Yaşar Qarayev: Min ilin sonu

və əbədiyyətin başlanğıcı

Avqustun 25-i öz elmi-ədəbi və kulturoloji-fəlsəfi görüşlərinin dərinlik və genişlik miqyası ilə fənn sahəsi olaraq ədəbiyyatşünaslığın çərçivələrini, mədəni-mənəvi məkan olaraq milli sərhədləri aşıb, bütövlükdə XX əsr ümumtürk humanitar-ictimai elmi düşüncəsinin zirvə məqamlarından birinə yüksələn, zaman keçdikcə o zirvədə əbədi olaraq qərarlaşdığı getdikcə daha çox təsbit olunan Yaşar Qarayevin anım günüdür.

2000-ci ilin əvvəllərində Yaşar müəllim infarkt keçirdi. "Qasırğa məni yaman yaxaladı. Yıxılsam, aparacaqdı. Ayağım üstə möhkəm dayandım, çiynimdən sürüşüb aşdı..." Onda hələ nə özünün, nə də başqalarının ağlına da gəlmirdi ki, bəla sürüşüb keçməyib. O, bir daha tam bərpa oluna bilmədi. Onun da əzabkeş sələfi Sabir kimi öncə ürəyi, az sonra isə qara ciyəri... Əsərlərinin birində Yaşar müəllim Sabiri "qeyrətin ağrısına, namus yanğısına timsal" adlandırmışdı. Onu da acı tale yoldaşı Sabir kimi, ümummilli dərd Qarabağla bağlı "qeyrətin ağrısı, namus yanğısı" için-için ovmuşdu.

2002-ci ilin avqustu. Daxili İşlər Nazirliyinin Hospitalında Yaşar müəllim ölüm yatağında son günlərini yaşayır. Başının üstündə yaxın ailə üzvləri ilə bərabər, yetişdirmələri - Hüseyn İsmayılov, Seyfəddin Rzasoy, Ağaverdi Xəlil və başqaları...

Yaşar müəllim yatağının başı tərəfindəki stolun üstündə əlyazmanı bizə göstərib dedi:

- Sonuncu kitabımdır: "Min ilin sonu". Mümkün olsa, onu kitablaşdırarsınız.

Sonra ağır-ağır əlavə etdi:

- Təsəvvür edin ki, dünyada hər hansısa bir bitki növünü yox etmək istəyirlər. Hər yerdə onun kökünü kəsir, toxumlarını məhv edirlər. Belə bir vəziyyətdə həmin bitkinin yalnız bircə toxumunu gizlətmək, qoruyub saxlamaq mümkün olsa, yenidən o bitki əvvəlcə kiçik bir ərazidə, daha sonra bir ölkədə, daha sonra bir qitədə, daha sonra bütün planetdə yayıla bilər.

Sonra əlavə etdi:

- Əgər siz məndən sonra elmi, halallığı, saflığı, mənəvi dəyərləri, ədaləti yalnız Ədəbiyyat İnstitutunda qoruyub saxlaya bilsəniz, onda bu dəyərlər zamanla Ədəbiyyat İnstitutundan Akademiyaya, Akademiyadan bütün ölkəyə yayıla bilər. Bu, ustadın bizə son vəsiyyəti idi.

2002-ci il avqust ayının 25-də Yaşar Qarayev gözlərini dünyaya əbədi olaraq yumdu. Yaşar Qarayevin sağlığında üzünü görmədiyi sonuncu kitabı "Min ilin sonu" onun qırx mərasimində artıq çapdan çıxmışdı. "Fiziki mənada son nəfəsi və səsinin ritmi, ahəngi bu kitaba hopdu. Ömrün qürubu da elmdə yeni fikir və mülahizələrin doğuluşuna ünvanlandı, son anadək ona sədaqətlə xidmətə həsr edildi". Bu, həmin kitaba yazılan son sözün ilk cümlələrindəndir...

Yaşar Qarayevin vəfatı ədəbi-elmi mühitdə dərin rezonans verdi, qəfil mətbuat səhifələri bu itkinin ağrı-acısı ilə dolub daşdı. Yaşar Qarayevlə bağlı onun vəfatından sonra yazılmış yazıların əksəriyyətində bir günahkarlıq kompleksi, "onu qoruya bilmədik!" iniltisi, təəssüfü və peşmançılığı var idi.

Bəzən daxilən zəngin şəxsiyyətlərdə insani həssaslıq elə zəriflik səviyyəsinə yüksəlir ki, nəinki ictimai məzmun daşıyan problemlər, hətta adi sünilik, qeyri-təbiilik, qeyri-səmimilik belə onlara, sözün həqiqi mənasında, öldürücü təsir göstərir. Ona görə "sözün həqiqi mənasında"kı zərif həssaslıq üçün mühitin psixoloji təzyiqi radiasiyalı təsirə bərabər olur və onu ən cüzi təsirlə belə zədələyə bilir. Ən xəfif yeldən belə bəmbəyaz pəmbə ləçəkləri qopub havaya dağılan zəncirotu çiçəyi kimi, zərif həssaslar da ən zəif təsirdən həm psixi, həm psixofiziki mənada qəlpə-qəlpə parçalanıb sökülürlər.

Yaşar müəllimin yalnız insanlığa deyil, varlığa qarşı həssaslığı belə zəriflik səviyyəsində idi. Ən adi neqativ belə, ona təsəvvürəgəlməz dərəcədə əzab verirdi. O, başqalarının yerinə utanır, başqalarının yerinə əzab çəkir, başqalarının taleyi üçün cavabdehlik və məsuliyyət hissini öz üzərində başqalarından daha çox hiss edirdi.

Belə həssaslıq insanlığa və varlığa görə mənəvi məsuliyyətin peyğəmbərlik səviyyəsidir. Və ən qəribəsi də odur ki, belə hallarda cəmiyyət şəxsiyyətə nə etdiyini qətiyyən anlamır.

Belə həssasları həm özünə qəsd etməkdən, həm də cəmiyyət tərəfindən sözün məcazi mənasında qətlə yetirilməkdən qorumaq lazımdır. Radiasiyalı mühitdə işləyənlərə xüsusi qidalar verildiyi kimi, onlar da əlavə izolyativ üsullarla qorunmalıdırlar. Bu mənada, Yaşar Qarayevin ölümü, Vsevold Meyerxoldun ifadələri ilə desək, həm də "istehsalatın radiasiyalı sahələrindən birində əməyin mühafizəsi qaydalarının kobudcasına pozulması" demək idi...

Hesab edirik ki, ustadın anım günlərində "Min ilin sonu" kitabına yazdığımız "Son söz"ü oxucularımızla bölüşmək Yaşar Qarayev xatirəsinə kiçik bir ehtiram nümunəsi olardı.

"Min ilin sonu" kitabı son iki min ilin və iki yüz ilin milli və bəşəri dəyərlərinə Azərbaycan zəkasından və Azərbaycan mənəvi reallığından ən optimal baxışın təzahürü kimi görkəmli alim və gözəl insan Y.Qarayevin milli-ideoloji və ədəbi-estetik araşdırmalarını tamamladı; onun son kitabı oldu... Fiziki mənada son nəfəsi və səsinin ritmi, ahəngi, melodiyası bu kitaba hopdu. Ömrün qürubu da elmdə yeni fikir və mülahizələrin doğuluşuna ünvanlandı, son anadək ona sədaqətlə xidmətə həsr olundu.

Kitaba "son söz" yazılmasını da "ömrün qürubu" başlığında ifadə olunmuş fiziki sonluğun həssas duyğusu və bu duyğudan çox az sonra baş verən "faciə qəhrəmanı"nın ruhlar aləminə, Tanrı dərgahına əbədi köçü, cisimdən cana, kö-nüldən ruha transformasiyası zərurəti şərtləndirdi. Bir ömür (müvəqqəti) sona yetdi, bir ömür (əbədi) başlandı...

Bu kitab Yaşar müəllimin sağlığında görmədiyi, amma nəşrindən qətiyyən narahat olmadığı, bəlkə də, yeganə əsəri idi. Çünki bilirdi ki, bu işin reallaşmasını sevimli dostlarına və tələbələrinə (A.Xəlil, S.Rzasoy və S.Xavəri) həvalə edib. Əslində, kitabın yaranmasını şərtləndirən əsas səbəb də onun içində gəzdirdiyi tezis və mülahizələrin adıkeçən tələbələrinin təşkilatçılığı ilə düzənlənən "XXI əsr: qlobal sivilizasiya və Şərq dəyərləri" mövzusundakı elmi forumda etdiyi sanballı məruzə olmuşdu. Kitabın Ön sözündə verilmiş akademik Kamal Talıbzadənin "Yaşar Qarayev möcüzəsi" yazısı da həmin genişmiqyaslı və dərin məzmunlu elmi məruzənin təsirindən doğulmuşdu.

Akademik Kamal Talıbzadə yazdığı məqaləni Yaşar Qarayevin məruzəsi ilə birlikdə nəşr etdirmək arzusunu "Folklor Sarayı" EMM-in rəhbərliyinə bildirir.

Hər iki alimə dərin rəğbət bəsləyən Hüseyn İsmayılov tərəddüd etmədən kitabın nəşrə hazırlanmasına göstəriş verir. Sonra Yaşar müəllimin ömrünün son çağlarında, ağır xəstəliklə mübarizələrdə keçən son aylardakı elmi yazılarını da bu kitabda toplamaq daha məqsədəuyğun hesab edilir. Və nəhayət, təkcə Kamal müəllimi deyil, hamını və hər bir kəsi heyrətlənməyə məcbur edəcək Yaşar müəllimin ölümlə mübarizə anlarından yaratdığı bu qeyri-adi düşüncələri işıq üzü görmək səlahiyyəti qazanır.

Beləliklə, oxuduğunuz bu kitab Yaşar müəllimin fiziki yoxluğundan sonra, mənəvi həyatının başlanğıcında elmimizin, mənəviyyatımızın, ictimai mühitimizin xaosunu harmoniyaya çevirmək missiyasını davam etdirən yeni uzun bir mərhələnin ilk başlanğıcıdır.

Vaxtilə Yaşar müəllim yazırdı ki, sosial tərəqqidə dahilərə məxsus Allah missiyası ilə Demon işi bir-birini daim təqib edir. İblislər xaos yaradır, Allah xaosu harmoniyaya çevirir... İndi milli cəmiyyətimiz dahilərə məxsus Allah missiyasına bütün dövrlərdə olduğundan daha çox ehtiyac hiss edir. Yaşar müəllim ələ qələm alıb masa arxasına keçdiyi gündən ta xəstəxana çarpayısında uzanıqlı halda son kitabını redaktə edən günədək bu missiyanın öhdəsindən ləyaqətlə gəldi. Allah missiyalı dahiliyin bir sirri də bundadır ki, onun mənəvi mövcudluğu mənəvi mövcudluğa qədərki həyatından qat-qat uzun olur. Bütün dahilərin mənəvi həyatı belə olmuşdur. Heç şübhəsiz, Yaşar Qarayevdə də belə olacaqdır...

Yaşar müəllimi yaxından tanıyanlar birmənalı şəkildə təsdiq edərlər ki, onun ən sevincli anlarında belə gözlərindən kədər, ən kədərli anlarında belə dodaqlarından təbəssüm əskik olmurdu. Müdrik çöhrədə qoşalaşan bu gülüş və kədər qeyri-adi bir dünyadan xəbər verirdi. Təbəssümdə ümumən iç dünyanın məsumluğu, həlimlik, müdriklikdən doğan sakitlik (peyğəmbər təbəssümü) əks olunmaqla yanaşı Zamana və Dünyaya bir istehza yaşayırdı. Gözlərdəki kədər isə "anlamaq həsrəti"nin (Füzuli kədəri) və "anlamaq dərdi"nin (Mirzə Cəlil dərdi) ifadəsi idi. Hələ vaxtilə türkün azman şairi Nəcəf Fazil Qısakürək yazırdı:

Qapı, qapı, bu yolun son qapısı ölümsə,

Hər qapıda ağlayıb, son qapıda gülümsə.

Yaşar müəllim Qısakürəyin dediyinin əksinə olaraq öz ömrünün qapılarından da, elmi fəaliyyətinin mərhələlərindən də kədər və sevinclə, təbəssüm və göz yaşı ilə birlikdə addımladı. Lakin o, şairin "son qapıda gülümsə!" tövsiyəsinə olduğu kimi əməl etdi. Əbədiyyətin qapısını da üzündə təbəssüm olaraqdan açdı. Çünki, Yaşar müəllim də uzun elmi axtarışlardan sonra o nöqtədə dayanırdı ki,

Xoşbəxt adam - dünyanı bir acı qürbət bilən,

Öz vətən çeşməsindən ölümü şərbət bilən.

Yox, bu Qısakürəyin özündə yüzdən çox inqilablar və əks-inqilabları, iki dünya müharibəsini, total rejimləri, ölüm peçləri və konslagerləri cəmləşdirən, hər açılan səhəri qanla qızaran XX əsr reallığında orta əsrlər müsəlman sufizminin müasir neosufizm interpretasiyası deyildir. Bu hansı dövr və hansı ictimai reallıqda yaşamasından asılı olmayaraq müdriklik adlı yolun son mənzildəki dəyişməz, əbədi hikməti idi. Zaman-zaman nizamilər, füzulilər, hətta tolstoylar və dostoyevskilər, selincerlər bu qənaətə gəlib. Yaşar müəllim də bu qənaətdə idi: "Əgər ədəbiyyat ölümdən və əbədiyyətdən, ruhdan və manqurtdan, onlar arasında əbədi dartışmadan yazmasa, yaddaş da tarixdən yox olar..." Və yaxud "İnsan yeganə canlıdır ki, başını qaldırıb səmaya (ürəyin gözü ilə Yaradana - Tanrıya) baxa bilir, istisnasız bütün başqa canlılar isə hamısı torpağa (və torpaqdakılara) baxmaq imkanına malik olurlar. Məhz insan bir də içə, daxilə baxanda, ruhunu tanıyıb, dərk edib, sənəti yaradanda Tanrıya bənzəyir"?

Yadındamı, doğduğun zamanlar,

Sən ağlar idin, gülərdi aləm.

Bir öylə ömür keçir ki, olsun

Mövtin sənə xəndə, xalqa matəm.

Yaşar müəllimin Əli bəy Hüseynzadə barədə yazdığı məqaləsi Əli bəyin bu misraları ilə tamamlanır, "son qapıda gülümsəməyin" yaşanılan ömrün halallıq dərəcəsinin göstəricisi olduğu vurğulanır. Bu misraları eynən bir daha heç vaxt ölməyəcək Yaşar müəllimin özünə aid etmək olar. O da elə bir ömür yaşadı ki, sevinclə, təbəssümlə son qapını açarkən bütün aləm pərişan oldu...

Yaşar Qarayevin Azərbaycan humanitariyasında yerinə yetirdiyi elmi missiya baxımından əvəzsizliyi nədə idi? Bu suala cavab vermək üçün bir az uzaqdan başlamaq lazım gəlir.

Tarix geniş fəlsəfi anlamda haqqında danışıldığı andan ötüb keçən abstrakt zamandır. Bütövlükdə bəşər sivilizasiyasının, ayrılıqda isə müxtəlif dini, milli, regional sivilizasiya tiplərinin ən böyük müəllifi tarixdir. Məhz bu mənada mədəniyyətin - ədəbiyyatın, incəsənətin, musiqinin tarixi anlayışı kimi, tarixin mədəniyyəti - ədəbiyyatı, incəsənəti, musiqisi anlayışları da təbii səslənir. Adətən, yaşanılan andan tarixə boylanarkən bir fənn, elm sahəsi kimi tarixlə bərabər zamanın çöhrəsini özündə əbədiləşdirən sehrkar güzgüyə - mədəniyyətə də müraciət etməli oluruq. Və əksərən tarixin sənətdə əbədiləşən çöhrəsi, onun tarixin özündə əbədiləşən simasından daha aydın görünür. Yenə də məhz buna görə mədəniyyətşünaslıq, onun tərkib hissəsi kimi ədəbiyyatşünaslıq həm də zamanşünaslıqdır. Zamanın ədəbiyyatda daşlaşan keçmişinin, bu gününün öyrənilib onlar arasında əlaqə bağlarının tapılması və gələcəyinə elmi proqnoz verilməsi ən kamil ifadəsini ədəbiyyatşünaslıqda tapır. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bunu ilk dəfə Yaşar Qarayev sezdi. Əlli il bundan əvvəl, alimin öz ifadəsilə desək, zamanın özünün bolşevik mülkiyyətinə çevrildiyi bir vaxtda inadlı bir "anlamaq və anlatmaq ehtirası" ilə qələmi əlinə alan Yaşar Qarayev duydu ki, zaman bütöv anlayışdır və onu özündə əyaniləşdirən sənət də, ədəbiyyat da bütöv olmalıdır; onun keçmişini bu günündən ayırmaq mümkün olmadığı kimi, "mürtəce", "humanist", "dini-idealist", "materialist" və s. kimi qondarma sosioloji qəliblərə salıb saxtalaşdırmaq da olmaz. Sosialist epoxasının "klassik dövrü" hesab olunan 30-50-ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının Ə.Sultanlı, M.Arif, M.Cəfər, C.Xəndan, C.Cəfərov və s. nüfuzlu intellekt sahiblərinin əsərlərində marksist-leninist nəzəriyyədən ümumbəşəri dəyər və meyarlara doğru mərkəzdənqaçma tendensiyaları, rüşeym halında da olsa, hiss olunurdu. Sonralar bu tendensiya və meyilləri nəzəri konsepsiya səviyyəsinə çatdırmaq missiyasını zaman Yaşar Qarayevə həvalə etdi. Bu konsersiya bütöv ədəbi-estetik sistem kimi nəzəri əsasları ilə və minillik Azərbaycan ədəbiyyatı fakturasına tətbiq olunmuş halda alimin "Tarix: yaxından və uzaqdan" kitabında üzə çıxdı - Yaddaş konsepsiyası! Alim bütün yaradıcılığı boyu bu konsepsiyaya kitab-kitab yol gəldi və bu konsepsiya alimin kitabdan-kitaba mərhələ-mərhələ gəldiyi yolun məntiqi nəticəsi kimi meydana çıxdı.

Bu yolun əvvəlində atılan ilk uğurlu addım isə "Faciə və qəhrəman" əsəri idi. Bir neçə on il ərzində havası əprimiş, ağırlaşmış sovet məkanına 60-cı illərdə dağ havası qədər təmiz, sərin meh daxil olduğu bir vaxtda meydana çıxan bu əsərdən sonra elmi ictimaiyyətə məlum oldu ki, elmə gələn bu gənc, ədəbiyyatşünaslığımızın qarşıda həllini gözlədiyi problemlərin çözülməsi üçün çiyinlərini çox ağır yüklər altına verməyə qadirdir.

Azərbaycan ədəbiyyatında ayrıca bir janrın - faciə janrının tədqiqinə həsr olunmuş bu monoqrafiyada faciənin tədqiqi üçün marksist-leninist ədəbiyyatşünaslıq nəzəriyyələri akvarel fon səviyyəsinə qədər endirildi, tədqiqatda, qiymətləndirmədə janrın öz tələblərindən irəli gələn fəlsəfi nəzəriyyələrə müraciət edildi. Məhz bunun nəticəsi olaraq alim Aristotelə, Hegelə Marksdan, Lenindən daha əsaslı şəkildə istinadlar etdi, öz ədəbi-fəlsəfi ümumiləşdirmələrində onlara əsaslandı.

Alimin 1972-ci ildə çap etdirdiyi "Səhnəmiz və müasirlərimiz" kitabı isə çox zəngin və şərəfli bir tarixə malik Azərbaycan dramının müasir mərhələsi və onun səhnə təcəssümünə həsr olundu. Məhz bu kitabda alim ayrı-ayrı dram əsərlərindəki obrazların daxili-psixoloji aləmlərinin təhlili yolu ilə professional ədəbiyyatşünaslıq təhlilinin özündən sonra inkişaf edəcək yeni istiqamətini müəyyənləşdirdi.

Dörd il sonra çap olunan "Tənqid: problemlər və portretlər" kitabı isə, əgər belə demək mümkündürsə, tənqidin tənqidi barədə kitabdır. Kitabda tənqidin uğurları ilə bərabər elə cəhətlərindən söhbət açıldı ki, məhz o cəhətlər tənqidimizdə çatışmır. Geniş fəlsəfi dünyagörüşü, estetik hazırlıq, ictimai vətəndaşlıq mövqeyi, qərəzsizlik - bütün bunlar Yaşar müəllimin tənqidçilərimizdə görmək istədiyi xüsusiyyətlər idi. "Tənqid: problemlər və portretlər" kitabı ədəbiyyatımızın neftdən, pambıqdan, zavod və fabrikdən İnsana, onun mənəvi aləminə dönüşünün nəticəsi olaraq, tənqidin hakim ideologiyanın Damokl qılıncı olmaq funksiyasından uzaqlaşıb elmi obyektivliyə dönüşünün təcəssümü idi.

Yaşar Qarayevin uzun illər ərzindəki elmi axtarışlarının nəticəsi kimi meydana çıxan, eyni zamanda alimin doktorluq dissertasiyası kimi müdafiə etdiyi "Realizm: sənət və həqiqət" kitabı həm alimin öz yaradıcılığında, həm də Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrində yeni bir mərhələ təşkil etmiş, 80-ci illər ədəbiyyatşünaslığında böyük rezonans doğurmuşdur. Bu monoqrafiyaya qədər ədəbiyyatşünaslığımızda realizm haqqındakı fikirlər konseptuallıqdan məhrum, qeyri-elmi xarakter daşıyırdı. Alimin müxtəlif humanitar, ictimai, hətta dəqiq elmlərin sintezindən, vəhdətindən ibarət nəzəriyyəçi təfəkkürünün universallığı imkan verdi ki, ədəbiyyatşünaslığımızda ilk dəfə olaraq Azərbaycan realizminin mərhələ və tip təsnifatı nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış konsepsiyada təqdim edilsin. Əsərdə milli-bədii yaddaşımızın XIX-XX əsr mərhələsi bütün mürəkkəbliyi ilə öz dolğun ifadəsini tapdı.

80-ci illərin ortalarından keçmiş sovet məkanında "yenidənqurma" adı ilə başlanan reformist dalğa Azərbaycanda da yeni milli-mənəvi hərəkatın başlanmasına təkan verdi. İdeoloji yasaqlar aradan qalxdıqdan sonra Azərbaycan ziyalılarını bir problem düşündürürdü: biz nə itirmişik?

Yaşar Qarayev "Meyar şəxsiyyətdir" kitabında bu suala aydın, əsaslandırılmış cavab verdi: Şəxsiyyət! Kitabda ədəbiyyatşünaslığımızın nəzəri məsələlərinə diqqəti cəlb edən alim milli yaddaşın ən müxtəlif dönəmləri və onun ədəbiyyatda əyaniləşən hissəsinin elmi dərki məsələlərinə diqqəti çəkməklə konsepsiyasının yaranması üçün tam zəmin hazırladı.

Nəhayət, Yaşar Qarayevin "Tarix: yaxından və uzaqdan" kitabı və nəhayət, yaddaş konsepsiyası... Alimin bu konsepsiyası öz problematikasına görə nəinki tək Azərbaycanın, bütövlükdə türk dünyası və Şərqin bir çox köklü problemlərinə işıq salır. Yaddaş konsepsiyası Azərbaycan tarixinin mürəkkəbliyindən qaynaqlanan milli yaddaşın, şüurun struktur mürəkkəbliyini izah etmək və bu yaddaşın mif, magiya köklərindən başlamış günümüzə qədərki inkişaf qanunauyğunluğunu üzə çıxarmaq üçün mövcud ədəbiyyat tarixi konsepsiyalarının ən mükəmməlidir. Bu konsepsiya bizi ən qədim dövrdən bu günümüzə qədərki Azərbaycan ədəbiyyatına "Yaddaşla fırlanan tarix" karvanında səyahətə çıxarır. Bu konsepsiyadan çıxış edən alim Azərbaycan mədəniyyətinin möhtəşəmliyini daha dolğun nəzərə çatdırmaq üçün ən qədim mədəniyyətimizi oğuz-türk mənəvi məkanında, orta əsrlər ədəbiyyatını, ayrı-ayrı şairlərin yaradıcılıqlarını isə bütövlükdə islam məkanında, ayrılıqda isə müxtəlif dini-fəlsəfi təlimlərin cazibə dairəsində təhlil obyektinə çevirir.

Bu konsepsiyanın gücü həm də ondadır ki, o, özündə ədəbi və sosioloji təhlil istiqamətlərini birləşdirir. Yaddaş konsepsiyası ədəbi təhlil obyektinə çəkilmiş hər hansı bir mövzudan başqa xalqımızın həmin dövrdəki tarixi taleyi ilə bağlı informasiya vermək səciyyəsinə malikdir. Çünki milli ədəbi yaddaş ümumən etnik yaddaşın digər struktur vahidləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan tərkib hissəsidir. Alimin ayrı-ayrı epoxalar, ilk baxışdan əlaqəsiz kimi görünən mədəniyyət tipləri arasında kontaktları tapan, əlaqə qanunauyğunluqlarını izah edən intellekt universallığının özü bizi səyahətə çıxarır. Şərqdən Qərbə, Qərbdən Şərqə, dünəndən bu günə, bu gündən dünənə, hətta bəzən gələcəyə də. Məsələn: "Ortaq türk keçmişindən Ortaq türk gələcəyinə doğru".

XX əsrin ortalarından ta bu günədək müasir Qərb dünyası filosofların, sosioloqların timsalında ekzistensional həyəcan içərisindədir: Ölkələr və hakimiyyətlər insanı "şeyə" çevirir, o kütlələrin içərisində itir... Və nəticədə insan cəmiyyətə və təbiətə yadlaşır. Bəs nə etməli? Yaşar Qarayevin yaddaş konsepsiyası Qədim Şərqin Qərbin bu sualına cavabı kimi də səslənir. Konsepsiyaya görə, Qərb fəlsəfəsində xüsusi fəlsəfi-anlayış səviyyəsində qavranılan "yadlaşma" - yaddaşsızlaşmadır, ən böyük özgələşmə - yaddaşdan məhrumluqdur. Bütün bəşəriyyəti narahat edən sosioloji xəstəliyə, mərəzə alimin verdiyi elmi diaqnoz belədir. Mərəzdən xilas isə bəşəriyyətin indiyə qədər əldə etdiyi dəyərlərə dönüşdədir. Bəşəriyyətin ruhani və mənəvi dəyərləri isə daha çox sənətdə, ədəbiyyatda yaşayır. Ruhani və texnoloji dəyərlər arasında təzadın artdığı, sivilizasiyanın gələcək taleyinin mədəniyyətdə daşlaşan ruhun ehyasından asılılığı dövründə ədəbiyyatın missiyası ruhun xilası məqsədinə doğru yönəlməlidir. Deməli, yaddaşa dönüş yadlaşmadan xilasın ən düzgün yoludur. Yaşar Qarayevin bu konsepsiyasında belə bir dönüşün türklük və islam kontekstində, milli-bədii düşüncəmizin timsalında nümunəsi əksini tapmışdır.

Yaddaş konsepsiyası milli-mənəvi tariximizlə İdrak arasındakı uzunillik təmasın, İdrakın tarixi dərkinin faktı kimi meydana gəlmişdir. Bu konsepsiyanı doğuran İdrak bu kitab və bundan sonrakı kitablar timsalında bu gün də, sabah da öz intellekt işığını tarix və zaman müstəvisində ən qaranlıq məqamlara salmaqdadır. Bu idrak sahibi Yaşar Qarayev mənən əxlaq sahibi idi, azad mütəfəkkirdi və qüdrətli zəkaya malik idi... Bu cəhətlərin Yaşar Qarayev şəxsiyyətində dəqiq sərhədləri yox idi, onlar bir-birinə çulğalaşmış halda idi. Bu cəhətlərin çulğalaşmasından ibarət Y.Qarayev şəxsiyyəti "Yaşar Qarayev məktəbi" timsalında yalnız ədəbiyyatşünaslığımızın deyil, milli-mənəvi mühitimizin, müasir ictimai fikrimizin xaosunun harmoniyaya çevrilməsində bundan sonra da müstəsna rolunu davam etdirəcəkdir.

Sentyabr, 2002-ci il

Sərxan XAVƏRİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 29 avqust, №31.- S.2-3.