçəyə çıxmağa xəcalət çəkir, şalvarları ələ gələsi deyil, geyməyə başmaq tapmır... Altı nəfər bir otaqda oluruq. Bir kasıbçılıqdı, bir kasıbçılıqdı, Allah göstərməsin... Elə kasıbçılığa görə yanına gəldim... Alyoşenka, bu qarının xətrinə Vasiliyə əl tut... Axı qardaşındı!

Dəyirmançı susdu və gözünü yayındırıb bir kənara baxdı.

- O, kasıbdı, amma sən - Allaha min şükür! Həm dəyirman özünündü, həm bağ-bostan becərirsən, həm də balıq tutub satırsan... Allah səni hamıdan ağıllı yaradıb, səni hamıdan ucaya qaldırıb, İlahi sənə hər şey verib. Özü də təksən... Amma Vasyanın dörd uşağı var, üstəlik, mən başı batmış da ona bir yükəm. Cəmi-cümlətanı yeddi manat aylıq alır. Bu qədər adamı yazıq necə dolandırsın? Kömək elə, Alyoşenka.

Dəyirmançı dinmədi və cidd-cəhdlə qəlyana tənbəki doldurmağa başladı.

- Bir şey verirsən? - Qarı soruşdu.

Dəyirmançı ağzına su almış adam kimi lal-kar dayandı. Qarı cavabı gözləməyib ah çəkdi, monaxlara və Yevseyə baxıb ayağa qalxdı və dedi:

- Allah köməyin olsun, vermə. Mən bilirdim ki, verməyəcəksən... Sənin yanına ən çox da Nazar Andreiçə görə gəlmişəm... Gözünün yaşını tökürdü, Alyoşenka! Əllərimi öpüb yalvarırdı ki, mən sənin yanına gələm, xahiş eləyəm ki...

- O, nə istəyir?

- Xahiş eləyir, sən onun borcunu qaytarasan. Deyir, üyütməyə çovdar aparmışdım, amma o, mənə bir çöp də vermədi.

- Başqasının işinə qarışmaq sənin işin deyil, ana, - dəyirmançı narazılıqla dilləndi. - Sənin işin Allaha dua eləməkdi, öz işinlə məşğul ol.

- Dua eləyirəm, amma nə işdisə, Allah mənim dualarımı eşitmir. Vasili dilənçi günündədi, mən özüm başqasının paltosunu geyinirəm, amma sən, maşallah, yaxşı yaşayırsan, Allah özü sənə verir, Allah özü bilir sənin necə qəlbin var. Ax, Alyoşenka, pis adamlar səni pis yola çəkiblər! Axı sən mənim hər üzünə yaxşı balamsan: həm ağıllısan, həm yaraşıqlısan, həm də tacirlər tacirisən, amma adam ola bilmirsən! Qaraqabaqsan, üzün gülmür, xoş söz deməyin yoxdu, nainsafsan, vəhşi heyvana oxşayırsan... Gör nə gündəsən, üzündən zəhrimar yağır! Camaat sənin barəndə nələr danışır, dərdin alım! Soruş bu adamlardan. Danışırlar ki, sən camaata divan tutursan, camaatın qanını sorursan, quldur işçilərinlə birləşib gecələr yoldan ötənləri soyub-talayırsan, at oğurlayırsan... Sənin dəyirmanın allahsız bir yer kimi tanınıb... Qızlar, balaca uşaqlar ora yaxın düşməkdən qorxurlar. Hamı səndən qaçır. Kaindən, İroddan başqa sənə nə ad vermək olar?!

- Ağılsız adamsan, ana!

- Hara ayaq qoyursan, ordan ayaq kəsilir, harda nəfəs alırsan, ordan ins-cins qaçaq düşür. Sənin barəndə ancaq bu sözləri eşidirəm, deyirlər: "Kaş biri çıxıb bunu öldürəydi, ya da tutaydılar bunu, canımız dincələydi!" Hansı ana buna dözər? Hansı ana? Axı sən mənim doğma balamsan, canım-ciyərimsən...

Dəyirmançı ayağa qalxıb:

- Vaxtdı, mən getməliyəm, - dedi. - Xudahafiz, ana!

Dəyirmançı arabanı diyirlədib anbardan çölə çıxartdı, atı gətirdi, onu it kimi itələyib qoşqunun arasına saldı və arabaya qoşmağa başladı. Qarı oğlunun yanınca addımladı, onun üzünə baxdı və göz yaşından islanmış kirpiklərini aram-aram qırpdı.

Oğlu köynəyi tələm-tələsik əyninə keçirəndə qarı:

- Xudahafiz, - dedi. - Sağ-salamat ol, Allah köməyində dursun, bizi yaddan çıxartma. Dayan, sənə pay gətirmişəm, - qarı səsini endirib, düyünçəni aça-aça dilləndi. - Dünən keşişin arvadına baş çəkməyə getmişdim, orda verdilər... Mən də səndən ötrü saxladım...

Qarı əlindəki nanəli qoğalı oğluna sarı uzatdı...

- Geri dur! - Dəyirmançı qışqırıb qarının əlini kənara itələdi.

Qarı pərt oldu, qoğalı əlindən yerə saldı və sakitcə çayın bəndinə sarı getdi... Bu səhnə ağır bir təəssürat əmələ gətirdi. Dəhşətə gəlib qışqırışan monaxlar bir yana, hətta sərxoş Yevsey də yerində quruyub qaldı və qorxu içində gözlərini ağasına zillədi. Monaxların və xidmətçinin sifətindəki ifadənin nə demək olduğunu anladımı, sinəsində çoxdan mürgüyə getmiş hansısa duyğu oyandımı, nə baş verdisə, dəyirmançının da üzündə qorxuya bənzər bir şey gözə dəyib yoxa çıxdı...

- Ana! - dəyirmançı ucadan səsləndi.

Qarı səksəndi və boylanıb baxdı. Dəyirmançı tələsik əlini cibinə saldı və cibindən pul kisəsi çıxartdı... Kisədən bir topa kağız pul və bir xeyli də gümüş pul çıxarıb:

- Götür, - dedi.

Dəyirmançı pul topasını əlində eşələyib əzişdirdi, nədənsə dönüb monaxlara baxdı və barmaqları ilə pulu təzədən bir də əzişdirdi. Kağız və gümüş pullar barmaqlar arasından bir-bir sürüşüb təzədən kisəyə doldu və əldə ancaq bir iyirmiqəpiklik qaldı... Dəyirmançı həmin pula baxdı, onu barmaqları arasında sürtdü, şaqqıltı ilə gülüb, qıpqırmızı rəng alıb pulu anasına verdi.

Anton ÇEXOV

Tərcümə edəni: Muxtar Kazımoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 8 avqust, №28.- S.24-25.