İvan Buninin "Soyuq payız" hekayəsi

İki ildir yazmırdım. Bu sükut bəzən məni rahatladırdı, bəzən də içimdə izaholunmaz bir boşluq yaradırdı. Amma yaxşı bilirdim ki, bu tilsimi nə vaxtsa qırmalıyam. Yazının mənim üçün həm azadlıq, həm də məcburiyyət olduğunu dəfələrlə dərk etmişəm. Bu dəfə hekayə yazmadım, amma bir hekayədən yazdım. O hekayə İvan Buninin "Soyuq payız" əsəridir.

Bunin yalnız rus ədəbiyyatının deyil, ümumən, dünya nəsrinin ən incə psixoloji ustalarından biridir. Onun hər bir əsərində həm təbiətin poetik mənzərəsi, həm də insan ruhunun ən dərin qatları birləşir. "Soyuq payız" isə bu ustalığın ən parlaq nümunələrindəndir.

Məni bu əsərə bağlayan yalnız süjet deyil, onun yaratdığı mənəvi auradır. Oxuduqca, sanki hər dəfə başqa bir həqiqəti dərk edirəm. Hekayə mənim üçün illərdir həm iztirabın, həm də təsəllinin qapısıdır.

Bunin mənə bu hekayəsi ilə nəyi öyrədib? Ən əvvəl, sevgi ilə zamanı, sükutla sübutu üz-üzə qoymağı.

Çünki hekayədə sevgi və zaman, sükut və sübut həm ən dürüst, həm də ən qəddar tərbiyəçilərdir. Sevgi hər zaman işıq saçır, zaman isə bu işığı kölgə altına salmağa çalışır. Sükut isə hər şeyin sonunda ən etibarlı şahid kimi qalır.

Bu hekayənin əsas sütunu məhz sevgi və zamandır. Onların kəsişməsindən doğan xatirə isə oxucu üçün həm mənəvi qida, həm də həyat metaforası olur. Hər kəs öz taleyində bu hekayədən bir parça tapır.

Sevinc, bəxtsizlik və qadın sevgisi

Əsərin faciəsi qəhrəmanın atasının sözləri ilə açılır:

"Hə, dostlar, müharibədir! Sarayevdə Avstriya vəliəhdi qətlə yetirilib. Bu, müharibə deməkdir!"

Bu xəbər bir-birini sevən iki gəncin taleyini qəflətən dəyişir. Müharibə onların xoşbəxtliyini əlindən alır.

Müharibə, tarix boyu olduğu kimi, yenə də həm qələbələr, həm də məğlubiyyətlər doğurur. Amma Bunin göstərir ki, bəzən ümumi qələbə fərdi məğlubiyyəti ört-basdır edə bilmir.

Bu hekayədə qəhrəmanlar hamısı o soyuq qatara minməyə məcbur qalır. O qatar isə yalnız ölümə aparır. Sağ qalan təkcə qadın qəhrəmandır, amma onun sağ qalması belə bir qalibiyyət deyil, daha çox bitib-tükənməyən bir əzabdır.

Aradan otuz il keçsə də, qadın hələ də bir axşamı xatırlayır - nişanlısı ilə keçirdiyi son payız axşamını. Bu xatirə onun həyatının ən böyük sərvəti, həm də ən ağır yüküdür.

O axşamda az da olsa, sevinc var idi. Nişanlısı ilə bağçada gəzintiyə çıxırlar, ədəbli bir təmkinlə öpüşürlər, Fetdən şeir söyləyirlər. Həmin axşam həyatlarının yeganə parlaq anı kimi yaddaşda qalır.

Nişanlısı deyir: "Nə qədər ki yaşayıram, bu gecəni əbədi xatırlayacağam." İlk baxışda bu, pafoslu bir sevgi ifadəsi kimi görünür. Amma zaman keçir, həyat hər şeyi alt-üst edir, yalnız bu sözlər unudulmur.

Qadın üçün bu cümlə ömrün yeganə həqiqətinə çevrilir. Bəlkə də nişanlısı sağ qalsaydı, bu sözləri bir gün unutmuş olacaqdı. Amma o ölür və sözlər ölmür.

Soyuq payız yalnız mövsüm deyil. O, həm də insan taleyinin soyuqluğudur. Qara budaqlar, ulduzların işığı, evlərin pəncərələrindən süzülən işıltı - bütün bunlar bir simvoldur. Bunlar insanın gələcək taleyini proqnozlaşdıran metaforalardır.

Sükut, zaman və insan taleyi

Hekayənin bir yerində nişanlısı soruşur:

"Birdən məni öldürsələr? Onda yəqin dərhal unutmazdın məni, hə?"

Qadın cavab verir:

"Belə danışma! Sənin ölümünə dözə bilmərəm!"

Amma həyat insanı hər şeyə dözdürür. Qadın da dözür.

Bunin qəhrəmanını sanki Tanrı kimi imtahana çəkir. Çünki həyat da belədir: biz gözləmədiyimiz anda ən sevdiklərimizi bizdən alır.

Əsərdə məni ovsunlayan yalnız bir qadının dramı deyil, həm də həyatın öz qəfil sərtliyidir. Çox vaxt biz izah edə bilmirik: niyə bu qədər əzab var? Amma həyatın özü cavab vermir.

Qəhrəman soruşur: "Mən bu həyatda nə gördüm ki?" Və cavab verir: "Bircə o soyuq payız axşamını."

Bu cavab insan ruhunun ən acı etirafıdır. Həyatın uzun illəri, bütün çətinliklər, bütün mübarizələr yalnız bir neçə dəqiqənin kölgəsində qalır.

Bunin qəhrəmanın taleyini ironik şəkildə qələmə alır. O, nişanlısını müharibədə itirir, sonra mühacirətə gedir, ailə qurur, ögey uşaq böyüdür, məişət çətinlikləri ilə yaşayır. Amma bütün bunlar sadəcə "yan cümlə"dir. Əsas cümlə - yalnız o payız axşamıdır.

Ümid və sükutun faciəsi

Əsərin ən təsirli tərəfi qəhrəmanın ölümdən sonrakı ümididir. O inanır ki, nişanlısı onu orada gözləyir.

Bu, dini bir fanatizm deyil. Bu, yalnız insan ruhunun sarsıntı qarşısında tapdığı təsəllidir.

Bunin sanki Tanrı rolundadır. O görünmür, amma hər cümlədə nəfəsini hiss edirsən. Qəhrəmanına yalnız bir ümid verir - sevdiyi ilə ölümdən sonra görüşmək.

Bu həm təsəlli, həm də faciədir. Çünki bu ümid həyatın içində deyil, yalnız ölümün o tərəfindədir.

Əsərdə səsli-küylü hadisələr yoxdur. Əsərin ruhu sükutdur. Bu sükut həm cəza, həm də mükafatdır.

Bunin zamanı su kimi axıdır, amma duyğuları dondurur. Sanki bütün həyat yalnız bir axşam yaşanılıb, sonrası isə boşluqdur.

"Soyuq payız" göstərir ki, insanın bütün ömrü bəzən yalnız bir neçə anın kölgəsində keçir. Bəzən bir gecə, bir söz, bir baxış bütün həyatın mahiyyətini əvəz edir.

Sevgi və zaman - insan taleyinin ən böyük imtahanlarıdır. Sükut və sübut - bu imtahanın dəyişməz şahidləridir.

Bunin qəhrəmanı soruşur: "Mən bu həyatda nə gördüm ki?" Cavabı isə sadədir: "Bircə o soyuq payız axşamını."

Əsərin bütün yükü bu cavabın içindədir. İnsan ruhunu donduran, amma eyni zamanda onu yaşadan cavab da budur.

"Soyuq payız" - bu yalnız bir sevgi hekayəsi deyil, həm də həyatın sərt metaforasıdır. O bizə öyrədir ki, bəzən bütün ömrün yaddaşda saxladığı şey yalnız bircə xatirədir. Amma elə həmin xatirə insan ömrünə bərabər olur.

Bahəddin SALMAN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 29 avqust, №31.- S.19.