Milli yaddaşa sədaqət fənni

Xəbər verdiyimiz kimi, ədəbiyyatşünas alim, esseist Azər Turanın "Ulusu sevmək fənni (türk düşüncəsi)" kitabı çap olunub. "Elm və təhsil" nəşriyyatında çap olunan, 936 səhifəlik kitabın elmi redaktoru və ön sözünün müəllifi Milli Məclisin deputatı, filologiya elmləri doktoru Elnarə Akimova, rəyçisi və son sözün müəllifi AMEA-nın müxbir üzvü Tehran Əlişanoğludur. Məti Osmanoğlunun kitab barədə məqaləsini təqdim edirik.

Məti OSMANOĞLU

Azər Turanın min səhifəyə yaxın "Ulusu sevmək fənni (türk düşüncəsi)" kitabı haqqında ümumiləşdirici fikir söyləmək min bir rəngli mənzərəni tək bircə cizgi ilə təsvir etmək cəhdi kimi çətindir. Bu "fənn"in ideya qatları, təklif etdiyi baxış bucaqları çoxqatlı olduğu qədər də çox rəngarəngli, çoxçalarlıdır, əhatə dairəsi Turan torpaqlarının hüdudları kimi genişdir. Mənim məqsədim kitab haqqında əhatəli resenziya yazmaq deyil, Azər Turanın "Ulusu sevmək fənni"ndən öyrəndiklərim haqqında bəzi mülahizələrimi bölüşməkdir.

Kitabdakı zəngin informasiya və dəqiq mənbə istinadları ilə yüklü məqalələri oxuyarkən Tehran Əlişanoğlunun "azərturançılıq" adlandırdığı məfkurə xəritəsi yada düşür. Düşünürəm ki, kitabdakı yazıları konkret problem və ya mövzu çərçivəsində nəzərdən keçirmək həm bu məfkurənin mahiyyətini, həm də müəllifin maarifçi missiyasını daha aydın şəkildə üzə çıxara bilər. Mən bu yazıda Azər Turanın "Ulusu sevmək fənni"nə son vaxtlar nəzəri fikirdə daha çox aktuallaşan mədəni yaddaş pəncərəsindən, yəni müasir türk toplumunun öz keçmişini hansı adlar, kodlar, simvollar və obrazlar vasitəsilə yaşadıb gələcəyə ötürdüyünü araşdırmağa imkan yaradan nəzəri çərçivədən baxmağa çalışmışam.

Kitabın adında ifadə olunan ulusu sevmək fənni, yəni milləti sevmək sənəti ictimai hadisə kimi türk düşüncəsində XIX əsrin sonlarına doğru formalaşmağa başlamışdı, XX əsrin əvvəllərində isə çoxsəsli ideoloji sistem səviyyəsinə çatdı. Bu ideologiya o zaman böyük imperiyaların - Osmanlının, Rusiyanın, İranın, eləcə də hegemonluq iddiasında olan Avropa dövlətlərinin hakim siyasəti ilə uzlaşmasa da, uzaqgörən ziyalıların inadkar mücadiləsi sayəsində özünü sübut edə, ayaqları üstə dura bildi. Sonradan, xüsusilə, Sovet ideologiyası zəminində yaranan siyasiləşmiş elmi diskursda "ulus" anlayışının həm siyasi və coğrafi, həm də mədəni hüdudları xeyli daraldıldı və anlayış özü təhrif edildi. Bu təhrif yalnız terminoloji oyun deyildi, milli özünüdərkin yaddaşdan silinməsi, tarixi kimliyin qondarma çərçivələrə salınması idi. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində mövcud olan türk ulusunun coğrafi və mədəni hüdudlarının bərpa olunması isə müasir zamanın, XXI əsrin tələbidir. Bu zərurəti hamı hiss və dərk etsə də, əməli fəaliyyət sahəsində Azər Turan qədər zəhməti olan ikinci ziyalı adını dilə gətirməyə çətinlik çəkirəm...

Mədəni yaddaş nəzəriyyəsinin yaradıcılarından olan alman alimi Yan Assmanın əsas tezislərindən biri budur ki, "yaddaş, sadəcə saxlanılmış informasiyadan ibarət deyil, ehtiyacların, situasiyaların və sosial çərçivələrin formalaşdırdığı yenidənqurma prosesidir". Bu fikri belə də şərh etmək olar ki, yaddaşın aktuallaşması cəmiyyətin özünü yenidən qurmaq zərurətindən doğur və tarixin keçid dövrlərində cəmiyyətin yenidən qurulmasında yaddaş həlledici rol oynayır. Məhz bu baxımdan Azər Turanın təklif etdiyi fənn retrospektiv tarixi oxu deyil, yaddaşın bərpasıdır. Bu bərpa prosesi keçmişi xatırlatmaqla kifayətlənmir; keçmişlə bu gün arasında dialoq yaratmaqla milli kimliyin dayaqlarını möhkəmləndirir. Başqa sözlə, burada yaddaş yalnız tarixi faktlar toplusu deyil, bu gündən gələcəyə yönəlmiş mənəvi proqram kimi çıxış edir. Bu baxımdan, Azər Turanın "Ulusu sevmək fənni" tarixin "ölü mətninin" deyil, keçmişlə bu günü bir araya gətirən, gələcəyə yol göstərən canlı yaddaşın dilidir.

Azərbaycanın, eləcə də digər türk xalqlarının tarixində XIX əsrdə baş verən "yenidənqurulma" prosesi - qərbləşmə (başqa terminlərlə maarifçilik, cədidizm, yeniləşmə) yaddaşla dialoq və bəzən də yaddaşın mühakiməsi üzərində qurulurdu. Bunun ən bariz örnəyini gənc Nəcəf bəy Vəzirovun "Əkinçi" qəzetində nəşr olunmuş kiçik bir məktubunda aydın görmək olur: "Hərdəm tənha oturub fikir edirəm: xudavənda, bizim axırımız necə olacaq? Ağlımız ata-baba ağlı, getdiyimiz ata-baba yolu, heç bir dəyişilmək yoxdur. ...biz də ki, bu yolu gedirik, tələf olacağıq. Səbəb ki, zəmanə dəyişilib" ("Əkinçi", 14 aprel 1877).

Diqqəti dəyişən zəmanəyə yönəldən bu məktub maarifçiliyin yalnız yeni bilik, yeni düşüncə modelləri axtarışı üzərində deyil, həm də köhnə yaddaş modellərinin mühakiməsi üzərində qurulduğunu nümayiş etdirir.

Yaddaşla dialoqun görünməyən alt qatında isə Şərq zehniyyətinin zəmanə ilə ayaqlaşması üçün onun modernləşdirilməsi, sökülüb yenidən yığılması məsələsi dayanırdı. Bu prosesdə yaddaşın selektiv (seçicilik) funksiyası öz işini görməkdə idi: divan ədəbiyyatı zamana nə qədər müqavimət göstərsə də, həm Osmanlıda, həm də Azərbaycanda ədəbiyyat tarixində iz qoyan son divanlar XIX əsrdə yarandı və milli mədəniyyətin "yaddaş bankı"na daxil edilən bu divanlar yeni dövrün ruhunu ifadə etmək gücündə deyildi.

Beləliklə, yaddaşını "təftiş etmək" məcburiyyətində qalan ulus imtina etdiklərinin yerinə yeni dəyərlər qoymalı idi. Burada Qərbi təqlid etməklə məsələnin həllinə nail olmaq mümkün deyildi; əsas vəzifə Qərbi irəli aparan keyfiyyətləri mənimsəməklə bərabər, keçmişin tarixi və mənəvi irsindən - mədəni yaddaşdan gələcək üçün dayanıqlı intellektual və mənəvi zəmin yaratmaq idi.

Azər Turanın, həmin mürəkkəb prosesi incələyərək bir fənn səviyyəsinə gətirən kitabının dəyərli cəhəti araşdırılan mövzuları, haqqında bəhs olunan şəxsiyyətləri və onların fikirlərini XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində özünü ulus kimi tanıyan ümumtürk kimliyinin nəhayətsiz hüdudları daxilində qiymətləndirməsidir...

Keçmişimizə bu günün səviyyəsindən baxarkən, bəzi paradoksları da görməzliyə vurmaq olmur. Biz özümüzü XIX əsrin Qərb meyarları səviyyəsində irqi-etnik, dini-mənəvi dəyərlərə malik millət kimi tanımaqda gecikdiyimiz halda, bizi kənardan öyrənməyə böyük cəhdlər göstərilirdi. Avropa oriyentalist təcrübəsi, rus şərqşünaslığı, eləcə də imperiya mərkəzlərindən gələn antropoloji, etnoqrafik və siyasi araşdırmalar Şərqi yalnız təsvir etmir, həm də ona öz ideoloji mənafelərinə uyğun şəkildə "quruluş verirdi". Avropalı səyyah və alimlər üçün türk dünyası, o cümlədən, Qafqaz və Azərbaycan həm ekzotik təsəvvürlərin, həm də imperiyalararası geosiyasətin kəsişdiyi məkan idi. Avropada nəşr olunan səfər qeydləri və elmi məqalələrdə türk toplumunun gündəlik həyatı, adət-ənənələri, ədəbiyyatı və dilinə dair verilən məlumatlar çox vaxt obyektiv öyrənmə məqsədi daşımır, Qərb hegemonluğu üçün intellektual zəmin hazırlayırdı.

Rus şərqşünaslığı da istisna deyildi. Çar Rusiyası Qafqazı hərbi-siyasi nəzarətə alarkən onun elmi institutları və təhsil müəssisələri bölgənin dillərini, tarixini və dinini öyrənməyi prioritet sayırdı. Məqsəd xalqların özünüifadəsinə imkan vermək yox, onları imperiyanın idarəçilik sistemi üçün təhlil etmək, anlamaq, imperiya siyasətinə uyğunlaşdırmaq idi. Mirzə Kazım bəy, İlya Berezin, Boris Dorn kimi alimlər Azərbaycan və digər türk xalqlarının mədəniyyətinə dair ciddi əsərlər yazsalar da, bu əsərlərin arxa planında imperiya siyasətinin "sınaq laboratoriyası" dayanırdı.

Beləliklə, biz öz milli ideya və intellektual sistemimizi hələ formalaşdırmamışkən, "bizim kim olduğumuz" barədə təsəvvürlər artıq Qərbdə və Rusiyada dolaşırdı və bu təsəvvürlər çox zaman, ya romantik ekzotika şəklində, ya da geriqalmışlığın sübutu kimi təqdim olunurdu.

Bu baxımdan, Azər Turanın "Ulusu sevmək fənni"ni "Avropada panturanizmin ideoloji qurucusu olan" Herman Vamberi haqqında esse ilə başlamasında rəmzi məna axtarmaq mümkündür. Azər Turan haqlı olaraq qeyd edir ki, "Vamberini biz çox az tanıyırıq, yaxud onu dərindən tədqiq etməyə Azərbaycan alimlərinin xüsusi marağı və cəhdi olmayıb. Halbuki Vamberinin həyatı və fəaliyyətləri öyrənilmədən pantürkizmin (və panturanizmin) mahiyyətini dəqiq təyin etmək mümkün deyil".

Azər Turanın bu qeydlərini XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycanın və türk toplumunun Qafqazdakı mövqeyinin Avropada tanıdılması sahəsində müstəsna xidmətləri olmuş, türk irqinin Qafqazda məskunlaşma tarixini tədqiq etmiş Fridrix Martin fon Bodenştedtə də aid etmək olar. Bir əsrə yaxındır ki, elmi düşüncənin üzərinə çökmüş Bodenştedt-Mirzə Şəfi dumanı görüş məsafəsini daraltdığından Bodenştedt adı gələndə bizim gözümüzdə ilk növbədə "oğru" obrazı canlanır. Azər Turanın müşahidə etdiyi kimi, Vamberi haqqında danışanda da çoxlarının ağlına "ingilis xəfiyyəsi" obrazı gəlir və bu qabaqdangəlmişlik bizi həqiqətdən uzaqlaşdırır. Halbuki hər iki şəxsiyyətin fəaliyyəti, paradoksal görünsə də, milli kimliyimizin beynəlxalq səviyyədə tanınmasında və intellektual müzakirələrə çıxarılmasında mühüm rol oynamışdır. Bu gün türk düşüncəsi tarixini araşdırarkən, ən azından, onların nə yazdıqlarından da xəbərimiz olmalıdır.

Azər Turan Vamberinin Macarıstanda yəhudi Vamberger, İstanbulda müsəlman Rəşid əfəndi, İngiltərə və Budapeştdə protestant, Orta Asiyada isə nəqşbəndi şeyxi kimi müxtəlif kimliklər qazandığını, "panislamizmin qurucusu, türk milliyyətçi şeirinin mürşidi" Cəmaləddin Əfqaninin isə "Əfqanıstanda əfqan, Türkiyədə türk, İranda azərbaycanlı, Misirdə ərəb" kimi tanındığını vurğulayır. Görünür, onların fərqli kimliklərdə qəbul olunması XIX əsrdə ulus və ya millət anlayışlarının Şərqdə hələ tam sabitləşməməsi ilə birbaşa bağlı idi. Avropada XVIII əsrdən maarifçilik və romantizm kontekstində formalaşmağa başlayan millət ideyası Şərqə, xüsusilə də, Osmanlı, İran, Qafqaz və Mərkəzi Asiya kimi çoxmillətli imperiyalar məkanına XIX əsrdə intellektual mübadilə, tərcümə və siyasi əlaqələr vasitəsilə daxil olurdu. Bu prosesdə millət anlayışı tam mənimsənilməmişdi, daha çox dini və mədəni kimlik kodları ilə sintez olunmuş şəkildə qəbul edilirdi. Bu səbəbdən həm Vamberi, həm də Əfqani öz intellektual fəaliyyətlərində bütün mədəniyyətlərə açıq və dəyişdirici mövqe tutaraq, müxtəlif coğrafiyalarda fərqli kimlik kodları ilə çıxış etməli olurdular və həmin coğrafiyalar da onları fərqli kodlarla qəbul edirdi. Əslində, onların çoxqatlı kimlikləri yalnız şəxsi strategiya deyil, həm də millət ideyasının Şərqdə kök salması üçün keçid mərhələsinin göstəricisi idi. XIX əsrin ilk yarısında Azərbaycan ədəbi dilində "millət" sözünə nadir hallarda rast gəldiyimiz halda, əsrin sonlarına doğru düşüncədə və dildə fəallaşan "millət" anlayışı bir çox hallarda ümmət, məzhəb və regional bağlılıqlarla üst-üstə düşür, Avropadakı kimi siyasi və hüquqi institutlarla ayaqlaşa bilmirdi. Beləcə, Vamberi və Əfqaninin həyat yolu bir tərəfdən, fərdi uyğunlaşma nümunəsi olsa da, digər tərəfdən, Avropa mənşəli milli düşüncənin Şərq intellektual məkanına köçürülməsi və lokal mədəniyyətlə sintezi prosesinin canlı göstəricisinə çevrilirdi.

Azər Turanın tədqiqatlarının üzə çıxardığı başlıca həqiqət bundan ibarətdir ki, Şərq və Qərb düşüncə sistemlərinin sintezi XX əsrin əvvəllərində türk xalqlarının kollektiv yaddaşında keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə keçidin zəminini yaratdı. Bu sintez dərinliklərə işləyən və xalqın öz keçmişini dərketmə üsulunu köklü surətdə dəyişən mədəni və intellektual bir dönüş idi. XIX əsrin sonlarında ayrı-ayrı maarifpərvər ziyalıların dilə gətirdiyi "Fikirdə birlik, sözdə birlik, əməldə birlik!" (İ.Qaspıralı) kimi şüarlar artıq XX əsrə keçid dövründə geniş ictimai təbəqələr tərəfindən qəbul edilərək kollektiv yaddaşın aparıcı enerji mənbəyinə çevrilmişdi. Bu, fərdi səviyyədə deyil, ümummilli düşüncə səviyyəsində qəbul olunan bir ideoloji istiqamət idi.

XX əsrin əvvəllərində türk kimliyi anlayışı tədricən millət konsepti ətrafında yenidən qurulmuşdu. Millət ideyası yalnız şüar deyil, həm siyasi təşkilatlanma, həm də mədəni modernləşmə və ictimai həmrəylik üçün əsas struktur çərçivəyə çevrilmişdi. Bu mərhələdə kollektiv yaddaşın seçici (selektiv) xarakteri özünü daha aydın göstərir: keçmişdən yalnız qürur doğuran, milli kimliyi gücləndirən dəyərlər seçilir, onlar ideoloji materiala çevrilir və Avropadan gələn milli ideologiya modelləri ilə sintez olunur. Lakin bu sintez kor-koranə təqlid deyildi. Türk ulusu öz ideoloji modelini axtarır, özünü sorğulayırdı. Sanki böyük bir tarixi güzgünün qarşısında dayanmışdı və özünə sual verirdi: "Ey ulu Turan! Çingizlərin, Teymurların, Oğuz xanların, Atillaların şanlı beşikləri... Sənə nə oldu?" Bu sorğu keçmişin xoş xəyalına qapılmağın ifadəsi deyildi; milli özünüdərkin yeni mərhələsinin başlanğıcı idi. "Yurd qayğısı" çəkən Abdurrauf Fitrət ilə "ucundadır dilimin həqiqətin böyüyü" deyən Əli bəy Hüseynzadə arasında qurulan poetik dialoq, əslində yeni ulus düşüncəsinin proqramını sabitləşdirmək təşəbbüsü idi. Bu səsləşmənin mahiyyətini izah etmək üçün ənənəvi müqayisəli ədəbi təhlil kifayət etmir, işə yaramır. Burada vahid ideoloji məkanın eyni ahəngdə hərəkətləndiyini görürük, "sənə nə oldu?" sorğusu səsləndiyi məkandan asılı olmayaraq eyni tarixi yaddaşın və eyni gələcək təsəvvürünün içindən gəlir.

Azər Turanın bir qədər fərqli ifadələrlə vurğuladığı kimi, XX əsrin əvvəllərində kollektiv yaddaş artıq Avropadan gələn ideoloji modellərə tənqidi yanaşa, onları yeni tarixi və mədəni kontekstə uyğunlaşdıraraq mənimsəyə biləcək səviyyədə idi. Bu isə milli yaddaşın passiv deyil, aktiv və yaradıcılıq qabiliyyətinə malik bir proses kimi fəaliyyətdə olduğunu göstərirdi. Artıq yaddaş, sadəcə arxiv rolunu oynamır, əksinə, mədəni seçimlərin yönünü təyin edən, keçmişlə bu gün arasında mənəvi körpü salan strateji bir dayağa çevrilirdi. Kamilləşməkdə olan türk ulus düşüncəsi Avropa pozivitizmi ilə Şərq təsəvvüfü arasında körpü quraraq özünün mənəvi dayaqları üzərində boy göstərirdi...

Azər Turanın Çələbi Cahana istinadən "məfkurələr fabriki" kimi təqdim etdiyi İsmayıl bəy Qaspıralı haqqında məqalədə oxuyuruq: "Çağdaş Avropa mədəniyyətini yunan, Roma mədəni sisteminin son nəfəsi, qədim komediyanın son pərdəsi adlandıran Qaspıralıya görə, bu mədəniyyət şəkilcə yeni, mahiyyətcə əskidir. Yəni yeni mədəniyyət deyil, qədim mədəniyyətin son mərhələsidir".

Burada İsmayıl bəy Qaspıralı tənqid nəzəri ilə baxdığı Avropanın Şərqə yönəlmiş baxış bucağını tərsinə çevirmiş, səhnəyə Şərqin yerinə Avropanı çıxarmışdı. Məsələnin incə tərəfi budur ki, XIX əsrdə Şərqi öyrənməyə həvəs göstərən Avropa oriyentalizmi üçün Şərq bir teatr səhnəsi kimi təsəvvür və təqdim olunurdu. Teatr metaforası oriyentalist diskursun əsas məntiqini aydın göstərir: Şərq insanı sanki həmişə Qərbin müəyyən etdiyi rollar daxilində çıxış etməli idi - o ya dini fanatik, ya mistik müdrik, ya da cazibəli ekzotik fiqur kimi təqdim olunurdu. Bu təsəvvür bir yandan, Avropa ictimaiyyətinin Şərqə dair gözləntilərini ifadə edir, digər yandan isə, Şərqə qarşı mədəni üstünlük iddiasını maskalayan estetik çərçivə yaradırdı. Amerika ədəbiyyatşünası Edvard Səid "Oriyentalizm" əsərində Qərbin Şərq haqqında təsəvvürünə belə açıqlıq gətirir: "Şərq - bütün Şərqin həbs edildiyi tamaşadır... Avropaya yapışdırılmış bir teatr səhnəsidir". Beləcə, Qərbdən Şərqə sanki Avropanın mədəni səhnəsində oynayan, ancaq öz ssenarisini yazmaq haqqı olmayan bir aktyor kimi baxılırdı.

Bu yanaşmanın konkret təzahürlərini Bodenştedtin "Şərqdə min bir gün" əsərində, xüsusilə də, İrəvan səfərinin təfərrüatlarında müşahidə etmək mümkündür. İrəvanda qarşılaşdığı səhnələri Bodenştedt ardıcıl şəkildə teatr təsviri elementləri ilə təqdim edir: məhərrəmlik ayini keçirilən məscid dini tamaşa yeri, molla dramatik rol ifa edən aktyor, xorla ağlayan müsəlman mühiti passiv tamaşaçılar kimi göstərilir.

Şərqə eyni münasibəti Aleksandr Dümanın "Qafqaz" səyahətnaməsində də görürük. Avropalı yazıçı bu əsərdə müsəlman dünyasından bəhs edərkən, sanki real cəmiyyəti deyil, öz fantaziyasındakı Şərq obrazını görür.

Belə bir təsəvvürün mövcudluğu şəraitində Şərqi təmsil edən yeni düşüncəli türk intellektualının qarşısında təkcə Qərbin təcrübəsini mənimsəmək deyil, həm də öz varlığını, tarixini və yaddaşını Qərbin uydurduğu yanlış, teatral obraza qarşı qoymaq vəzifəsi dayanırdı və o bunu öz baxış bucağından, öz düşüncə məntiqinə uyğun şəkildə yenidən yaratmalı idi. XX əsrin əvvəllərində baş qaldıran milli ideoloji yüksəlişin əsl dəyəri də məhz bunda idi: kollektiv yaddaş artıq səhnələşdirilmiş, kənardan yazılmış rollara deyil, öz daxili məntiqinə və tarixi inkişaf ritminə əsaslanan kimliyə dayanmağa başlamışdı. Hətta yeri gəldikcə, Qərbə də köhnəlmiş, tükənmiş bir səhnənin mirası kimi baxmaq cəsarətini özündə tapırdı.

Nəticədə, türk xalqlarının ictimai şüurunda ulus varlığının meydanı genişlənir, milli ideologiya öz orijinal simvollarını və gələcək nəsillərə ötürmək üçün yaddaş kodlarını yaradan yaradıcı gücə çevrilirdi.

Həmin simvollardan biri Əli bəy Hüseynzadənin Bakıda nəşr etdirdiyi "Füyuzat" jurnalında səsləndirdiyi məşhur çağırış idi: "Bizə fədai lazımdır! Türk hissiyyatlı, İslam etiqadlı, Avropa qiyafəli fədai!" Bu ideya sonradan Osmanlı mühitində "Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək!" şüarına çevrildi və ilk türk cümhuriyyətinin - Azərbaycanın bu gün başımızın üstündə dalğalanan üçrəngli bayrağında öz rəmzi ifadəsini tapdı.

Azər Turanın, istər ictimai-siyasi düşüncələri, istərsə də bədii irsləri ilə diqqət mərkəzinə gətirdiyi şəxsiyyətlər milli təfəkkürün təməlini qoyan, ulus şüurunun sütunlarını quran insanlardır. Onların hər biri yaddaşımızda ideya fədaisi, ruh müəllimi kimi yaşayır. Müəllifin Cəmaləddin Əfqani, İsmayıl bəy Qaspıralı, Əli bəy Hüseynzadə, Tevfik Fikrət, Mehmet Akif, Rza Tevfik, Hüseyn Cavid, Yusuf Akçura, Məhəmməd Hadi, Zəki Vəlidi Toğan, Bəkir Çobanzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Abdurrauf Fitrət, Xalid Səid Xocayev və digər maarif və məfkurə adamlarına həsr etdiyi yazılar sadəcə portret deyil, ulus sevgisinin banilərinin hər birinə qoyulmuş layiqli abidələrdir. Bu adların bəziləri XX əsrin ilk yarısında, xüsusilə də, 1930-cu illərdə SSRİ-nin qırmızı terroru zamanı pantürkist, panturanist kimi ittiham edilərək güllələndilər, sürgünə göndərildilər, sürgün yerlərində məhv edildilər. Onların can və qan bahasına daşını daş üstə qoyduğu milli ideal sonradan övladlarının da taleyinə siyasi cəza kimi yazıldı. Bu şəxslərin əzmini və fikirlərini günümüzə daşımaqsa onlara olan müqəddəs borcdur. Bu borcun qarşılığını ləyaqətlə verən Azər Turanın "Ulusu sevmək fənni" həm də milli yaddaşa sədaqət fənnidir.

Kitabın daha bir mühüm məziyyəti - bəlkə də onun tarixi-ideoloji baxımdan ən qiymətli yönlərindən biri, yalnız repressiyaya məruz qalmış insanları deyil, onlarla birgə zindana salınmış, susdurulmuş elmi-intellektual düşüncəni, mədəni yaddaşı ideoloji təcrid məhbəsindən xilas etmək təşəbbüsüdür. Azər Turan bu kitabda, eləcə də bu kitabın yaranmasına qədər apardığı tədqiqatlarda sadəcə adları reabilitasiya etmir, həm də ideyaların, bütöv bir düşüncə silsiləsinin dirçəlməsinə şərait yaradır. Xüsusilə, XX əsrin 30-cu illərindən sonra Türkiyə və Azərbaycan romantik ədəbiyyatlarını bir-birindən ayıran, onların arasında ədəbiyyatın məntiqi ilə deyil, siyasətin zoru ilə çəkilən "mütərəqqi-mürtəce" sərhədlərinin yenidən nəzərdən keçirilməsi bu mənada olduqca aktualdır.

Bugünkü tədqiqatlarda bu cür bölgülərdən formal şəkildə imtina olunsa da, onların mənfi mirası hələ də ədəbiyyatdan, xüsusilə də, onun yaddaş qatlarından silinməyib. On illərlə zehinlərdə kök salmış yanlış və qeyri-elmi təsnifatlar, ideoloji qəliblərlə formalaşmış baxış bucaqları təkcə müəlliflərin deyil, onların təmsil etdiyi məfkurə və poetik düşüncə istiqamətlərinin də yenidən qiymətləndirilməsinə əngəl yaradır. Bu baxımdan Azər Turanın bütöv bir ulus coğrafiyasını ehtiva edən baxış bucağı, mədəni sərhədləri bugünkü siyasi sərhədlərdən geniş görən konseptual yanaşması Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Abdulla Sur, Bəkir Çobanzadə kimi şəxsiyyətlərin kimliyinin ümumtürk intellektual məkanında dəqiqləşdirilməsinə mühüm töhfə verir. Onların hər biri Azər Turanın təqdimində parçalanmış tarixi bütövləşdirən, bir məfkurənin unudulmuş və ya təhrif olunmuş yaddaş qatlarını öz yerinə qaytaran simvollarıdır.

Azər Turanın müxtəlif talelərdən, taleləri bir-birinə bənzəyən və bənzəməyən insanlardan bəhs edən yazılarını bir müstəvi üzərinə düzülmüş ayrı-ayrı mozaika parçaları kimi təsəvvür edə bilmirəm; bu yazılar bir-biri ilə cazibə sahəsi yaradan, bir-birinin orbitində dövr edən fəza elementləri kimi qarşılıqlı əlaqə içində bütöv və hərəkətli bir panoram yaradır. Bu yazılarda təqdim olunan şəxsiyyətlərin, bu fəzanın ulduzlarının hər biri öz nurunu yayır, bir-birini işıqlandıra-işıqlandıra dərinlik və ahəng qazanır. Bəzən ulduz axması da baş verir. Məhəmməd Hadinin indiyə qədər müəmmalı qalan taleyi kimi: "Məhəmməd Hadi Vətəndə məzardan-məzara köçürülə-köçürülə qeyb olub getdi... Özünə də əyan idi: "Ruhum uçuyor cənnəti-ülyalər içində..." Dediyi kimi də oldu. Ruhu hələ də cənnət vətənin göylərində uçur..."

Yaxud Azər Turanın "ədəbi, əxlaqi, ideoloji və estetik çatışma"nın iki uc nöqtəsi kimi təqdim etdiyi, "türk ədəbiyyatının iki böyük fikir zəlzələsi" adlandırdığı Tevfiq Fikrət və Mehmet Akif, əslində bir-birini qarşılıqlı varlıq şəraitində daha da böyüdür. Onların biri digərinin varlığını şərtləndirir və nəticədə düşüncə məkanında daha geniş bir koordinat sistemi ortaya çıxır.

Azər Turan fərqli, parlaq ulduzların elə bir kəhkəşanını yaradıb ki, həmin kəhkəşan bizi bir ulus olaraq zamanın müxtəlif qatlarında birləşdirən mədəni cazibə mərkəzində bir araya gətirir. Bu simalar sadəcə tarixdə yaşamırlar, tarixi müşayiət edir, tarix boyunca yol gəlirlər və zamanı gələndə tarixi "yenidən qururlar". Azər Turanın müşahidəsinə görə: "Azərbaycan otuz il əvvəl milli mücadilə dalğasına Tevfiq Fikrətin "Millət şərqisi" ilə girdisə, otuz il sonra Qarabağ savaşından Mehmet Akifin "İstiqlal Marşı" ilə çıxdı". Bu cümlə təkcə bir zaman xəttini deyil, milli yaddaşın ritmini, keçid anlarını və ruhunu ifadə edir.

Beləcə, Azər Turanın mətnləri yalnız ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin fərdi portretləri deyil, bütöv bir mədəniyyətin özünütanıma fənnidir. Bu fənni mənimsəmək, ondan öyrənmək və onu layiqincə qiymətləndirmək də bizim yaddaşa sədaqət borcumuzdur. Dəyərli ədəbiyyatşünas alim, millət vəkili Elnarə xanım Akimovanın dediyi kimi: "hər millətin, hər xalqın içində onu təmənnasız, bütün varlığı ilə sevən bir Azər Turan olmalı! Çünki onun bütün yazıları milli kimliyimizin genetik kodlarını nişan verən qürur türküləri, türk məfkurəsinin yaddaş məxəzidir"...

Məti OSMANOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 15 avqust, №29.- S.26-27.