S.V.A.C.O.

Qulam Hüseynli muzeyin girəcəyinə toplaşan bir yığın rusbabı tələbəni görəndə əvvəl çaşdı, sonra gözətçidən şair Bitkinin yaradıcılıq gecəsinin burada keçirilib-keçirilməyəcəyini dəqiqləşdirdi və muzeyin ikinci mərtəbəsinə aparan mərmər pillələrlə yuxarı qalxmağa başladı.

Muzey Qulam Hüseynlinin uzun illər bundan əvvəl gördüyü həmin nimdaş vəziyyətindəydi. Nəhəng giriş qapılarının naxışlı şəbəkəsi də, yuxarı mərtəbələrə aparan mərmər pillələrin solğun, sumağı xalçası da, girəcəyin sol cinahında qaralan qədim qarderob da uzun illər bundan əvvəlki vəziyyətlərində - həmin məhrəm köhnəliklərində qalmışdı. Qarderobda işləyən alçaqboy, yaşlı qadın da həmin illərin yadigarı idi, əsməri üzünün qırışları, çal birçəkləri Qulam Hüseynliyə hansısa qədim el havasını xatırlatdı.

Dörd bir yanını kommersiya dükanları, apteklər və rabitə şöbələri bürüyən qədim Milli Muzeyin bu yorucu hay-küyün içində zərrə qədər dəyişmədən, eynilə əlli il bundan əvvəlki kimi qalması Qulam Hüseynlini həm təəccübləndirdi, həm də bir qədər kövrəltdi.

Yaradıcılıq gecəsi muzeyin ikinci mərtəbəsində - geniş foyedən sonra gələn böyük salonda keçirilirdi. Qulam Hüseynli foyeyə daxil olmağıyla, burada tanımadığı, nə zahiri, nə də davranışı ilə yerli sakinlərə bənzəyən qəribə insan dəstəsi ilə - dama-dama şalvarlı kişilərlə, qara eynəkli, kübar ədalı, əsəbi qarılarla, qalın, sarı hörükləri, az qala, topuqlarına dəyən yekəpər rus qızlarıyla, başı panamalı kürən qocalarla dolu idi.

Yaşadığı əlli altı illik ömrünün heç bir döngəsində, şəhərin heç bir guşəsində rast gəlmədiyi bu qəribə insan yığnağına düşəndə, Qulam Hüseynli ilk əvvəl anlaşılmaz bir yöndəmsizlik hiss eləyib aradan sivişmək istədisə də, Bitkinin narazılıqlar dolu lal baxışları gözlərinin qabağına gəldi. Bitkin dinib-danışmadan, başını aşağı salıb ürəkgöynədici bir ah çəkdi... və Qulam Hüseynli addımlarının həmin bu dərin "ah"dan ləngidiyini hiss edib ayaq saxladı. Bir müddət yad məkana düşmüş əcnəbi turist çaşqınlığıyla foyenin girəcəyində vurnuxa-vurnuxa qaldısa da, mərtəbəni aşağı enməyə ürək eləmədi. Düşdüyü bu yöndəmsizliyə tezliklə son qoymaq üçün girəcəkdə ləngimədən özünü salona saldı.

Salon adamla dolu idi. Adamların bir hissəsi divarlar boyu cərgələnən əntiq stullarda əyləşmişdilər, digər hissəsi Bitkinin yaradıcılığını sərgiləyən nəhəng fotostendin qarşısına toplaşıb öz aralarında danışa-danışa şəkilləri gözdən keçirməklə məşğul idilər.

Salon Qulam Hüseynlinin heç vaxt, heç bir yerdə duymadığı, bir neçə ədəvanın qarışığını andıran əcaib bir qoxu ilə dolmuşdu... Qulam Hüseynli bədəninin bu qəribə qoxudan, ya qoxunun yaratdığı anlaşılmaz həyəcan hissindən yığıldığını hiss etdisə də, özünü o yerə qoymadı, laqeyd baxışlarla ətrafa nəzər sala-sala oturmaq üçün yer axtardı və tapdı. Bir neçə addıma özünü girəcəyin sağ cinahında düzülmüş yumşaq üzlü kreslolardan birinə salıb oturdu.

Qulam Hüseynli burada da ayaq üstə dolaşan və üzbəüz divarın dibi ilə cərgələnən stullarda oturub ahəstə səslərlə öz aralarında danışan adamların heç birini tanımırdı. Və nəinki tanımırdı, geyimləri və üzləriylə, ədaları və qoxularıyla heç vaxt, heç yerdə görmədiyi bu "yadellilər"in əhatəsində olmaq Qulam Hüseynli üçün, bəlkə də, o səbəbdən çətindən çətin idi ki, müstəqilliyə qədəm qoyandan bəri ölkənin xaricində və daxilində gedən açıq-gizli proseslərdən, müxtəlif məramlı əcnəbi təşkilatların təhlükəli fəaliyyətlərindən o qədər eşidib oxumuşdu ki, indi milli mənsubiyyəti ilə məhrəm olmayan hər bir şey gözünə ilan-qurbağa qismində görünürdü. Odur ki oturduğu kreslonun söykənəcəyinə dayaqlanıb dörd bir yanında ləng ilbiz hərəkətləriylə gəzişən adamların üzlərinə baxa-baxa, bir həftə bundan əvvəl hansı möcüzəyləsə iş stolunun üstündə peyda olan mavi dəvətnaməni, dəvətnamənin içindəki mətnin məzmununu yadına salmağa çalışdı və xatırladı...

Dəvətnamənin içindən çıxan ağ vərəqdə yağlı çap şriftləriylə səliqəylə yazılmışdı:

"Hörmətli Qulam Hüseynli!

Sizi görkəmli şair-publisist... (sonra saysız-hesabsız titullar, fəxri adlar, bir neçə ictimai təşkilatların adları və sair gəlirdi) Bitkinin yaradıcılıq gecəsinə dəvət edirik..."

Vərəqin axırında tədbirin vaxtı və ünvanı göstərilirdi.

...Qara eynəkli kişilərdən biri eynəyini çıxarıb elə bil ona salam verdi...

Qulam Hüseynli yerində qurcalanıb kişinin salamını ehtiramla aldısa da, sonradan qara eynəklinin onun kreslosundan arxada yeyin addımlarla kişiyə sarı yeriyən sumağı pencəkli, arıq qadınla salamlaşdığını anlayıb pərt oldu və bir həftə bundan əvvəl stolunun üstündə peyda olan dəvətnamənin lap axırında yazılmış "S.V.A.C.O." abreviaturunu xatırladı.

Nə demək idi bu "S.V.A.C.O."?.. - Qulam Hüseynli yerində qurcalanıb ayağa qalxdı, bayaqdan bəri gizləməyə yer tapmadığı əllərini şalvarının ciblərinə basıb salonun sağ cinahında ucaldılmış hündür fotostendə sarı addımladı.

Dünənki yağışın palçığı bozarmış əhəng kimi burunlarında quruyan ayaqqabılarını döşəmənin təmiz, yaşımtıl mahudunun üstünə basdıqca bu səhər binalarının işığı keçdiyindən onları təmizləməyi yaddan çıxardığını xatırladı və gözaltı ətrafında gəzişənlərin ayaqqabılarına nəzər saldı. Bütün ayaqqabılar salonun möhtəşəm çilçırağı altında balaca, rəngbərəng maşınlar kimi bərq vururdu...

Stendin qarşısında həmin o ədəvasayağı qoxunun bütöv bir layı yaranmışdı. Stendə baxanların hər biri, görünür ki, öz qoxu payından burada xatirə qoyaraq kənara çəkilmişdi.

Qulam Hüseynli bir neçə addım da atıb özünü bəlli sərhədləri olan qapalı məkana daxil olantək, qoxu layının içinə saldı, fotoları nəzərdən keçirməyə başladısa da, sirli qoxu qarışığından gözlərinin qaraldığını hiss etdi. Şəkillərin altında hər fotonun tarixini və məzmununu açıqlayan lövhəcikləri oxuduqca, bir həftə bundan əvvəl yazı masasının üstündə peyda olmuş dəvətnamənin aşağı hissəsinə vurulmuş "S.V.A.C.O." abreviaturunun mənasını açıqlamağa çalışdı.

"Sülh - Vətən - Azərbaycan - Cəmiyyəti..."

"Sənət - Vicdan - Amal - Cəmiyyəti..." Bəs sonuncu "O" hərfi?..

Bu yerdə ağlına gələn növbəti fikrin təsirindən ürək döyüntülərinin ləngiyib zəiflədiyini, qəribə sərxoş nizamsızlıqla səyridiyini hiss edib duruxdu.

Bu Bulqakovsayağı iblisanə məclisə qələm əhlindən ondan savayı, bircə adamın belə dəvət olunmamasının sirli mənası barədə düşünüb-daşındısa da, bu qəribəliyə konkret bir aydınlıq gətirə bilmədi, gözaltı stendin qarşısında dayana-dayana öz aralarında hansısa əcnəbi dili andıran qəribə leksikonla asta-asta danışan adamlara baxdı.

Sol tərəfdə - kövrək çiyinləri bir-birinə pərçimlənmiştək dayanıb stendi sulu gözləriylə, titrək başlarıyla nəzərdən keçirən iki çəlimsiz qarının bu şəkillərdən nə isə anladığı, yaxud ümumiyyətlə onları gördüyü şübhə doğururdu. Qarıların həyat əlaməti olmayan ağımtıl-sarı dərilərindən ətrafa soyuducu buzxanasından yayılan soyuğabənzər əcaib bir soyuqluq yayılır, şirəsi quruyub bürüşmüş tut qurusunu andıran bu bəyaz vücudların buralara - isti nəfəslərin cövlan elədiyi bu gur işıqlı salona hardansa, gün işığı dəyməyən soyuq, havasız bir yerdən - Yerin alt qatından çıxıb gəldiyinə işarə edirdi.

Qulam Hüseynli nəfəsini bir anlıq saxlayıb sağ tərəfində öz aralarında nə barədəsə astadan danışan ortayaşlı, başı beretli kişi ilə, dərisinin süni ağlığıyla mum heykələ bənzəyən qadının söhbətinə diqqət kəsildisə də, onların anlaşılmaz, qarışıq nitqindən heç nə anlamadı. Qadın da, kişi də Qulam Hüseynliyə nə vaxtsa, uzaq uşaqlıq illərində tamaşa etdiyi hansısa operettanın baş qəhrəmanlarını xatırlatdılar.

Danışan əsasən qadın idi. Başını qəribə, dairəvi hərəkətlərlə tərpədə-tərpədə, Qulam Hüseynlinin heç vaxt eşitmədiyi dildə, fışıltı dolu sözləri gizli təlaşla doğrayıb tökə-tökə, deyəsən, kimdənsə gileylənirdi. Qadının bu fışıltılı mətni Qulam Hüseynliyə adi danışıqdan çox, kilsələrdə şam işığında oxunan duaları xatırlatdı... Bu fışıltıdan oldu, ya nə isə baş verdi - Qulam Hüseynli qəfildən özünü pis hiss elədi, qulaqları təyyarə uçuşları zamanı olduğu kimi göynəyib uğuldadı, ağzında kimyəvi qarışığın dadını andıran qəribə bir tam əmələ gəldi... Bir qədərdən sonra o özünü toplayıb yan-yörəsində dayanan o biri adamların da danışığına diqqət kəsildisə də, yenə bircə sözü belə tuta bilmədi. Əhvalı isə stendin üzərində qəribə anlaşılmaz simmetriya ilə yanbayan, alt-alta düzülən fotoşəkillərə baxanda pozuldu...

Fotolardakı Bitkin Qulam Hüseynlinin otuz ildən bəri tanıdığı, vətənpərvər ruhlu şeirləri ilə böyüyüb formalaşdığını zənn etdiyi, bir növ, müəllimi, mənəvi atası sandığı həmin həlim təbiətli, xeyirxah adam deyildi... Stenddə cərgələnən, demək olar, bütün fotolarda Bitkinin adi vaxtlarda insansevərlik və mərhəmət işaran gözlərinin dərinliyində səbəbi gizlin qalan məkrin və qəzəbin sönük qığılcımları sezilməkdəydi...

Qulam Hüseynli eynəyini gözünə yaxınlaşdırıb şəkillərdən birinə daha diqqətlə baxdı və Bitkinin gözlərinin dərinliyində işaran yandırıcı qəzəbdən bədəninin vicələndiyini hiss etdi.

Qəribəydi ki, şəkillərin heç birində Bitkin öz sənətkar bioqrafiyasının atributuna çevrilmiş həmişəki qara eynəyində deyildi. Həyatının hansısa, Qulam Hüseynliyə məlum olmayan dövrlərini əks etdirən fotoların hər birinin altında Bitkinin ayrı-ayrı fikirləri yazılmışdı. Fikirlərdən biri belə idi:

"Dünyanın bir üzü işıq, o biri üzü qaranlıqdı. İşıqda azan qaranlığa çıxmaz".

Fikirdən sonra Bitkinin yağlı boya və fırçayla çəkilmiş "botanika" sözünü andıran vermişelvari imzası gəlirdi. Qulam Hüseynli imzalara baxdıqca Bitkini yerə sərilmiş stendin üzərinə çıxıb alt dodağını çeynəyə-çeynəyə, şəkillərin böyür-başını rəssam fırçasıyla işlədiyi yerdə təsəvvürünə gətirdi. Belə vəziyyətdə Bitkin şairdən çox, mühəndisə oxşayırdı...

Stendin mərkəzi hissəsindəki fotoşəkillərin biri Bitkini yol getdiyi yerdə kiminsə çağırışına geriyə qanrılan məqamda yaddaşda saxlamışdı. Burada üzünün xof dolu ifadəsi ilə onu qarabaqara izləyən kiminsə əlindən qaçıb canını qurtarmağa çalışan casusa bənzəyirdi.

Qulam Hüseynli bu fotoşəkildən canına yeriməyə başlayan naməlum xofun tərini silməkdən ötrü cibindən burun yaylığını çıxarıb alnını quruladı və eynəyini düzəldib o biri fotoların qarşısına keçdi.

Stendin aşağı hissəsinə cərgə ilə vurulmuş digər fotolarda Bitkin matros kostyumunda idi, bir əlində tutduğu dolçadan su tökə-tökə, Qulam Hüseynlinin heç vaxt görmədiyi qapqara saqqalını yuyurdu... Fotostendin sol tərəfindəki nisbətən iri fotoda isə Bitkin kəfənəbənzər uzun, ağ libasda, qollarını sinəsində çarpazlamış vəziyyətdə dərin fikrə dalmışdı. Şəklin böyründə: "Hindistan səfəri" yazılmışdı.

Fotolara baxdıqca Qulam Hüseynlinin fikrinə o da gəldi ki, dəvətnamədə yazılan sirli "S.V.A.C.O."nun açmasının, həmin bu Hindistanla, Bitkinin əynindəki bu uzunətəkli ağ libasla hansısa əlaqəsi olmamış deyil. Elə bu məqam qəfildən arxadan kimsə xırıltılı səslə bərkdən-bərkdən güldü və Qulam Hüseynli niyəsə dayandığı yerdəcə pörtdü. Başını aşağı salmadan gözucu palçıqlı ayaqqabılarına baxdı, sonra əllərini cibindən çıxarıb fotostenddən uzaqlaşa-uzaqlaşa, qonaqların çoxalıb sıxlaşdığı cərgələrin arasıyla özünə yer axtara-axtara fikirləşdi ki, necə olub ki, uzun illərlə bir təşkilatda işlədiyi, dəfələrlə duz-çörək kəsib əsərlərini qəlbinə köçürdüyü Bitkini bu vaxtacan bircə dəfə belə olsun, bu şəkillərdəki kimi eynəksiz görməyib?!

...Zal getdikcə adamla dolurdu... Bayaq muzeyin qarşısına yığışan tələbələr də burada idi, əllərində gül-çiçək divar boyu cərgələnərək, qəribə hazırlıq vəziyyətində dayanmışdılar. Bitkinin özü isə hələ ki gözə dəymirdi.

"Olsun ki, haradasa gizlənmişdi", - Qulam Hüseynli, axır ki, özünə yer tapıb otura-otura fikirləşdi. - Həmişəki kimi, hamını çaşdırmaqdan ötrü, yaxud hər yerdə hamıdan, hər şeydən seçilmək məqsədi ilə mərasim başlananda alovlu qutunun içindən sağ-salamat çıxan sirk qəhrəmanı kimi, qəfildən zalın ortasında peyda olmağa hazırlaşırdı..."

Sonra Qulam Hüseynli bunu gözünün qabağına da gətirdi və bu təsəvvürdən niyəsə özünə və üzləri bir-bir gözünün qabağına gələn bir dəstə fağır qələm adamına yazığı gəldi.

Bitkinin hamını çaşdırmaq, o birilərdən nə iləsə, necəsə seçilmək azarını Qulam Hüseynliylə bir ədəbiyyat sahəsində çalışan adamların çoxu bilirdi. Bunu Bitkinin şeirlərini sevənlər də, sevməyənlər də, bu salona toplaşanlar da bilirdi. Odur ki gecənin başlanması bir xeyli ləngisə də, hamı səbirlə nəyinsə başlanmasını gözləyirdi.

Ədəvasayağı qoxu layı fotostendin qarşısından Qulam Hüseynli ilə bir buralara da gəlib çıxmışdı, fışıltı dolu sirli pıçıltılara qarışa-qarışa, elə bil bir az da qatılaşmaqdaydı...

"İndi, bu dəqiqə, gecə başlanmazdan qabaq aradan çıxmaq qərarına gəlsəydi, bu qalın qoxu qatını yarıb keçmək mümkün olmayacaqdı", - Qulam Hüseynli tavana baxa-baxa fikirləşdi. Yeganə yol - çəpərdən atılantək qoxu layının üstündən atılıb qaçmaq, yaxud tikanlı məftillərin altından keçəntək döşəmənin üstüylə sürünüb qoxunun altından çıxmaq qalırdı. Sonra qəfildən nə oldusa, bayaqdan bəri böyür-başında yandırıcı fışıltılar şəklində dolaşan bu ədəva qoxulu, sirli pıçıltıların tilsimi öz-özünə qırıldı... kimsə Qulam Hüseynlinin qulağının dibində:

- Da vse mı tam... - dedi və Qulam Hüseynli bayaqdan bəri ardınca qara duman kimi sürünən bu anlaşılmaz "duaların" uzaq tələbəlik illərində, şəhərə oxumağa gəldiyi gündən addımbaşı böyür-başından eşitdiyi, özünün də ara-sıra işlətdiyi rus dili olduğunu anladı...

Bu məqam haradasa qonşu salonda qapı çırpıldı... və Qulam Hüseynli nəhəng salonu başına götürən rus sözlərinin hamısını necəsə, birdən eşitdi. Hamı birdən danışdı və Qulam Hüseynli kürəyinin ortasıyla üzüyuxarı sürünüb tədricən başına yığılan qanının gicgahlarında lükküldədiyini hiss elədi.

Qulam Hüseynli fikirləşdi ki, əsəbləri əməlli-başlı korlanıb və alnına yığılan növbəti tər damlalarını pencəyinin sağ cibindən çıxardığı iri burun yaylığıyla quruladı və nə iləsə tələyə bənzəməyə başlayan bu əcaib məclisdən qurtulmağın yollarını düşünüb-daşınmaqdan ötrü başını yuxarı qaldırıb tavana zilləndi.

Tavan da adamla dolu idi... Başıçalmalı, qıyıqgöz adamlar balaca, gödəkqıçlı atların yedəyindən, bardaş qurub oturduqları xalçaların üstündən aşağı - ona baxırdılar. Uzun illər bundan əvvəlki yaşılımtıl-mavi naxışlarla işlənmiş bu qədim miniatürlər muzeyin ümumi əhvalına uyğun neçə illərin qalın toz örtüyü altında rahat-rahat bozarmağındaydı.

Qulam Hüseynli gözlərini qıyıb tavanın künclərində və tən ortasında işlənən o biri miniatürlərə də baxdı, sonra eynəyini düzəldib, salonun divarlarına da nəzər yetirdi və həmin yaşılımtıl-mavi miniatürlərin burada da qalın toz rahatlığının altında uyumaqda olduğunu aşkar etdi. Divardakı miniatürlərin məzmunu fərqli idi. Tavandakı başıçalmalı, qıyıqgöz adamlar burada bellərini əyib bir-birinin ardınca düzülmüşdülər, görünməz kiməsə təzim edirdilər. Balaca, barmaqsız əllərini dilənəntək kiməsə açıb, qıyıq gözlərini divarın bir qədər aşağı hissəsində - sinəsində ox, yerdə uzanmış yaralı ceyrana zilləmişdilər...

"Bu nə demək idi?.. - Qulam Hüseynli yenə tərlədiyini hiss elədi və bu intensiv tərləmə prosesinə görə öz-özünə əsəbiləşdi. - Bu qıyıqgöz adamlar kim idi?.. Kimə təzim edirdilər? Əllərini kimə açmışdılar, nə istəyirdilər?.."

Salonun o biri divarlarındakı miniatürlərdə də həmin başıçalmalı, qıyıqgöz adamlar idi... müxtəlif vəziyyətlərdə sıraya düzülmüşdülər. Birində oturan yerdə, o birində atların belində. Hər birində də dilənəntək əl açıb ona baxırdılar...

Alnının tərini quruladıqca Qulam Hüseynlinin yadına düşdü ki, həmin bu miniatürləri uzun illər bundan əvvəl, uzaq tələbəlik illərində bu muzeydən savayı, haradasa ayrı bir yerdə də görmüşdü. Amma harada?.. O vaxt dəqiq yadına gəlir, həmin bu miniatürləri balaca heykəlciklər şəklində görmüşdü. Hətta orası da yadına düşdü ki, hansı birininsə başına dolanıb bu qıyıqgöz, tamahkar adam müxtəlif nöqtələrdən də baxmışdı... Və bir də dəqiq yadında qalan o idi ki, o vaxt həmin bu qıyıqgöz adamların əllərində ox var idi...

Salon adamla dolduqca, içərinin temperaturu yüksəlirdi. Yoxsa, təzyiqi qalxırdı?.. - Qulam Hüseynli ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi.

Dama-dama pencəkli, əliəsalı kişilər uzun-uzun qəlyanlarını tüstülədə-tüstülədə salonun mərkəzi hissəsi ilə gəzişir, qadınlar xırda-xırda əsdirdikləri alabəzək yelpiklərinin arxasından pıçıldaşırdılar.

"Qəribə olan bir də bu idi ki, - Qulam Hüseynli qalstukunun düyününü boşaldıb yerində qurcalana-qurcalana fikirləşdi, - burda hamı bir-birini tanıyırdı". Salona yenicə daxil olanların gecənin məclis əhli ilə, uzun illərdən bəri itirdikləri əziz adamlarıyla görüşəntək gizli həyəcanla görüşməkləri, qəhərlərini öz mədəniyyətləri hesabına cilovladıqları göz qabağındaydı. Salonun yuxarı başında - Bitkinin oturacağı uzunsov rəyasət stolunun arxa hissəsində əlləri bellərində, dabanlarını altdan-altdan mərmər döşəməyə vura-vura dayanan kürən rus qızları qollarını yana açıb salon boyu rəqs eləməkdən özlərini zorla saxlayırdılar...

"Burda - saniyəbəsaniyə nəyəsə hazırlaşan bu əcaib salonda nə isə baş verməliydi", - Qulam Hüseynli ürək döyüntüləri zəifləyə-zəifləyə fikirləşdi. Bütün bu əcaib qəribəliklərin, əslində, hansısa gözlənilməz, lakin həyat əhəmiyyətli nəyəsə hazırlıq olması qonaqların hər birinin üzündə, salonun hər küncündə duyulmağa başlamışdı.

Niyə bunu bayaqdan bəri başa düşməmişdi?.. - Qulam Hüseynli əlini pencəyinin cibinə salıb, orda ovcuna doldurduğu xırda pulları qarışdıra-qarışdıra fikirləşdi - başa düşməmişdi ki, bu qədim milli muzeyi özlərinə yığıncaq yeri seçmiş bu rusbabı əhali, əslində, yaradıcılıq gecəsinə yığışmamışdı. Yaradıcılıq gecəsi məsələsi burada bəhanədən savayı, ayrı bir şey deyildi və olsun ki, bunun Bitkinə də bir elə dəxliyyatı yox idi.

Bu yerə gəlib çatanda Qulam Hüseynli burada - bu salonda nələr baş verə biləcəyi barədə fikirləşdi və ağlına gələn bu fikirlərdən ayağa sıçrayıb gözləri qarala-qarala yan-yörəsinə baxdı...

Ona məhəl qoyan yox idi.

Cərgələrin arasından sivişib çıxışa sarı yönəlməyə hazırlaşırdı ki, salonun, az qala, tavana dirənən qədim şəbəkəli giriş qapıları taybatay açıldı və qapının qabağında gül dəstələrinin arasından sınayıcı nəzərlərlə ona baxan Bitkinin ağarmış bənizi göründü...

Bitkinin qapıda görünməyi ilə salondan qopan alqış sədalarının şahə qalxmağı bir oldu. Bitkin içəri daxil olub qucağındakı gül dəstələrini qarşısına çıxan qadınlara paylaya-paylaya, arxasınca gələn bir dəstə adamla yuxarı başa yeridi.

Bitkin Qulam Hüseynlinin beşcə dəqiqə bundan əvvəl fotostendin şəkilləri arasında gördüyü həmin qara eynəyindəydi, salonun yuxarı başına keçib orada rəyasət stolunun böyründə onun üçün ayrılmış hündür söykənəcəkli, sumağı kresloya əyləşdi, ayağını həmişə elədiyi kimi o biri ayağına aşırıb tünd şüşələrin arxasından görünməyən xırda bəbəklərini ona zillədi. Yoxsa, bu, Qulam Hüseynliyə elə gəldi?..

Oturanların üzündən uzun müddətdən bəri içəridə sıxıb saxladıqları qara kədərin, nisgilin çölə buraxılmağının, boğazlara dirənən acı qəhərin göz yaşlarında əridilə-əridilə ağlamağın məqamı çatdığı bilinirdi. O məqam haradasa lap yaxındaydı... Qulam Hüseynli bunu salonun aşağı başında divar boyu cərgələnən tələbələr kiminsə işarəsiylə yüksək tonda hansısa rus romansını oxumağa başlayanda anladı. Tələbələr əllərindəki gül dəstələrini bir kənara qoyub, üzlərini salonun yuxarı başında oturan Bitkinə tutaraq cingiltili səslərlə oxuyurdular. Tələbələr oxuduqca, Qulam Hüseynli böyür-başındakıların göz yaşlarını gizlicə sildiyini, bəzilərinin başlarını aşağı salıb qəm dəryasına qərq olduğunu müşahidə etdikcə, özünü düşdüyü bu cəmiyyətin yekdilliyində bir daha qərib hiss elədi.

Romans bitdikdən sonra tələbələr gül dəstələrini havaya atıb salon boyu səpdilər. Güllərdən biri havada süzə-süzə Qulam Hüseynlinin ayağının lap yanında yerə düşdü.

Bu, Qulam Hüseynlinin heç vaxt - nə uşaqlıq illərində kənddə, nə sonralar şəhərin heç bir gül dükanında görmədiyi xırda sarı ləçəkləri ilə inci topasını andıran qəribə çöl çiçəyi idi... Çiçəyə baxdıqca Qulam Hüseynlinin təsəvvüründə bu çiçəyin özü kimi xırda, zərif çiçəklərlə dolu ucsuz-bucaqsız, yad bir çəmənlik canlandısa da, bu çəmənlikdən də ürəyi niyəsə pis-pis bulandı.

Salona sakitlik çökdü, Bitkinlə yanaşı əyləşmiş ortaboylu, dolubədənli, çatmaqaş adam ayağa qalxaraq mikrofona yaxınlaşdı, mikrofonu tarazlayıb Bitkinin yaradıcılığı barədə - onun özünəməxsus poetik təxəyyülünün mədəniyyətlərarası əlaqələrin yaradılmasında xüsusi və əvəzedilməz rolu barədə qısaca danışıb mərasimi açıq elan elədi.

Çatmaqaş adamın üzü Qulam Hüseynliyə altmışıncı illərin al-əlvan boyalarla işlənmiş rəsm tablolarında təsvir olunan qəhrəman neftçilərin üzlərini xatırlatdı. Natiqin mikrofonun arxasından çəkilməyi ilə kürsünün arxasındakı divarda yağlı boyalarla işlənmiş orta əsr şairlərinin portretlərinin görünməyi bir oldu. Şairlərin üzləri, qəribəydi ki, bir-birinə oxşayırdı...

Mikrofona hörüklü qadınlardan biri yaxınlaşdı, sinəsinə düşmüş qol yoğunluğunda sarı hörüyünü kürəyinə atıb nəhəng bədəni həyəcandan titrəyə-titrəyə, rus dilində Bitkinə həsr etdiyi şeirini oxumağa başladı.

Qulam Hüseynli qadının söylədiyi şeirdən Bitkinin ağardığını, qəribə çaşqın hərəkətlərlə ciblərində eşələnməyini, oradan tapıb çıxardığı qəlyanla alışqanı titrək əllərinin arasında zorla saxlaya-saxlaya işə salmağını müşahidə etdikcə, oturduğu yerdə donub qaldı...

"Bu qadın kim idi?.. Bütün bunlar nə demək idi?.. Bitkinlə - ömrünü və yaradıcılığını millət və vətən uğrunda qanlı-qadalı mücadilələrdə keçirmiş bu el şairiylə ucqar rus kəndinin sağıcısını andıran bu yekəpər rus qadınını bir-birinə doğmalaşdıran nə ola bilərdi?.." - Qulam Hüseynli hövsələsi darala-darala fikirləşdi.

Qadın çıxışını bitirdikdən sonra məhəbbət və nisgil dolu gözləri ilə Bitkinə baxdı, sonra salondan qopan gur alqış sədalarının altında yerinə qayıtdı, həyəcandan pörtüb qızarmış üzünü gizləmək üçün başını aşağı saldı.

"Allah bilir, bəlkə də, ağlayır... - Qulam Hüseynli ürəyi həyəcanla döyünə-döyünə fikirləşdi. - Amma niyə?.. Nə baş verir axı?.."

Bitkin də kövrəlmişdi, başını aşağı dikib qəlyanından bir-birinin ardınca dərin qullablar ala-ala özünü tüstü dumanında gizləməyə çalışırdı.

Salonun alqışları avazımaq üzrə idi ki, söz şəhərin məşhur psixiatrına verildi. Yəhudi psixiatr mikrofonun arxasına keçib orada "r" hərfini yeyə-yeyə, son illər cəmiyyətdə yaranan təbəqələşmədən, əsrin xəstəliyi sayılan insan yadlaşmasından, milli dözümsüzlükdən, müxtəlif dünyagörüşlü adamların bir dünyanın qanunları çərçivəsində yaşamaq məcburiyyətində qalması faciəsindən danışdı və axırda nədənsə, onun da gözləri doldu və səsi titrədi.

Qulam Hüseynli gərginlikdən quruyan dilini ağzının içində zorla hərlədə-hərlədə fikirləşdi ki, bəlkə, bütün bu əcaib gecə, bu səbəbi naməlum ağlaşma - vətənini tərk etməyə, ömürlük hansısa uzaq ölkəyə köçməyə hazırlaşan Bitkinin son gedişinə həsr olunmuş vida mərasimidi?!. Elə bu məqam, Qulam Hüseynlinin beynindən ötənləri sanki havadaca tutan Bitkin tünd şüşəli eynəyini çıxarıb burun yaylığıyla silə-silə, xırda gözlərini uzaqdan-uzağa düz Qulam Hüseynlinin gözlərinin içinə zillədi və Qulam Hüseynli ömründə birinci dəfə Bitkinin daim müxtəlif eynəklərin arxasında gizlədiyi gözlərini, axır ki, gördü... və bundan ürəyi qırıldı.

Bitkinin adam üzü ölçülərindən xeyli iri, cansız üzündən qəlyanın saraldıb seyrək qarğıdalı dənələrinə oxşadan dişlərinə, soyuq səlis nitqinə qətiyyən uyuşmayan, xırda, quş gözünə bənzər qəmli gözlər baxırdı... Qulam Hüseynli belə qəmli gözləri yalnız mehriban delfinlərdə, o da fransız səyyahlarının delfinlərin sualtı həyatından çəkdiyi sənədli filmlərdə görmüşdü.

Bitkin bir müddət delfin gözləriylə Qulam Hüseynliyə baxıb eynəyini yorğanı başına çəkəntək gözünə keçirdi və üzü yenə hansısa qaranlıq dərinliklərə qərq oldu...

Psixiatrdan sonra mikrofonun arxasına güləşçiyə bənzər alçaqboylu bir adam çıxdı və bas opera səsiylə Bitkinin sözlərinə bəstələnmiş kədərli bir romans oxumağa başladı.

Romans rus dilində idi.

***

...Qulam Hüseynli küçəyə çıxanda hava dəyişmişdi... Göyün üzü qaramtıl dumanla örtülmüş, ha tərəfdənsə baş alıb gələn güclü külək bir neçə saat bundan əvvəl muzeyin ətrafında gülərüz çöhrələrlə qaynaşan şəhər əhlini qovub harasa uzaqlara aparmışdı.

Havanın bu qəfil tutqunluğundan Qulam Hüseynli bədəninə dolan qızdırmaqabağı üşütmə ilə titrətdi, paltosunun boyunluğunu qaldırıb milli muzeyin binasından tezcə uzaqlaşmaq məqsədilə tələsik addımlarla yolun o biri üzünə adladı, küçənin aşağı başındakı marşrut taksiləri dayanacağına tərəf addımladıqca ədəvasayağı qoxusu hələ də canından çıxmayan bayaqkı mərasim barədə, hansı məzhəbə qulluq etdiklərini hələ də anlaya bilmədiyi bu yad insan yığnağını bir araya gətirən sirli təşkilat, yaxud cəmiyyət ola biləcək məxfi qurumun adı barədə bir də uzun-uzadı fikirləşdi.

""S.V.A.C.O." abreviaturundakı "C." hərfinə görə, olsun ki, bu fəaliyyət yönümü ölkənin hansı sahəsiləsə əlaqəsi olan "cəmiyyət" sözünün baş hərfi idi. Amma digər "S", yaxud "V", ən əsası da sondakı "O" hansı sözün baş hərfi idi?.." - Qulam Hüseynli hardasa lap yaxınlığında, bayaqdan bəri onunla yanaşı addımlayan cavan adamı şübhəli nəzərlərlə gözdən keçirə-keçirə fikirləşdi. Sonra yenə ürəyində bu sirli abreviaturun mənasını açıqlamağa çalışdısa da, bir şey çıxmadı. Bütün hallarda sondakı "O" hərfi havada qalırdı...

Bitkinin bir-birindən əcaib fotoları, salon boyu aramla yerini dəyişən ədəvasayağı qoxu layı, döyüşə hazırlaşantək dabanlarını yerə vura-vura nə isə eləməyə köklənmiş yekəpər rus qadınları Qulam Hüseynlinin anadan olandan bəri yaşadığı, hər küçəsinə, az qala, hər tininə bələd olduğu bu şəhərdə nə vaxtdan bərisə hansısa məxfi, məxfi olduğu qədər də təhlükəli olan nəyinsə, hansısa gizli prosesin işə düşdüyündən xəbər verirdi... Bu nə ola bilərdi?.. Qulam Hüseynlinin, ağır iş gününün gərginliyindən onsuz da yorğun beyni bunu anlamağa qadir deyildi.

Dayanacağa çataçatda nə oldusa, ya Qulam Hüseynliyə elə gəldi, elə bil arxadan kimsə çağırdı onu... Ayaq saxlayıb geriyə çöndü və artıq uzaqlarda qalan Milli Muzeyə, muzeyin qalın pərdələrlə bağlı pəncərələrinə baxanda ürəyi düşdü...

Pəncərələrin o üzündə elə bil nə isə yanıb-sönürdü... Ya Qulam Hüseynliyə elə gəlirdi?! Muzeyin uzun illərin yağışından qaralıb paslanmış damından aram-aram göyə qalxan tüstü də bu dəfə Qulam Hüseynliyə adi soba tüstüsü kimi gəlmədi, bunun içəridə baş verməkdə olan edamabənzər müdhiş bir aktın əlaməti olduğu barədə ağlına gələn axmaq fikirləri başından qovmaq üçün dayanacağa yenicə yan alan marşrut taksiyə əl elədi və mindi.

...Evə çatanda hava tamam qaralmışdı. Televizorda bir qrup əcnəbi skripkaçı matəm marşını andıran qəribə hüznlü musiqi ifa edirdi. Qulam Hüseynli özünə çay dəmləyib, daimi yerinə - televizorla üzbəüz divanın oturulmaqdan yastılanıb çökmüş sağ cinahına yayılıb ekrana zilləndi və çaydan qurtum ala-ala kədərli musiqinin altında niyəsə yenə Bitkini, onun böyük, rəngsiz üzünə uyuşmayan xırda delfin gözlərini xatırladı... Bu məqam musiqi kəsildi və ekranda diktorun gizli həyəcandan kölgələnmiş üzü göründü. Diktor saat yarım bundan əvvəl şəhər yaxınlığındakı dustaqxanalardan birində baş vermiş qanlı qiyam barədə rəsmi informasiyanı oxudu.

Qiyam Rusiyada hərbi təhsil almış bir qrup rusdilli Azərbaycan zabiti tərəfindən törədilmişdi. Zabitlər dustaqxana işçilərinin geyimlərində hərbi avtobusla darvazadan çıxarkən yaxalanmış və yerlərindəcə güllələnmişdilər. Diktorun bu bəyanatından sonra ekranda ölən qiyamçıların şəkilləri göstərilir, yatdıqları kameradan birbaşa reportaj verilirdi.

- Divarlarda gördüyünüz bu işarələrin neçə vaxtdan bəri hazırlanan qiyamla əlaqəli olması versiyası da var... - jurnalist məhbəsin yarıqaranlıq darısqallığından, xoflu üzü ilə divarlardan, sanki canlı olan kimdənsə ürkə-ürkə danışırdı. O danışdıqca kamera aramla dustaqların yatdığı dəmir çarpayıların, çörək yedikləri qaramtıl masanın, divarlar boyu cızdıqları yazı və işarələrin üzəriylə gəzirdi.

- Nə qədər qəribə də olsa, bu yazıların müəllifləri bizim həmvətənlər, bu torpaqda böyümüş azərbaycanlılardır... - jurnalistin səsi kadr arxasından eşidildi və kamera divarlardan birinin üstünə yeridi.

...Yazıların çoxu rus sözləri idi... Bəziləri qara kömürlə yazılmışdı, çoxu mıxla, ya hansısa ucuiti alətlə cızılmışdı. Bəziləri aydınca oxunurdu da.

Qulam Hüseynli eynəyini gözünə yaxınlaşdırıb ekrana sarı əyildi və sözlərdən bir neçəsini hecalaya-hecalaya oxudu. Bu, iri hərflərlə yazılmış "svoboda", "slovo" sözləri idi. Yazıların arasında ani bir kadrda gözünə dəyən, ya bəlkə, görünən tanış beş hərfdən isə Qulam Hüseynlinin, az qaldı, oturduğu yerdə ürəyi dayana...

"S.V.A.C.O." burada da həmin çap şriftləriylə, lakin iti, dəmir alətlə cızılmışdı... kameranın rəngi tökülmüş, hisli divarında müxtəlif sözlərin və işarələrin arasında qorxunc damğa kimi qaralırdı...

2000

Afaq MƏSUD

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 15 avqust, №29.- S.16-18.