Səssizlik içində danışan adam,

yaxud 70 illik düşüncə tarixi

Bəzən bir insan susar, amma bütün bir xalq onun içində danışar. O səssizlik ki, nə kitabın sətrində, nə tribunadakı çıxışda var, o səssizlik içində danışar. Elə bir insan var ki, söz onun üçün nə sadəcə yazı, nə də fikirdir. O, sözə ömür kimi baxır, bu ömürdə qırılmış insanlar, itirilmiş sevgilər, unutdurulmuş dostluqların səsi var.

O, əlini kağıza toxunduranda bir xalqın kədərini hiss edir. Qələmi ilə millətin ruhuna toxunur. Amma səsini ucaldan deyil. Onun sükutu danışır həmişə. O ən çətin vaxtlarda da sözünü kəskinləşdirmir, amma kimsənin qəlbinə dəymədən dərinə getməyi bacarır. Vətən onun üçün göy bayraq deyil, bayrağın altında səssiz ağlayan adamdır. O, şəklini çəkmədiyi hissləri, dilə gətirmədiyi sevincləri yazır. Ona görə də onun yazdıqları sevilməkdən çox, başa düşülməyə ehtiyac duyur.

Onun adı sadəcə Anardır. Soyadına, titullarına, rəsmi təqdimatlara ehtiyac olmayan adamlardan biridir. O, elə Anardır - yazıçı, ssenarist, ədəbi xadim, dost, sirdaş, millət adamı və eyni zamanda özünü az göstərən, lakin çox olan bir varlıq. Anarın həyat yolu nəinki bir yazıçı ömrüdür, bu yol həm də bir mədəniyyətin, bir torpağın, bir nəsil yaddaşının ruhani salnaməsidir.

Onun sadəliyinin altında əsrlərlə yaşayan bir fəlsəfə yatır. Onun yazdıqları oxunur, bəlkə bəzən unudulur da. Amma onun yazmadıqları vicdanlarda yaşayır. Onun üzü sanki çox adamın üzünə bənzəyir - yazıçının, müəllimin, fəhlənin, filosofun, dostun. Amma bu bənzəyişdə bir sirr var - heç kim onun qədər Anar deyil.

Anar nə ideologiyanın adamıdır, nə maddi mənafenin. O, dostluğun, düşüncənin və yazının adamıdır. Onun əzəməti təkcə yazdıqlarında deyil, həm də yazmadıqlarındadır. O, Azərbaycan ədəbiyyatının susaraq danışan sözüdür.

Görünən dünya ilə görünməyən arasında doğulur böyük insanlar. Onlar nə tam bu dünyadandır, nə də tam başqa aləmdən. Onlar düşüncənin, səbrin, müşahidənin, sözün sehrini içində daşıyanlardır. Bu insanlar danışmaqla deyil, susmaqla danışırlar. Bax, elə Anar da onlardan biridir.

Onun içindən keçənləri sözlə izah etmək çətindir. Çünki Anarın özü də sözün içində yaşayan adamdır. O, sözlə yazır, sözlə düşünür, sözlə nəfəs alır. Lakin o sözlərin əsl mənasını yalnız sükutda duymaq olur. Onun ruhani aləmi, metafizik baxışı, daxili zərrəvilikləri bir yazıçı portretindən çox, bir vəlinin, bir övliyanın portretini xatırladır.

Dünyada elə insanlar var ki, onlar nə qədər danışsalar da, ən güclü cümlələri sükutlarında gizlənir. Yazıçı Anar da o adamlardandır - onun yazmadığı, ancaq yaşadığı cümlələr bütün bir xalqın ruhuna toxunan səssiz bir fəryaddır. Onu təkcə yazdıqları ilə deyil, susduqları ilə də başa düşmək lazımdır.

Anar! Bu ad Azərbaycanın ədəbiyyat salnaməsinə əbədi həkk olunmuş bir imzadır. Amma bu imzanın arxasında bir yalnızlıq, bir sədaqət, bir dostluq məktəbi dayanır. O təkcə bir yazıçı deyil, o, insan olmağın, insan qalmağın özüdür.

Bəzən bir ömür sığar bir sükuta. Bəzən bir sətir sığar bir xalqın fəryadına. Anarın yazdıqları sətirlərin deyil, səssizlərin fəryadıdır. O, sözlə üsyan etmədi, sözlə səssizliyi danışdırdı. Əsərlərinin altında yazılmayan bir sətir var: "Əziz xalqım, mən səni hiss edirəm."

Anarın qələmindən süzülən sözlər bəzən kimsənin eşidə bilmədiyi bir ağrının səssiz harayı, bəzən də sükutun içində çırpınan bir ruhun etirafıdır. O, Azərbaycan ədəbiyyatının sükutla danışan sərkərdəsidir - səsi az, susqunluğu dərin olan bir qələm sahibi. Onun əsərləri sanki insan ruhunun iztirablarını dinləyən və onu dilə gətirən bir həkimin qeydləridir.

Anar həmişə həyatın səssiz künclərində gəzib. Onun üçün ədəbiyyat sadəcə yazmaq yox, yaşamaq, unutmaq, bağışlamaq və əfv etməkdir. "Ağ liman"da olduğu kimi, insan taleləri onun üçün limana sığınmış, amma heç vaxt dənizə açılmayan gəmilərdir. Hər qəhrəmanı bir az Anardır - sevən, susan, gözləyən...

O, heç vaxt pafoslu danışmağı seçmədi. Heykəl olmaq istəmədi. O, insan olmaq istədi - zəiflikləri ilə, qorxuları ilə, həyat qarşısında bəzən aciz qalması ilə. Amma bu acizlik onun gücünə çevrildi. Çünki o həmişə öz içindəki uşaqla dialoqda qaldı. Uşaq səmimiyyətini qorudu. Yalançı böyüklüyə qarşı çıxdı. Hətta müdrikliyi belə şübhə altına aldı.

Hər bir xalqın ruhunda bir yazıçı yaşayır - ağrılarını susaraq daşıyan, sözlərdən daha çox sükutla danışan, unudulanların yaddaşı, deyilməyənlərin səsi olan bir yazıçı. Azərbaycan xalqının o yazıçısı Anardır.

Onun adı sadəcə bir imza deyil. O, müdrikliyin, tənhalığın, sədaqətin, vicdanın və əxlaqın yazıçı səsilə ifadəsidir. Anar qələmi ilə millətin ruhundakı çatları göstərdi, amma heç vaxt onu qırmadı. O, qaranlıqda fənər yandırmadı, özünü fənərə çevirdi.

Anar fəlsəfəsinin təməlində "insan ruhunun mürəkkəbliyi və zamana qarşı tək qalması" dayanır. O, heç vaxt qəhrəman portretlər yaratmadı, çünki insanı qüsurları ilə sevdi. Onun ədəbi qəhrəmanları bəzən tərəddüd edirlər, sevməkdən qorxurlar, doğrunu bilib yenə də susurlar. Anarın yazıçı vicdanı, sükutun, peşmanlığın və içində danışan səsin fəlsəfəsini yaratdı.

O, insanı cəmiyyətin içində yox, öz vicdanı ilə tək qoydu. Çünki insanın əzəli və əbədi döyüşü başqaları ilə deyil, öz içindəki "mən"lə savaşıdır. Anar bu savaşı izlədi, duydu, yazdı və sənədləşdirdi.

Onun üçün ədəbiyyat zamanla vicdanın toqquşduğu sahədir. Yazmaq unutmağa qarşı üsyandır, həm də bağışlamağa cəhd. O, sözə öz içindəki günahsız uşaq kimi baxdı - qorudu, əymədi, təhrif etmədi.

Anar heç vaxt ideoloji şüarların adamı olmadı. Onun ideologiyası hafizədir - xalqın, fərdin, insanlığın hafizəsi. O bilir ki, unutmaq ən böyük xəyanətdir. Buna görə də unudulan insanları yazdı - yaşaya bilməyənləri, danışa bilməyənləri, sevə bilməyənləri. Onun ədəbiyyatında səs çox azdır, amma yaddaş çoxdur.

Onun ədəbiyyata gəlişi səs-küylə deyil, könül səsi ilə oldu. Çünki Anar səs salanlardan deyil, səssiz dərinlikləri yazanlardandır. Onun obrazları da, cümlələri də ürəyin içindən süzülən bir duyğu selidir. Hər bir kəlməsi bir insanın taleyinə çevrilə bilər.

Onun şəxsiyyətində sadəliklə dərinlik bir yerdə yaşayır. O, təkəbbürün yaxınından keçməyən, amma qürurunu bir yazarın vicdanı kimi daşıyan bir insandır. Həyat onu çox sınağa çəkdi, amma o, heç zaman insanlığını itirmədi.

Anar Şirvanşah torpağından gələnlərdəndir. Göyçay, sadəcə, coğrafiya deyil, bu torpaq Şirvanın içindən gələn, ensiklopedik yaddaşı, zərif duyğuları və düşüncə dərinliyi ilə seçilən insanların beşiyidir. O bu torpağın ruhunu içində daşıyır - həm təvazökar, həm müdrik, həm də bir qədər susqun. Onun susqunluğu isə boşluq deyil, dərinlikdir, düşündürən, çəkən və içindən işıq saçan bir dərinlik.

Anarın uşaqlığı, gəncliyi heç də sadə keçməyib. Məşhur və böyük ziyalılar ailəsində doğulmaq, hər kəsin sənə baxdığı gözlərlə böyümək, elə ilk gündən cəmiyyətin yükünü çiyinlərində hiss etmək deməkdir. Lakin Anar özünü bu yük altında itirmədi. O həm ata-anasına, həm yazıçılığa, həm də millətə sadiq qaldı. Onun üçün millətçilik ucuz ritorika deyil, bu, mədəni bir borc, mənəvi bir məsuliyyətdir.

Onun gəncliyi dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı yeni mərhələyə qədəm qoyurdu. O bu prosesin liderlərindən biri oldu. Əsərlərindəki humanizm, sevgi, azadlıq və etika anlayışı, öz iç dünyasında yaratdığı qəhrəmanlarla verdiyi mesajlar - bunlar onun əsl nitqi, onun mövqeyi idi. Anar bəzilərinin etdiyi kimi tribunadan qışqırmadı, əsərlərinin içindən danışdı - sakit, lakin kəsərli bir dillə.

Onun "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" povestindəki qəhrəman bir sadə insandır. Amma bu insan öz səssizliyi ilə bütün sistemə cavab verir. Anarın əsərlərində səssiz mübarizə, etik düşüncə, vicdanın metaforası daim ön plandadır. Bu da onu ədəbiyyatın sükutla danışmağı bacaran rəhbəri edir.

Onun yazdığı hər hekayə, roman, ssenari bir daxili monoloqdur. Bu monoloqu o özü ilə danışır, lakin oxucu ilə paylaşır. Məsələn, "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" təkcə fiziki bir məkanın deyil, həm də psixoloji vəziyyətin hekayəsidir. Onun qəhrəmanları heç vaxt birbaşa üsyan etmir, onlar düşünür, çəkilir və... qərar verir. Bu da Anarın həyat fəlsəfəsidir - çox danışma, amma lazım olanda sözünü dəqiq de.

Anar yazıçı olduğu qədər dost adamdır. O, kimsəyə birinci zəng etməz, amma zəng etsən, cavab verər. O, təmkinin, səbrin, vəfanın dostudur. Dostundan üz döndərməz, düşməninə isə nifrətlə baxmaz. Bu onun əsərlərində də görünür. Qəhrəmanları günahkar da olsa, Anar onu bir az sevir, bir az da başa düşür. Çünki o, insanın özünü sevdirməyə çalışan tərəfini deyil, içindəki həqiqəti, onun ekzistensiyasını axtarır.

Onun yazıçı kimi məqsədi sadəcə süjet qurmaq deyil. Onun hədəfi insanı oxşamaq, ona dərindən baxmaq və sarsıtmaqdır. "Ötən ilin son gecəsi", "Asılqanda işləyən qadının hekayəsi", "Gürcü familiyası", "Mən, sən, o və telefon", "Dantenin yubileyi", "Ağ liman", "Macal", "Səhra yuxuları", "Şəhərin yay günləri", "Beşmərtəbəli evin altncı mərtəbəsi", "Əlaqə", "Otel otağı", "Ağ qoç, qara qoç", "Gözmuncuğu", "Qatardan qalan adam" - bu əsərlər təkcə hekayət deyil, ruhun səyahəti, insanın özünü sorğuladığı aynadır.

Anar həm də dövlətçiliyin bir örnəyidir. Amma bu, dövlət kreslolarında əyləşmək anlamında deyil. O, dövlətin mədəniyyət üzərində qurulan hissəsində yaşayıb. O, rəsmi mövqedən uzaq olub, amma millətin vicdanı kimi həmişə ön cərgədə yer alıb.

Anar sadəcə yazmır, ruhla yazır. Onun hər kəlməsi bir nəfəs, hər əsəri bir dua kimidir. O, insan ruhunun dərinliklərinə qədər enməyi bacaran nadir yazıçılardandır. Onun qəhrəmanları bir qəhrəman deyil, insanın özüdür. Hər kəs bir az "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"ndədir, hər kəs bir az "Macal"dadır. Hər kəsin içində bir az Anar var - yazılmamış, deyilməmiş, ancaq hiss edilmiş bir Anar.

Onun obrazlarında fəryad var, lakin bu fəryad hayqırmır. O, gözünə baxanda görünür. Bəzən bir cümlənin axırında dayanan üç nöqtə bir insanın başa çatmayan taleyidir. Bir hekayənin sonunda yazmadığı cümlələr, bəlkə də, oxucunun ürəyində tamamlanır. Onun üçün yazmaq özü olmaq deyil, özündən keçməkdir. Özünü içindən çıxarıb yazıya çevirmək! Bunu bacaran az adam var. Anar bunu bacardı.

Onun yazmadıqları daha dərindir. Yazmadığı sevgilər, yazmadığı ağrılar, yazmadığı etirazlar - sətirlərin arasından süzülür. Susqunluğu bu xalqın ədəbiyyatında yanan çıraqdır. Nə zamansa bu sükutla danışanlara ehtiyac yaranacaq və insanlar onun yazmadıqlarında öz cavablarını tapacaq.

Anar üçün yazıçı sadəcə hekayə danışan yox, xalqın tarixi qarşısında şahidlik edən bir varlıqdır. O, özünü heç vaxt xalqın fövqündə qoymadı. Amma xalqın həqiqətlərindən geri də durmadı. Onun yazdıqları, əslində, cəmiyyətin portretidir, bu portret bəzən ürək ağrıdır, bəzən güzgü kimi kəsir. Anar bu güzgünü qorxu ilə tutmadı, əlləri qanasa da, xalqı özünə göstərdi.

O, tarixin həqiqətlərindən danışanda qorxmadı, amma danışmadığı zamanlar da oldu, çünki o bilirdi ki, bəzən sükut qışqırıqdan daha sərt hökm verir.

Onun əsərlərində susan qəhrəmanlar çoxdur. Çünki Anarın öz daxili də bir susqunluq harmoniyasıdır. Onun sükutu - razılaşma deyil, əxlaqi etirazdır. Anar danışmadığı məqamlarda da mövqe göstərdi. O hər şeyə cavab verməyi deyil, doğru suallar qoymağı seçdi. Həyatın cavabı yoxdur, amma sualları var. Anar bizi bu sualların içinə buraxdı.

Onun qadın obrazları əzilmiş, içə çəkilmiş, bəzən hiss olunmayan, amma daima güclü qadınlardır. O, qadını təriflərlə yükləmədən onun tənhalığından danışdı. Onun sevgiləri gurultulu deyil, susqun, gözləyən, yarımçıq qalan sevgilərdir. Çünki Anar üçün həqiqi sevgi insanı azad buraxmaqdır. Sahiblənmək yox, qorumaqdır. Ailə onun üçün müqəddəs məkandır, burada insan özü olur, burada o susmağı öyrənir.

Anarın içindəki insan - bəzən qəhərlənən bir uşaq, bəzən illərlə danışmayacaq qədər küskün bir qoca, bəzən isə insanlığa hələ də ümid edən, inadla yaşayan bir müdrikdir. Onun maskası sadəlik, zarafatdır. Amma içindəki ruh daim sual verən, cavab axtaran, incimiş bir insandır.

Anarın obrazları danışmır, nəfəs alır. Onlar fəryad etmirlər - gözlərinə baxan ağlayır. Onun "Qurtuluş" əsəri bir xalqın sadəcə tarixinin deyil, ruhunun tərcümanıdır. Əsərdəki hər bir insan təkcə siyasi sima yox, mənəvi rəmzdir.

Onun "Qırmızı limuzin" əsərində cəmiyyətin elitasına yüksəlmək istəyən, amma vicdanını itirən insan obrazı göstərilir. Bu əsər qadına, ailəyə, ləyaqətə və dövlətə bağlılığın təhrif olunmuş formasını tənqid edir.

Anar səssizcə ağlayan adamdır. Onu kimsə ağlayan görməz, amma onun bütün əsərləri göz yaşı ilə yuyulmuş kağız kimidir. Onun "Dantenin yubileyi" sadəcə bir hekayə deyil. O, xalqın və ziyalının vətəndaşlıq borcu qarşısında susqunluğunun ağısıdır. Bu əsərdə yazıçı, əslində, özü ilə üz-üzə dayanır.

"Mən yazıram ki, başa düşsünlər. Amma bəzən başa düşmək istəməyənlər çox olur."

Bu onun həyat fəlsəfəsidir - yazmaq, amma anlamayanları da bağışlamağı bacarmaq.

Anarın sevgi anlayışı heç vaxt sadə, bayağı, emosional deyil. O, sevgini ağrı kimi hiss edən yazıçılardandır. Onun "Macal" hekayəsində sevgi bir münasibət deyil, əbədi imtinadır. Sevgi qəhrəmanlar üçün azadlıq deyil, bir yük, bir vicdan əzabıdır. Bir personajın dilindən dediyi bu sözlər, bəlkə də Anarın özünün daxili fəlsəfəsidir: "Mən onu sevdim. Amma bu sevgi məni özümdən ayırdı, mənə döndü." Bu sevgi əslində Anarın öz yazısına olan sevgisidir. O yazını da belə sevir - özünü unudaraq, özünə dönərək.

Anarın yazmadığı ən gözəl roman onun öz dostlarına olan sədaqətidir. Onun dostlarına münasibəti həmişə bir arxa, bir dayaq olmaqla bağlı olub, vicdan hissindən doğub. Ədəbi çevrədə nə qədər insan varsa, hamısı bilir ki, Anarın yaxınına düşən arxasız qalmaz. Onun üçün dostluq mövsimi münasibət deyil, ömürlük yoldaşlıqdır. Bir çox yazarların, sənətkarların arxasında görünməz bir Anar dayanıb. Heç kim görməsə də, o dayanıb. Çünki o, şöhrəti bölən deyil, yükü bölən insandır.

Anarın rəhbərlik etdiyi illərdə Yazıçılar Birliyi bir idarə olmaqdan çıxaraq bir evə çevrilib. O, ətrafındakı insanlara rəhbər kimi yox, qardaş kimi, ata kimi yanaşır. Tənqid edənləri də, susanları da anlayır. Çünki Anarın öz dərdi var - Azərbaycan.

Onun bir çox insanın maddi, mənəvi durumuna kömək etdiyi halları heç kim bilmir. Çünki heç vaxt etdiyi yaxşılığı şouya çevirmir. O, qəlbin xeyriyyəçisidir, "mən etdim" demədən edənlərdəndir.

Anar dostluğun acı simfoniyasını yazan yazıçıdır. Onun "Dostuma məktub"u yalnız bir məktub deyil, bir ömrün hesabatıdır. O məktubda təkcə bir dost yox, bütöv bir nəsil var, yarımçıq qalmış sevgi etirafları, heç vaxt göndərilməmiş açıqcalar, bir də heç vaxt deyiləcək qədər cəsarətli olmayan sükutlar.

Anarın dostluq anlayışı müqəddəs bir sədaqətdir. O, dostun günahına susan, amma onu tərk etməyən adamdır. Anar dostluqda da pafosa yer vermir. Onun "Dostuma məktub"u bir təmiz vicdanın, utanmadan etiraf edən bir ruhun yazısıdır. Sadiqliyi onun şəxsiyyətinin əsas xəttidir. O ən çətin vaxtlarda belə, öz əqidəsini dəyişməyən, imtiyazlar qarşısında əyilməyən bir fikir adamıdır.

O, hələ gənc yaşlarından insanların gözündə ucaldı, amma heç vaxt bunu bir kürsü kimi qəbul etmədi. O, hörməti sözlə yox, halıyla qazandı. Əl tutdu, arxa durdu, dərd eşitdi, səssiz ağladı. Bu yaşında belə Anar hələ də dostlarının xatirələrini yaşadır, artıq bu dünyada olmayanların ruhunu özü ilə daşıyır. O, heç vaxt unutmur - nə dostu, nə kəsdiyi çörəyi, nə də verdiyi sözü. Anar çox zaman zərif sükutlu görünsə də, əslində dağın sükutudur içində daşıdığı. Elə bir sükut ki, tufanı saxlayar, amma heç kimə zərər verməz. O görünmədən dayaq olar, görünmədən qurban verər, yadda saxlamadan bağışlayar. Bəzən insanlar düşünürlər ki, Anar onların sözünü eşitmədi, istəyini unutdu. Amma illər sonra, heç kimin gözləmədiyi bir an o kömək sanki göydən gəlirmiş kimi Anardan gəlir. Onun kömək əli görünməz, amma çəkiləndə arxasınca bir iz buraxar - vicdanın izini.

Anarın bir xüsusiyyəti var - o çörək yediyi adamı heç zaman unutmur. Düşməninə belə, lənət oxumaz, sadəcə, bir az kənarda dayanmaqla kifayətlənər. Anar üçün dost müqəddəsdir. Dostsuz bir Anar qələmsiz bir yazı kimidir. Süfrədə hamı yeyər, amma hesabı Anar verər. Təkcə pul hesabını yox, həyatın, insanlığın, qardaşlığın hesabını da.

Anar təkcə ədəbiyyatla yaşamır, dostları ilə, vəfalı xatirələrlə, sirdaş insanlarla yaşayır. Onun ruhunda ən qədim türk mədəniyyəti - Dədə Qorqudun hikməti, Tomrisin gücü, Atillanın qüruru, Füzulinin sükutu və Sabirin ironiyası bir yerdə qərarlaşıb. Bu baxımdan Anar ənənə ilə gələcəyi barışdıran ruhdur.

Dostluq onun üçün mərasim deyil, sadiqlikdir. Uzaq düşənləri belə unutmayan, bir zaman çörək bölüşdüyü insanı heç vaxt könlündən silməyən təbiəti var. O, yoldaşlarına sədaqəti xatirələrdə saxlamadı, həyatının içində yaşatdı. Kiminsə səsi gələndə, içində o səsin haradan gəldiyini anlayan adamlardandır. O səsi içində tutan və heç kimin bilmədiyi yerlərdə, kağızların arasında o dostlarıyla danışan adamlardandır.

Bu gün Anar yaşlanıb. Amma yaş onun içindəki Anarı köhnəltməyib. O hələ də masa arxasında, hələ də öz fikirləriylə, dostlarıyla, millətiylə bərabərdir. Onun üçün dost, çörək və söz - bir müstəvidə dayanır. Hələ də süfrədə oturanda hamıya qulaq asır, az danışır. Amma bir cümlə deyər, o cümlə illərlə yadda qalar:

O, düşmənə deyər: "Yaxşı yol."

Dosta deyər: "Yaxşı ki, varsan."

Özünə isə deyər: "Səbir elə."

Bəlkə də, onu təsvir etmək üçün ən doğru ifadə budur: "Anar - hesabı özü verən adam". Onunla yüz adam otursa, yenə hesabı Anar verər. Bu, təkcə maddi deyil, mənəvi, əxlaqi, ədəbi mənada da belədir. O öz dövrünün də, dostlarının da, millətin də hesabını verməyə hazır adamdır. Onun öz sözləri var, lakin bu sözlər səhnədə deyil, masada deyilir. Əsərlərində isə bu sözlər daha artıq həqiqətə çevrilir.

Anarın dostluğa münasibəti ədəbi çevrədə dillər əzbəridir. Amma çoxları bilmir ki, o dostlarını yalnız çətinlikdə deyil, uzaq düşəndə belə unutmayıb. Anar üçün dost təkcə insan deyil, dost özünün keçmişində qoyub getmədiyi şəxsiyyətidir. Bir müsahibəsində o deyir: "Mən dostlarımı xatirələrdə saxlamıram. Onlar mənim gündəlik həyatımdadır. Onları yazmaqdan çox, yaşamaq istəyirəm."

Anar təkcə yazıçı deyil, dövlətə inanan bir vətəndaşdır. Onun yazılarında, çıxışlarında, hətta sükutunda belə, dövlətə, dövlətçiliyə sevgi var. O, heç vaxt radikal olmayıb, xalqla dövlətin arasına xətt çəkməyib. O, sözlə körpü salan, ədəbiyyatla birləşdirəndir. Onun üçün vətən nə bir ideoloji söz, nə də populist şüardır. Vətən Anarın içindəki uşaq yaşından gələn, sönməyən bir eşqdir.

Anarın daxili aləmi bir səssiz fırtına kimidir. Onun gülümsəməsində kədər var, susqunluğunda fəryad. O öz içində minlərlə obrazı daşıyan, amma özünü ifadə etməkdə bəzən susmağı seçən bir sənətkardır. Çünki o bilir ki, əsl sözlər sükutdan doğur. Anar düşünür. Amma düşüncəsi artıq "nə yazım?" sualından çox "nə qaldı?" sualına yönəlib. Onun yazmadıqları bir xalqın ruhuna, bir dilin sükutuna çevrilir.

Bu gün Anarın qarşısında bir güzgü qoyulsa, o, təkcə özünü yox, bir xalqın yaddaşını görər. Çünki o, təkcə yazar deyil, insanlığın aynasıdır. Onun qəlbində yaşatdığı insanlar, düşündüyü dostlar, yazdığı talelər... bunlar sadəcə ədəbi uğur deyil. Bunlar ömürboyu yaşanmış sədaqət və vicdan təcrübəsidir.

İnanıram ki, əgər o bir gün bu esseni oxusa, gözləri dolacaq. Çünki bu yazı təkcə ona yox, onun ürəyində qalanlara ünvanlanıb. Çünki Anar təkcə yazıçı deyil, insanlığın səsinə çevrilmiş bir ürəkdir.

Anar heç zaman hay-küylü bir millətçi olmadı. Amma hər yazısı millətə yazılmış sevgi məktubudur. Onun "Qırmızı limuzin", "Dantenin yubileyi", "Ağ qoç, qara qoç" kimi əsərlərindəki xarakterlər bir xalqın yaşadığı kimlik savaşının canlı rəmzləridir.

Ən sadə insanda belə Anar bir millətin ruhunu gördü. O, xalqın tarixini faktlarda deyil, insan talelərində yazdı. Xalqının kədərini saylarla deyil, bir insanın susqunluğuyla ölçdü. Onun vətənpərvərliyi pafosda yox, təvazökar bir təəssübkeşlikdə gizlidir. Bir müsahibəsində deyir: "Millətini sevmək onu tərifləmək deyil, onu yazmaq, onu ağrıları ilə yaşamaqdır."

Onun dövlətçiliyi də fərqlidir. Bu, kürsü deyil, vicdan dövlətçiliyidir. O, post istəmir, vəzifə istəmir, səhnə istəmir. Anar gözə görünmədən xalqın yanında dayanmağı seçən adamlardandır. Çoxlarına görə o, kürsülərə çıxmadı. Bəziləri onu yumşaqlıqda suçladı, bəziləri isə susqunluğunda sükutun hayqırtısını duya bilmədi. O isə sadəcə nəfəs alırdı, yazırdı, yaşayırdı. Çünki onun yazısı sanki bir dua kimi idi xalqa, Allaha, vicdana ünvanlanmış səssiz bir pıçıltı idi.

Anarın yazı makinası - bu onun dünyaya açılan pəncərəsidir. O, bu gün də səhərlər masa arxasında oturur, bəzən yazır, bəzən yazmır, amma həmişə düşünür. Hər yazdığı cümlə bir sükutun qırılması, bir ruhun öz içindən çıxmasıdır. O hər insana insan kimi yanaşmağı bacarır. Bəzən bu insanlar anlamır, düşünürlər ki, Anar onları sezmədi. Amma Anar onların içinə qədər enmiş olur artıq. O, çox danışmır, amma danışanda deyir: "İnsan olmaq çətindir. Amma susaraq insan qalmaq daha çətindir."

Anarın bu yaşda heç nəyə ehtiyacı yoxdur - nə şöhrətə, nə pula, nə titula. Onun ehtiyacı bir stəkan çaya, bir köhnə dostun səsinə, bir xatirəyə, bir vərəq yazıya, bir az da sükutadır. Çünki Anarın varlığı özü bir əsərdir.

Onun baxışı - bir hekayə.

Onun gülümsəməsi - bir şeir.

Onun sükutu - bir roman.

Onun varlığı - bir millətin vicdan səsi.

Anar bir addır. Amma bu ad Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, insanlığının və ruhani dəyərlərinin tam adıdır. Əgər Anar olmasaydı, Azərbaycan ədəbiyyatının içindəki bəzi yaralar görünməyəcəkdi. Amma o, yazdı - təmkinlə, amma çox dərin ağrılarla. O, zamanın içində öz vicdanını qorudu. Anarın ədəbiyyatı bizim vicdanımızın səsidir. Onu oxuyan adam yalnız ədəbiyyatı yox, öz ruhunu, öz həyatını, öz peşmanlıqlarını, susqunluqlarını da oxuyur. Anar yazmır, bizim əvəzimizə danışır.

Anarın həyatında ən çox danışdığı insan özü olub. O, bəlkə də yüzlərlə müsahibə verib, amma heç birində bütün həqiqəti danışmayıb. Çünki həqiqət bir adamın özünə yazdığı son məktubdur. Və Anar bu məktubu hələ də yazır.

O, xalqın mirasına xəyanət etmədi, onu öpüb sinəsinə basdı, amma yüklənmədi. Onun ədəbi kimliyi doğulduğu nəsildən güc aldı, amma orda ilişib qalmadı. O, Anar oldu, atasından fərqli bir janra, anasından fərqli bir məzmuna can atdı. O, öz yolunu - sakit, amma azad yolunu seçdi.

Anar bəzən yazmadı. Bilə-bilə susdu. Onun susqunluğu yazılmış roman qədər təsirlidir. O, yazmadı ki, içindəki qəzəb çığır-bağır salmasın. O, yazmadı ki, incitməsin. Yazmadı ki, unutmasın. Yazmadı ki, sükut danışsın.

Onun qəhrəmanları duyğusaldır, amma sevgi etirafından qorxurlar. Onlar azaddırlar, amma azadlıqlarının yükündən yorulublar. Onlar odur, sənsən, mənəm, bizik, sizsiniz, onlardır.

Anar üçün ədəbiyyat, əslində, itkilərin tarixçəsidir. Onun qələmi ilə yazılmış hər bir cümlə bir ayrılığın, bir peşmanlığın, bir "kaş ki"nin möhürüdür. Onun mətnlərində gülüş sarkazmdır, göz yaşı azadlığın səsi.

Onun psixoloji portreti bir az tənhalıq, bir az müşahidə, çoxlu sükut və dərin sevgi ilə yoğrulub. Anarın içində bir uşaq var, daim sevilmək istəyən, daim tərk edilməkdən qorxan. O, bu qorxunu heç vaxt gizlətmədi, sadəcə, romanların pərdəsi arxasından göstərdi.

Anar həm də cəmiyyətin güzgüsüdür, o güzgüdə bəzən özümüzü bəyənmirik, bəzən də utanırıq. Amma o bu güzgünü sındırmadı. Onun ən böyük cəsarəti həqiqəti gözə soxmadan göstərmək oldu.

Bu gün Anar sadəcə bir yazıçı deyil, o, Azərbaycan insanının 70 illik düşüncə tarixidir. Onun kitabları təkcə oxunmur, yaşanır, yaşadılır, ötürülür. Onun dediyi bir cümlə bir nəslin qəlbində iz buraxa bilir. Anarın ən böyük əsəri onun özüdür. Hələ tamamlanmamış, amma artıq ölümsüz.

İndi artıq onun özü də, bəlkə düşünür ki, boşuna yaşamayıb. Onun bir nəfərə verdiyi xeyir, bir ailəyə etdiyi kömək, bir müəllifin önünü kəsən bir cümləni susması - bunlar tarix kitablarında yazılmayacaq. Amma xalqın qəlbində onun əvəzinə danışacaq.

Anar heç vaxt qəhrəman olmaq istəmədi, sadəcə, bir insan olaraq qalmaq istədi. Amma bu elə bir qəhrəmanlıqdır ki, ədəbiyyat tarixinin özü belə ona borcludur.

Adəm İsmayıl BAKUVİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 29 avqust, №31.- S.16-17.