Əhməd Qəşəmoğlu poeziyası:

insan varlığının ziddiyyətləri

və ümumbəşəri harmoniya

Fevral ayının 15-də 75 yaşını tamamlayan Əhməd Qəşəmoğlu elmi, ədəbi yaradıcılığı, sosial fəaliyyəti ilə uğurlu bir ömür yolu keçmişdir. O, istər şair, istərsə də alim kimi respublikamızda və onun hüdudlarından kənarda yaxşı tanınmışdır. Əhməd Qəşəmoğlu riyaziyyatın sosiologiyaya tətbiqi sahəsində fəaliyyətə başlayan ilk mütəxəssislərdən biri olaraq tanınır. 1974-cü ildən etibarən Azərbaycanda empirik sosiologiyanın əsaslarını qoymuşdur. İrəli sürdüyü elmi nəzəriyyə - ahəngyol, 1991-ci ildə beynəlxalq aləmdə yüksək nüfuza malik Lütfi Zadə tərəfindən təqdir olunmuş və Kaliforniya Universitetinin elektron jurnalında yayımlanmışdır. 20-yə yaxın ölkədə təqdim olunan bu nəzəriyyə həm humanitar, həm də dəqiq elm sahələrinin mütəxəssisləri tərəfindən maraqla qarşılanıb. Elmdə ahəngi, harmoniyanı, nizamı dünyanın mövcudluğunun və tərəqqisinin, ədalətin əsası sayan Əhməd Qəşəmoğlu şeirlərində də həmin platformanın müdafiəçisidir. Onun şeirləri bir sıra hallarda kövrək, lirik hissləri təzahür etdirsə də, bədii yaradıcılığına sosial görüşləri sızmış filosof şair, akademizm təmsilçisidir.

Əhməd Qəşəmoğlunun geniş oxucu kütləsi ilə tanışlığı 1977-ci ildə Azərbaycanın xalq şairi Rəsul Rzanın təqdimatı ilə "Azərbaycan Gəncləri" qəzetində şeirlərinin çap olunması ilə başlayır. O vaxtdan şeirləri müntəzəm olaraq mətbuatda və nəşriyyatlarda dərc olunmağa başlamışdır. Şairin "Vurğun külək" adlı ilk şeir kitabı 1981-ci ildə "Gənclik" nəşriyyatında çap olunmuşdur. 1980-ci ildə, Tuva Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının paytaxtı Qızılda keçirilən "Gənc Yazıçıların Ümumittifaq Yığıncağı"nda laureat olaraq seçilən Qəşəmoğlunun "Vlyublennıy veter" adlı şeir kitabı bu layihə çərçivəsində Moskvada "Molodaya qvardiya" nəşriyyatında çap edilmişdir. Ədəbi ictimaiyyətdə yaradıcılığı rəğbət və diqqətlə qarşılanan Əhməd Qəşəmoğlu "Rəsul Rza" adına Beynəlxalq Ədəbi mükafatın laureatıdır. 2015-ci ildə "Sonsuzluğun ahəngi" şeirlər kitabı "Qızıl kəlmə" mükafatına layiq görülmüş, 2024-cü ildə "Aşıq Ələsgər - 200" yubiley medalı ilə təltif olunmuşdur.

Əhməd Qəşəmoğlunun şeirləri dar məzmun çərçivəsindən kənara çıxaraq, fəlsəfi, psixoloji və dini mövzuları dərinliklə əhatə edir və oxucunu insan təbiəti ilə cəmiyyətin mürəkkəbliyi barədə düşünməyə sövq edir. Şair şeirlərində insanın daxili dünyasını dərindən təhlil etməklə yanaşı, fərdi məsuliyyət, azadlıq və universal dəyərlərin əhəmiyyətini də ön plana çəkir. Biz isə Əhməd Qəşəmoğlunun poeziyasında psixoloji, dini və fəlsəfi çalarların necə işlənildiyini, onun insan təbiəti və cəmiyyətlə bağlı ortaya qoyduğu düşüncələri, daxili qarşıdurmaların bədii ifadəsini və kainatın harmoniyası konseptinin necə təqdim olunduğunu araşdıracağıq. Şeirlərində bu mövzuların bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi onun sənətini daha dərindən anlamağa imkan yaradır və həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə təsirlərini açıq şəkildə üzə çıxarır. Qəşəmoğlunun poeziyasında insanın daxili dünyası ilə cəmiyyətin obyektiv gerçəkliyi arasındakı münasibətlərin fəlsəfi, dini və poetik aspektlərdən təhlili onun ədəbi irsinin daha geniş bir perspektivdən qiymətləndirilməsinə şərait yaradır. Bu baxımdan, "Yalnız ahəngdədi xilasın yolu!" adlı şeiri bir açar rolu oynaya bilər. Şeir, insanlıq vəziyyətinin, kainatın sirlərinin və insanların mənəvi dağılmasının müxtəlif aspektlərini müzakirə edir. Şairin istifadə etdiyi metaforalar və simvollar vasitəsilə həm fərdin, həm də cəmiyyətin ümumi vəziyyəti təhlilə çəkilir, harmoniya dağıntısı tənqid edilir. Şeir kainatın nizamına dair fəlsəfi bir sorğu ilə başlayır. "Ahəng mələkləri niyə susbdu?" sualı, kainatdakı ahəngin pozulmasına yönəlmiş tənqidi sual olmaqla bərabər, insanı düşünməyə dəvət edən bir çağırışdır. Şair, kainatın xaosa sürüklənməsini insanlığın əxlaqi çöküşü və ilahi tarazlığın pozulması ilə əlaqələndirir. Tarixin dərslərindən ibrət alınmaması və "İnsanlar səhlənkar bir şagird kimidi" ifadəsi bəşəriyyətin ekzistensial xətaları davamlı şəkildə təkrarladığını vurğulayır. Bu ahəngsizlik, insan və kainat arasındakı əlaqəni sorğulayan fəlsəfi bir tənqid xüsusiyyəti daşıyır.

Şeirdə insan psixologiyasının mürəkkəbliyi və zəiflikləri dərin bədii obrazlarla işlənmişdir. "Hər gün balalayır xəstə niyyətlər" ifadəsi, insan zehnindəki mənfi meyillərin davamlı şəkildə artdığını və fərdi ehtirasların cəmiyyətin pozulmasına səbəb olduğunu simvollaşdırır. Şeirdəki iblis metaforu, insanın pisliyə olan meylini və asanlıqla manipulyasiya edilə bilən mahiyyətini vurğulayır. Şair, fərdin daxili mübarizələrini və nəfsin nəzarətsizliyini tənqid edərkən, insan psixologiyasının mürəkkəb strukturuna işıq tutur.

Dini kontekstdə isə şeir dərin mənəvi məna daşıyır. "Tamah yer üzünün canını alır" ifadəsi, insanın hədsiz ehtiras və acgözlülüyünün ilahi nizamı pozduğunu və dünyanın tənəzzülünə səbəb olduğunu vurğulayır. "Allahın bildiklərini mələklər bilmir" cümləsi, insan ilə mələklər arasındakı fərqi ön plana çəkərək, insanın bilik və iradə ilə təchiz edilməsinə baxmayaraq, əxlaqi eniş yaşaya bilmə potensialını da vurğulayır. Şeirdə, ilahi bir nizamın mövcudluğu və insanın bu nizam qarşısında üsyanı sorğulanır. Eyni zamanda "Ahəng hökmündəykən sonsuz kainat" ifadəsi, kainatın yaradılışdakı mükəmməl ahəngini və bu ahəngin insan müdaxiləsi ilə pozulmasını ifadə edir.

Nəticə etibarilə, bu şeir ümumbəşəri harmoniya, insanın mənəvi yozlaşması və ilahi nizam arasındakı mürəkkəb münasibəti göz önünə sərir. Fəlsəfi baxımdan varlığın mahiyyətini və kainatın nizamını açmağa yönələn düşüncə sərgiləyir. Psixoloji baxımdan insanın nəfsinə və mənəvi zəifliklərinə tənqidi yanaşır. Dini aspektdə isə ilahi tarazlıq anlayışı və insanın bu tarazlığa verdiyi zərər üzərində dayanır. Şair, oxucunu fərdi və cəmiyyət miqyasında dərin düşüncələrə və mənəvi özünüdərkə dəvət edir. "Dünya, insanların naşılığında" adlı şeirdə şairin bu düşüncələri açıq ifadə olunub.

Şeir, dünyanı və insan təbiətini sorğulayan dərin metafizik bir təmələ əsaslanır. Həyatın "teatral" bir səhnəyə bənzədilməsi, insan münasibətlərindəki süniliyə və aldadıcı mahiyyətə işarə edir. İnsanların bir-birini aldatması və bu halın normallaşması, sosial münasibətlərdə əxlaqi çöküşün ifadəsi kimi təqdim olunur. Bundan əlavə, zamanın dövriyyəsi və insan arzularının daim yarımçıq qalması, ümumbəşəri qeyri-müəyyənlik və insanın ekzistensial məchulluq içində çırpınması hissini yaradır. Şair, insanın acgözlülüyünü "qadağan olunmuş ağac" metaforası ilə simvolizə edərək, fundamental varlıqla əlaqədar problemlərə toxunur.

Şeirdə insan psixologiyasının daxili ziddiyyətləri incə şəkildə işlənmişdir. Acgözlülük, doyumsuzluq və mənəvi məmnuniyyətsizlik kimi hisslər, fərdi və cəmiyyət səviyyəsində analiz olunur. "Tox da, ac da" ifadəsi, insanın heç vaxt tam mənada doymayan və həmişə daha çoxuna can atan mahiyyətini ifadə edir. Bu, eyni zamanda insanın daim axtarışda olması, lakin heç bir nəticədən tam razı qalmaması fenomenini vurğulayır. İnsanların "nəfsilə bazarlıq etməsi" isə müasir dünyanın maddi maraqlar uğruna əxlaqi dəyərləri gözardı etməsini tənqid edən güclü bir metafor kimi təqdim olunur. Bu, insan psixologiyasının zəif cəhətlərinə və mənəvi çatışmazlıqlarına yönəlmiş dərin bir tənqiddir.

Şeirdəki "qadağan olunmuş ağac" ifadəsi, İslam və digər səmavi dinlərdə mövcud olan "qadağan olunmuş meyvə" anlayışını assosiativləşdirir. Bu metafora insanın tamaha yenik düşməsini və onun əsas imtahanı ilə üzləşməsini simvolizə edir. Şair, insanların "Haqqdan üz çevirməsi" və kainatdakı ahəng qanununun pozulması ilə ilahi nizamı sorğulayır. Şeirin sonunda yer alan "saysız sualların cavabı açıq" ifadəsi isə dini kontekstdə insanın suallarının Tanrıya yönəlməli olduğu fikrini önə çıxarır. Beləliklə, şeir, insanın mənəvi və əxlaqi çürüməsinə qarşı ciddi bir xəbərdarlıq xarakteri daşıyır.

Nəticə olaraq, bu şeir insanın maddi və mənəvi həyatda tarazlığını itirməsi, əxlaqi dəyərlərin erroziyası və ilahi nizamla olan bağının qırılması ilə əlaqədar tənqidi bir mətn kimi çıxış edir. Şair, insanlığın daxili mübarizələrini və ümumbəşəri problemləri dilə gətirərək oxucunu həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində dərin bir üzləşməyə dəvət edir. Fəlsəfi kontekstdə varlığı sorğulayan, psixoloji baxımdan insan təbiətini tənqid edən və dini çərçivədə mənəvi dəyərlərin pozulmasına diqqət çəkən çoxşaxəli bir əsərdir.

"Gəncliyimdə əsil müsəlmandan aldığım öyüd" şeiri insanın səmimi niyyətini, yardımlaşmanı və əxlaqi dəyərlərini vurğulayan bir mətn təqdim edir. Şeir, islam dini baxımından ixlaslı (səmimi) olmanın vacibliyinə diqqət yetirir və Allah adından özünü seçilmiş kimi göstərib, ibadətlə hər şeyə nail olacaqlarını düşünüb, söz və əməlləri arasında uçurum olan insanlara ironik yanaşma ifadə edir. İnsanların Allahdan qarşılıq gözləyərək etdiyi əməllərin ixlas daşımadığı bildirilir və bu, böyük şairimiz Seyid Əzim Şirvanidən təlmih olunan poetik ifadə ilə - "Allaha rüşvət" təklif etmək ifadəsi ilə tənqid edilir.

Şeirdə verilən mesaj: yardımlaşma, qarşılıq gözləmədən, tamamilə ürəkdən gəldiyi şəkildə edilməlidir. Allaha edilən ibadət və ya yardım, mənfəət üçün deyil, səmimiyyətlə edilməlidir.

Şeirdə önə çıxan anlayışlar: "Balıq gördün, at dənizə" metaforu: Burada, bir balığın dənizə atılması əməlinin üzərindən insanın içindəki yaxşılığın öz-özünə ortaya çıxmasının gərəkliyi vurğulanır. İnsan, qarşılıq gözləmədən yaxşılıq etməlidir.

"Allaha rüşvət təklif edənlər": bu ifadə, Allaha şərtli ibadət edən və ya yaxşılıq edən insanları tənqid edir. Həqiqi iman, heç bir qarşılıq gözləmədən edilən səmimi əməllərdə özünü göstərir.

"Nur dolu üzlər": həqiqətən, səmimi və yardımsevər insanların üzündə mənəvi bir işıq olduğu bildirilir. Bu, ruhun təmizliyi və qəlbin yaxşılığı ilə əlaqələndirilir.

Şairin mövqeyi: Əhməd Qəşəmoğlu, islamın əsasında olan yardımlaşma və ixlas prinsiplərini xatırladaraq, insanların yalançı və mənfəət mərkəzli davranışlarından uzaq durması gərəkliyini şeiri ilə gündəmə gətirir. Şeir, didaktik bir üslubda yazılıb və oxucunu əxlaqi bir sorğuya dəvət edir.

Dil və üslub: sadə və təsirli bir dil istifadə edilib. Hər kəsin anlaya biləcəyi şəkildə, aydın mesajlar verilir. Metaforalar və gündəlik həyatdan nümunələrlə mesajlar gücləndirilmişdir. Şair, oxucu ilə birbaşa əlaqə qurur, bu da əsəri daha təsirli edir. Nəticədə, şeir təmənnasız saf yaxşılıq və səmimiyyətin vacibliyini xatırladan güclü bir mesaj daşıyır.

"Dünyanı ədalət xilas edəcək" şeirində demokratiya və ədalət arasında həm əlaqə qurulur, həm də anlayışlar poetik ifadə yolu ilə dəqiqləşdirilir, emosional çəki qazanır, insanın ruhuna və hissinə xitab edir. Şairə görə ədalət insan varlığının təməlidir və onsuz heç bir sistem (demokratiya daxil) davamlı ola bilməz. Bu çərçivədə fərdi və kollektiv məsuliyyət anlayışı fəlsəfi bir prizma olaraq önə çıxır. Buna görə də, Xocalıya ədalət tələb etmək yalnız bir millətin deyil, bütün insanlığın xilasını təmin etmək deməkdir. Fəlsəfi perspektivdən şair, həmçinin Qərb demokratiyalarını tənqid edir və bu sistemlərin əsas prinsiplərində ədalətin olmadığını vurğulayır.

Şairin yaratdığı emosional atmosfer, fərdin psixoloji təcrübələrinə və travmalarına toxunur. Xocalı soyqırımı kimi hadisələr böyük kollektiv travma yaradır. Bu travmanın unudulması həm fərdlərin, həm də millətlərin psixoloji balansını pozur. "Xocalının naləsini insanlığın naləsi bilməyənlər" ifadəsi bu unudulmanın insanlar üzərində necə mənfi psixoloji təsir göstərdiyini vurğulayır.

Psixoloji baxımdan ədalətin olmaması insanın gələcəyə olan inamını və təhlükəsizlik hissini məhv edir. Ədalətsizliyə göz yuman fərdlər vicdanlarını və mənəvi dəyərlərini itirir, bu isə onların həm özlərinə, həm də gələcək nəsillərə böyük zərər vermələrinə səbəb olur. Şairin "uşaqlarının gələcəyini baltalamaq" ifadəsi ilə nəsillərarası psixoloji təsirlər üzərində dayandığı görünür.

Nəticədə, Əhməd Qəşəmoğlunun bu əsəri dini, fəlsəfi və psixoloji dərinliyi ilə bir çağırış və xəbərdarlıq manifestidir. Şair, yalnız Xocalının deyil, bütün insanlığın gələcəyinin ədalətə bağlı olduğunu bildirir. Ədalətin olmaması cəmiyyətləri parçalayır, fərdləri isə mənəvi olaraq məhv edir. Buna görə də, ədalətin bərpa olunması insanlığın mənəvi xilası üçün zəruridir.

Əhməd Qəşəmoğlunun "Bu dünyadan küsmə hələ" şeiri insana ümid, səbir və mübarizə əzmi aşılayan zəngin bir məzmuna malikdir. Şeir dini, fəlsəfi və psixoloji baxımdan təhlil edildikdə dərin bir mesaj daşıdığı üzə çıxır. Şairin "İnsanın əməli haqqa uyğun gəlirmi?" sualı, əxlaqi məsuliyyəti və əməllərin ilahi ədalətə uyğun olub-olmamasını sorğulamaqdır. Bu baxımdan, şeir insanların ədaləti və mərhəməti qoruyaraq yaşaması gərəkliyini xatırladan mənəvi bir tövsiyə daşıyır.

Qəşəmoğlunun şeiri, həyatın çətinliklərini həll edilməli olan bir tənlik kimi təsvir edir və bu həlli şərəfli bir mübarizə olaraq vurğulayır. Bu fəlsəfi yanaşma, varoluşçu düşüncəyə assosiasiyadır. İnsan həyatın çətinlikləri ilə üzləşərkən, öz mənasını və məsuliyyətini tapmalıdır. Sartr və Kamyu əsərlərində də insanın absurd bir dünyada mənəvi axtarışı mühüm bir mövzu olmuşdur. Şairin ifadəsi ilə, "hər dövranın öz rəngi var, hər rəngin də yüz çaları" həyatın çoxölçülü təbiətini və hər dövrün özünəməxsus çətinliklərini simvollaşdırır. Bu, insanın ümumbəşəri nizama uyğun əxlaqi tarazlıq qurmasının vacibliyini müdafiə edən Aristotelin "qızıl orta" anlayışına bənzər bir yanaşmaya işarə edir.

Psixoloji baxımdan şeir güclü bir motivasiya və dözümlülük mesajı daşıyır. "Bu dünyadan küsmə hələ" ifadəsi, insanın xəyal qırıqlıqları qarşısında ümidini itirməməli olduğunu vurğulayır. Psixologiya ədəbiyyatında dözümlülük (resilience) anlayışı, fərdlərin stres və çətinliklərə qarşı göstərdikləri dayanıqlılığı təsvir edir. Şair, həyatın qaçılmaz ağrılarını qəbul etməyi və bu ağrılar qarşısında məğlub olmamağı tövsiyə edərək, fərdin psixoloji tarazlığını qorumasının vacibliyini önə çəkir. Eyni zamanda "nizamı pozan insanın gec-tez Allah verir dərsin" ifadəsi ilə cəmiyyətin qaydalarını pozanların psixoloji və mənəvi nəticələrlə qarşılaşacağını bildirir. Bu yanaşma, insanın hərəkətlərinin qaçılmaz nəticələri ilə üzləşəcəyini göstərir.

Nəticə etibarilə, Əhməd Qəşəmoğlunun bu şeiri insanın həyatın çətinlikləri qarşısında səbirli və mətin qalmasını tövsiyə edən dərin bir mesaj daşıyır. Şeirdə dini, fəlsəfi və psixoloji baxış bucaqları bir bütöv halında işlənmiş və insanın varlıq mübarizəsinin müxtəlif tərəfləri əhatə olunmuşdur. Şairin təklif etdiyi həll yolu həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində ədalət, ümid və məsuliyyət duyğusu ilə hərəkət etməkdir. Bu baxımdan, şeir təkcə bir ədəbiyyat nümunəsi deyil, eyni zamanda mənəvi bir yol göstərici kimi çıxış edir.

Əhməd Qəşəmoğlunun şeirləri, insan təbiətinin zəifliklərinə baxmayaraq, yaxşılıq və harmoniyanın mümkün olduğunu xatırladır. Şair həm fərdi, həm də cəmiyyətin oyanışına çağırış edir və daxili mübarizələrin yalnız səmimi əxlaq və qarşılıqsız yaxşılıq sayəsində aşılacağını irəli sürür. Ümumdünya harmoniyası onun şeirlərində sadəcə bir mövzu deyil, eyni zamanda insanlığa təqdim etdiyi bir ideal kimi yer alır. İnsan təbiətindəki ziddiyyətlər Qəşəmoğlunun poeziyasında həm tənqid edilir, həm də bu ziddiyyətlərin aradan qaldırıla biləcəyi vurğulanır. Buna görə də onun şeirləri təkcə fərdlər üçün deyil, bütün insanlıq üçün yolgöstərici xarakter daşıyır. Şairin əsərləri insanın öz daxilindəki yaxşılıq toxumlarını böyütməyə çağıraraq, ümumbəşəri bir mesaj və harmoniya axtarışı təqdim edir.

Məleykə MƏMMƏDOVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 14 fevral, №6.- S.14-15.