Kamal Abdulla və Niyazi Mehdi

Niyazi Mehdinin "Kamal Abdullanın diskursları" kitabı barədə qeydlər

"Kamal Abdullanın diskursları" kitabı bir deyil, bir neçə səbəbdən maraqlıdır. "Azərbaycan ədəbi tənqidində postmodern mətnlə necə işləmək olar?" sualına cavab verdiyi üçün, Azərbaycanda ekzistensial ədəbi tənqidin ilk nümunəsi olduğu üçün maraqlıdır...

Diskurs anlayışını da poststrukturalistlərdən götürüb Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına ilk dəfə Niyazi Mehdi gətirib. Özü də Kamal Abdullanın "Yarımçıq Əlyazma" əsərini şərh etmək üçün... Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında postmodernizm, poststrukturalizm terminləri ilə təhlil olunan ilk əsər "Yarımçıq əlyazma" olub.

Bu mənada, Kamal Abdullanın əsərlərini əski ədəbiyyatşünaslıq ölçüləriylə təşrih etmək sadəcə mümkün deyil. Niyazi Mehdi bunu istəsəydi belə, edə bilməzdi. Çünki o da Azərbaycan ədəbi fikrində postmodernizmin yaradıcılarından biriydi. Və bu ədəbi-estetik prosesi Kamal Abdulla və Niyazi Mehdi eyni vaxtda gəlişdirməyə başlamışdılar. Moskvada təhsil illəri də bir yerdə keçmişdi. Kamal Abdulla SSRİ Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunun, Niyazi Mehdi isə Lomonosov adına Universitetdə fəlsəfə fakültəsinin aspiranturasında eyni illərdə oxumuşdular. Və onlar Bakıya sanki Azərbaycan ədəbiyyatının fikir dövriyyəsinə yeni düşüncə modelini tətbiq etmək üçün qayıtmışdılar.

Niyazi Mehdiyə görə Kamal Abdullanı oxumaq xüsusi hazırlıq tələb edir. Yəni tutaq ki, Liotarın paraloqizmi, yaxud Laybnitsin monadası (monadologiya) barədə anlayışın yoxdursa (bu mətnlərdəki paradiqmaların elmi ədəbiyyatda ünvanı daha çox bu terminlərlə ifadə olunmağa başlanıb), o zaman, "unutmağa kimsə yox" təəssüfünün (yaxud məmnunluğunun) cazibəsinə düşə bilməzsən. Necə yəni "unutmağa kimsə yox?" Bu, "sevməyə, inanmağa kimsə yox" qənaətinin analojisi deyil. Unutmağa kimsə yoxsa, deməli, ömür ən unudulmazlarla bir yerdə keçib: "Hər kim varsa, o qədər dəyərlidir ki, unutmaq olmur". Niyazi Mehdi haqqa qovuşandan sonra Kamal Abdulla "Unutmağa kimsə var" memuarını yazdı.

Görəsən, nə üçün Kamal Abdullanın əsərləri barədə Azərbaycanda heç kəs Niyazi Mehdinin yanaşmasına alternativ baxış sərgiləyə bilməyib? Yəqin həm də ona görə ki, heç kəs bu mətnlərə Konfutsi, Nitsşe, Derrida paradiqmaları ilə, yəni Niyazi Mehdinin dediyi kimi, Konfutsinin "oğul ehtiramı", Nitsşenin "Biz Tanrını öldürmüşük" diskursu və Derridanın dekonstruksiya metodu ilə yanaşmayıb. Belə bir tənqid metodunu ilk dəfə Niyazi Mehdi təlqin edir. Filosof bizim ədəbiyyata aid mətni Mişel Fuqo, Erik Fromm nöqteyi-nəzəri ilə oxuyur və qarşımıza elə əsərlər çıxarır ki, onları qəbul etməmək, inkar müstəvisində polemikaya girmək, irəli sürülən ideyalardan imtina etmək əvəzinə, onları öyrənmək, anlamaq bizi Azərbaycan həqiqətlərinə, eləcə də dünya mədəniyyəti müstəvisinə daha çox yaxınlaşdırar və daha sıx birləşdirər. Bu yaxınlaşma və sıx birləşmə dolayı yolla olur və Niyazi Mehdi bunun nə üçün belə olduğunu şərh edir. Dünya mədəniyyəti demişkən... Arada sərhədlər və daş divarlar olmasa da, heç cür gedib çata bilmədiyimiz paralel dünyaları bilmək üçün bizə qapalı monadalardan bir-birinə ötürülən siqnallar yardım edir, edə bilər... Niyazi Mehdi belə düşünür.

Niyazi Mehdi Kamal Abdullanın diskurslarına fəlsəfənin və ədəbiyyatın bütün təmayüllərindən baxır: Aristotel, Platon, Parmenid, Lao-Szı, Dekart, Laybnits, Kant, Hegel, Artur de Qobino, Nitsşe, Hartman, Yunq, Matezius, Berqson, Şpenqler, Toynbi və s. Şekspir, Servantes, Puşkin, Flober, Tolstoy, Kafka, Kamyu, Borxes, Eko, Coys, Bekket, Pasternak, Bredberi, Markes, Paviç, Baxtin, Kristevanın əsərlərinin timsalında dünya ədəbiyyatının və fəlsəfəsinin böyük arsenalı ki, Niyazi Mehdi bu müəlliflərin əsərlərinə dərindən aşinadır və Kamal Abdullanın mətnlərini asanlıqla onların bəlli əsərləri ilə müqayisəli təhlilə çəkir... Və istər-istəməz belə bir təəssürat yaranır ki, Kamal Abdullanın nə üçün belə yazdığını anlamaq üçün yuxarıda adlarını sıraladığım müəllifləri dərindən bilməlisən. Bilməlisən ki, nə üçün Borxes dünyanı bir kitabxanaçının röyası adlandırır? Kitabxana mistikasına qapılmadan, davam edək. Təbii ki, Kamal Abdulla ədəbiyyata kitablardan gələn yazıçıdır və "Unutmağa kimsə var" memuarında bunu fəxrlə bəyan edir. Fəxr etməyə dəyər. Bir yazıçımızı oxumaq üçün bu qədər bilgi daxılına sahib olmaq gözəl deyilmi?

XX əsrin əvvəllərində türk düşüncəsində ən böyük diskurs impulsunu Nitsşe, yüzilin ortalarından etibarən isə Berqson verir. Nitsşe diskursu daha çox Azərbaycan romantizminə təsir etdi. Əli bəy Hüseynzadə, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi... Berqson diskursu isə türk ədəbiyyatında Tanpınarın "Nə içindəyim zamanın, nə də büsbütün dışında" şeiri ilə, onun "Saatları ayarlama İnstitutu" romanıyla başlayır. Oğuz Atayın, Orxan Pamukun romanlarıyla davam edir...

Kamal Abdullanın yaradıcılığı bədii olduğu qədər, daha çox intellektlə intuisiyanın qovşağında cərəyan edən yeni təfəkkür hadisəsidir. Gözlənilməzdir ki, burada, hətta Berqsonun kifayət qədər inamlı və sabit əyarı pozulur. İntellektlə intuisiyanın arasında bərabərlik işarəsi qoyulur.

Yenə də Niyazi Mehdinin əsərinə qayıdıram. Məsələn, o, "Sirlərin sərgüzəşti"ni oxuyarkən, daha doğrusu, şərh edərkən, tamam fərqli metod tətbiq edir. Mətni intertekst fəzasına yönəldir. Təxəyyülündə ən əvvəl İsus Xristosun intibah dövrü rəssamları tərəfindən çəkilmiş portretləri assosiasiya verir. O portretlərdəki körpə İsa. Necəydi? Niyazi Mehdi deyir: "Bəzi Dirçəliş dönəmi tablolarında balaca İsusun üzü körpə, alnı isə müdrik qırışlarında verilirdi". İntibalar doğuran nəsnələr sıralanır: Yunqun "körpə bala" və "bilgə qoca" arxetipi. Yaxud mətndəki nağıl aurası... Yaxud intibaların arasında sayrışan primitivizm cizgiləri. Önəmli olan həm də budur ki, Niyazi Mehdi Kamal Abdullanın əsərlərindəki kodların şifrəsini açır və onların sirli sərgüzəştinə həm də bu kodlarla daxil olur. Bunları bildinsə, təmasda olduğun hər səhifədən şüuraltına saysız impulslar ötürüləcək. Düşüncələrini intellektual və İntuitiv feyzlər saracaq.

Niyazi Mehdinin təfsirində Kamal Abdullanın romanları, pyesləri, şeirləri, hətta Dədə Qorqudla bağlı araşdırmaları... hər biri öz içəriyində zəngin bir kitabxanadan ibarətdir. Yəni Kamal Abdullanı oxumaq üçün, həm də bu kitabxanadakı kitabları oxumalısan...

Filosof xatırladır ki, Kamal Abdulla ədəbiyyata da, elmi fikrə də yeni metaforik ifadələr - terminlər gətirib. "Gizli Dədə Qorqud" əsərindəki Dəşti-Müstəqimiyyə ilə Dəşti-Məcaziyyə kimi... O öz ədəbiyyatını özünün qurduğu nəzəriyyə əsasında yaradır...

"Yarımçıq əlyazma" və digər əsərlərinin dilini tənqid edənlər tənqidlərini dərinləşdirdikcə Kamal Abdulla da öz hipotezini, yaxud iddiasını irəli sürdü: "Mən Azərbaycan dilində yazmıram, mən Azərbaycan dilinin potensialında yazıram". Kamal Abdullanın təqdimatında Azərbaycan dilinin potensiyası fikir dalğaları yaradıb tarixin hər tərəfinə yayılır. Burda Dədə Qorqud başda olmaqla, Mifdən Yazıya qədər bütün elementlər, Çobanzadənin təbirincə desək, Azərbaycan dilinin həm vertikalı (Füzuli), həm də horizontalı (Xətai) iştirak edir.

Niyazi Mehdi kitabında belə bir tezis irəli sürür: "Yarımçıq əlyazma"nın içinə və orbitinə topladılmış sayğılı nəsnələri sərgiləsək, "Kitabi-Dədə Qorqud"un, Şah İsmayılın azərbaycançılıq kultunu görəcəyik".

Kitabda həm də qoca və nurani Füzuli kultunun niyə və necə sındırıldığını da görəcəyik... Bu, Füzuliyə üsyan deyil, gənc Füzulini ixtiyar Füzulinin "əsarət"indən xilas etmək üçündür. Niyazi Mehdiyə görə isə, bu bizi özümüzə və özgələrə ilginc etməyə yönəlmiş dekonstruksiyadır.

"Kamal Abdullanın diskursları" kitabı elə Niyazi Mehdinin diskursları kimi də oxuna bilər. Çünki bu kitab özü yeni diskurslar üçün motiv yaradır.

27 avqust 2025

Azər TURAN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 29 avqust, №31.- S.6.