Bir türbə, bir ruh, bir millət: Seyid Yəhya Bakuvi və daxili ədəbiyyatımız - Adəm İsmayil Bakuvi

Türbə - daş deyil, dəyərdir

Bir türbə, sadəcə bir məzar yeri deyil. Türbə - xatirənin cismaniləşməsi, hörmətin arxitekturası, bir xalqın dəyərə çevirdiyi yaddaşdır. O torpaqda bir bədən uyuyur, lakin o məkan yalnız bioloji bir sonun deyil, mədəni və mənəvi bir başlanğıcın ünvanıdır.

Seyid Yəhya Bakuvi kimi bir şəxsiyyətin türbəsi təkcə bir övliya üçün tikilmiş memarlıq nümunəsi deyil. Bu məkan Azərbaycan ruhunun fəlsəfi, ədəbi, sufi və mədəni təzahürüdür. Onun ruhuna hörmət göstərmək - milli yaddaşa, mədəni kökə və insanın mənəvi aləminə hörmət göstərmək deməkdir.

Bakuvi ədəbiyyatı

Ədəbiyyat - xalqın dua formasında danışan ruhudur.

Bakuvi ədəbiyyatı - yalnız bir sufi poetikası deyil. Onun yazdıqları insanın içində baş verən mübarizələrin poetik xəritəsidir. Deyirdi ki, "Söz ruhun qanadıdır. Əgər söz yanlışdırsa, ruh da yerə enər."

O, ədəbi dili dua ilə fəlsəfənin qovşağında işləyib. Onun risalələri yalnız dini mətnlər deyil, ədəbi psixologiyadır, fəlsəfi poeziyadır, ruhani dramdır.

Azərbaycan cəmiyyətində bu sözlərin təsiri səssiz, lakin dərin olmuşdur. Onun "Əsraru'l-Əvliya" adlı əsərindəki ruhun mərhələləri barədə fikirləri Azərbaycan ədəbiyyatında və mənəviyyatında "kamil insan" idealının əsasını təşkil edib. Nəsimi, Füzuli, Xətai, Sabir kimi nəhənglər bu irfan və düşüncə məktəbinin irsinə əsaslanaraq millətin qəlbini ədəbiyyatla oyadıblar. Bakuvi - bir xalqın daxili romanıdır.

Əgər xalqın tarixi "xarici hadisələr toplusudursa", onun ədəbiyyatı daxili hadisələrin salnaməsidir. Bakuvi isə bu salnamənin ilk fəslini yazanlardan biri olub.

Onun yazdıqları yalnız təsəvvüf deyil, içimizin inşasıdır. Onunla biz:

- Sevgi nədir?

- Dövlət nə zaman ədalətlidir?

- İnsan nə vaxt kamildir?

- Varlıq nədir, yoxluq nə ilə başlayır?

- kimi sualları cavablandırmağa cəhd edirik.

Əgər bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı bəşəri dəyərləri daşıya bilirsə, bu, Bakuvi irsinin mənəvi genetikası sayəsindədir.

Bakuvi irsi - dünyaya yazılmış Azərbaycan məktubudur.

Seyid Yəhya Bakuvi təkcə Azərbaycan xalqı üçün deyil, bəşəriyyət üçün də hikmət mənbəyidir. Hal-hazırda onun fəlsəfi və ədəbi fikirləri Afrika ölkələrində ruhi terapiya və kollektiv şəfa modellərində, Cənubi Amerikada sufi qrupların etik tərbiyəsində, Avropa fəlsəfəsində metafizik insan konsepsiyasının əsaslarında, İslam dünyasında şəxsiyyət və cəmiyyət münasibətinin tənzimində istifadə olunur.

Onun ardıcılları bu gün dünyada 100 milyona yaxın insanı əhatə edir. Bu artıq regional irs deyil, qlobal mədəniyyət hadisəsidir. Bakuvi Azərbaycanın dünyaya ünvanladığı ədəbi-fəlsəfi məktubdur.

İçərişəhər - sadəcə qala deyil, içimizdəki əbədiyyətdir

İçərişəhər Azərbaycan üçün yalnız memarlıq irsi deyil. Bu, daxili şəhərdir, xatirənin daşlaşmış formasıdır, bir millətin öz mədəniyyətinə etdiyi səcdədir.

İçərişəhərdə hər daş bir misra kimidir. Orada atılan hər addım bir fikrin üzərinə yazılıb. Seyid Yəhya Bakuvi məhz bu şəhərin divarları arasında:

- Səssizliklə danışmağı,

- Ruhla yazmağı,

- Ədəbi dili duaya çevirməyi

- öyrətdi.

İçərişəhər onun ruhunun məskənidir. Ora təkcə ziyarət yeri deyil - təfəkkür məkanı, mədəniyyət laboratoriyası, ədəbi və ilahi harmoniyanın vəhdət yeridir.

Hörmət: türbəyə yox, özümüzə

Türbənin yanında musiqi çalmaq və ya konsert keçirmək, əgər bu səslər əxlaqi ritmdən çıxıb, ictimai hörməti təhqir edirsə, bu, sadəcə bir mədəniyyət məsələsi deyil, bu, əxlaqi böhran, daxili nizamın pozulmasıdır.

Bu, bir övliyanı yox, öz ruhumuzu təhqir etməkdir.

"Əgər dəyərlərə sayğı duyulmazsa, zaman insanı yox, insan zamanı itirər." (Seyid Yəhya Bakuvi)

Nəticə əvəzinə: Bir türbə - bir fikir - bir məsuliyyət

Seyid Yəhya Bakuvi türbəsi təkcə bir şəxsin məzarı deyil. Ora mədəniyyətin məbədi, ədəbiyyatın sükutla oxunduğu məktəb, fəlsəfənin göy üzünə baxdığı bağça, dövlətin ruh axtardığı güzgüdür.

Əgər biz bu məkanı şouya çevirdiksə, dəyərlərimizi itirərik.

Əgər biz bu məkanı duaya çevirdiksə, xalq olaraq diriləriyik.

Ədəbiyyat - qəlbin danışığıdır.

Türbə - ruhun dincəldiyi yerdir.

Bakuvi - bu ikisini birləşdirən xalqın səssiz duasıdır.

Ona hörmət - keçmişə borc deyil, gələcəyə ümiddir.

Səssizlikdə Danışan Fəlsəfə: Seyid Yəhya Bakuvi və Mədəniyyətin İlahi Çəkisi.

Daxildən Başlayan Dövlətdir: Bakuvi Kimliyi və Ontoloji Dövlətçilik

XV əsrin bu günə əks-sədası olan şəxsiyyəti - Seyid Yəhya Bakuvi, yalnız dini elmlərin daşıyıcısı deyil, eyni zamanda ontoloji dövlət fəlsəfəsinin banilərindən biridir. Bakuvi üçün dövlət anlayışı, hüquqi və inzibati bir qurumdan daha artıqdır - o, insan ruhunun zahirdəki təcəssümüdür.

"Əgər içində nizam yoxdursa, çöldə qurduğun saray dağılacaq." (Seyid Yəhya Bakuvi)

Bu ideya Platonun "ideal dövlət" anlayışını xatırladır, lakin ondan fərqli olaraq Bakuvi dövlətin təməlini təkcə ağıl və əxlaqda deyil, ruhi mərifət və ilahi idrakla tənzimlənən daxili ölçüdə görür. O yazır ki, "Kamil insan dövlətdən əvvəl yaranmalıdır."

Bu isə bizə göstərir ki, Azərbaycan fəlsəfi ənənəsində dövlət sadəcə hakimiyyət aləti deyil, ruhani-mədəni bir missiyadır.

Bakuvi və Qərb Fəlsəfəsinin kəsişməsi: Susmaqla düşünmək

Avropa fəlsəfəsində Mistisizm, xüsusilə də Eckhart, Böhme, Hildegard von Bingen, daha sonra isə Kant və Heidegger kimi filosoflarda təsəvvüfə yaxın düşüncələr görünür. Xüsusilə Heidegger "varlığ"ın "səssizlikdə açıldığına" inanırdı.

Seyid Yəhya Bakuvi isə çox daha əvvəl yazırdı: "Səssizliyin içində Haqqın səsi duyular. Kəlmədən əvvəl hiss var, səsdən əvvəl nur."

Bu baxış tərzi, Qərb metafizikasında sonralar inkişaf edən "transsendental ideya" anlayışına paralel gəlir. Kantın "noumen" - ağılın tam dərk edə bilmədiyi, amma var olduğunu sezə bildiyi sahə, Bakuvidə "batini aləm" kimi mövcuddur. Fərq ondadır ki, Bakuvi onu təkcə sezmir, həm də mərifət və zikr vasitəsilə ona çatmağa çağırır.

Bu, Şərq təfəkkürünün Qərb fəlsəfəsinə verdiyi töhfənin nadir örnəyidir. Biz Qərbi öyrənirik, amma Qərb də Bakuvi kimi şəxsiyyətlərin vasitəsilə Şərqin fəlsəfi sakitliyindən bəhrələnmişdir.

İlahi Güc-Mədəniyyət-Dövlət üçbucağı

Seyid Yəhya Bakuvi dünyanı ilahi nizama əsaslanan bir mədəniyyət sferası kimi görürdü. O inanırdı ki, mədəniyyət - Tanrının yer üzündəki nəfəsidir, insan onu təcəlla etdirəndə dövlət mənəvi gücə çevrilir.

"Mədəniyyət - ruhun paltarıdır. Bu paltar cırıldıqda, cəmiyyətin həyası açılar."

Bu cümlə sadə görünsə də, dövlətlərin kultural təhlükəsizliyi və milli kimlik fəlsəfəsi üçün son dərəcə strateji bir düsturdur.

Bakuvi, Şirvanşah sarayında çalışarkən sarayla sufiliyi barışdırmış, zahiri hakimiyyətlə batini hikməti bütöv bir mənəvi konstruksiya halında yaşamışdır. Onun sarayda olması bu gün dövlətlərin mədəniyyət siyasəti üçün örnək ola bilər. Bugünkü hökumətlər də daxili hikməti dövlət mexanizminə daşımalıdır. Mədəniyyətin inkişafı: Təfəkkürdən Sənətə.

Bakuvi mədəniyyəti dekorativ sənət, rəssamlıq və poeziya ilə sıx bağlı görürdü. O, hər bir sənət formasında daxili təmizlik, ruhi kamillik və ilahi işıq axtarırdı. Məhz buna görə o, sənəti zikr formasına çevirir.

Bu gün Azərbaycan mədəniyyəti Bakuvi fəlsəfəsini yalnız yaşatmalı deyil, həm də inkişaf etdirməlidir. Biz onun fəlsəfəsini rəssamlıqda, ədəbiyyatda, teatrda, musiqidə - həqiqi estetik-tərbiyəvi səviyyədə yaşatmalıyıq.

Türbəsinin önündə konsert keçirilirsə, bu, ritual bir musiqi, ruhu oyadan nağara, sufilərin səması, estetik dramaturgiya olmalıdır. Çünki bu məkanda mədəniyyət - ibadətdir.

Tarixi irsin qiyməti: sadəcə qorumaq deyil, tanıtmaq

Seyid Yəhya Bakuvi yalnız bir şəxsiyyət deyil, fikir memarıdır. Bu memarlıq - yalnız türbəsində deyil, həm də xalqın yaddaşında, dövlətin ideologiyasında, millətin özünü tanımasında davam etməlidir.

Tarixi dəyərlərə hörmət - təkcə qorumaq yox, onu doğru təqdim etməkdir. Əgər Bakuvi dünyaya təqdim olunacaqsa, bu təqdimat onun təsəvvüfündən çıxarılan müasir multikultural fəlsəfə ilə, ruh-dövlət-mədəniyyət əlaqəsinin içində olmalıdır.

Son nəticə: Bakuvi, Azərbaycan və bəşəriyyət

Bu gün Azərbaycanda Seyid Yəhya Bakuvi irsi yalnız dini və milli kontekstdə deyil, beynəlxalq fəlsəfi və humanist diskursun bir hissəsi kimi tanıdılmalıdır.

Bu məqsədlə:

- Bakuvi İrs Mərkəzi yaradılmalı, Multikulturalizm üzrə Bakuvi Forumu Bakı və Avropa şəhərlərində təşkil olunmalı, onun fikirləri əsasında Azərbaycan dövlətçiliyinin fəlsəfi əsasları yenidən yazılmalıdır.

Fəlsəfi yekun

Seyid Yəhya Bakuvi bizə öyrədir ki, dövlətin qüdrəti tankda deyil, təfəkkürdədir. Mədəniyyət isə kitabxanalarda deyil, könüllərdə yaşamalıdır. İlahi hikmət isə göylərdə deyil, insan ürəyinin aydınlığındadır.

Bakuvi - bir sükutdur. Bu sükutun içində bir millət danışır. Sükutun hikməti və daxili İşıq: Seyid Yəhya Bakuvi irsinə hörmət, mədəniyyətə dəvət.

İçərişəhərin daşları danışsaydı, ən çox danışan türbələr olardı. Onlar sükut içində nəfəslənən zamandır - susurlar, amma öyrədirlər. Bu gün Şirvanşahların mirası olan İçərişəhərdə, konkret olaraq Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi önündə keçirilən konsert proqramı cəmiyyətdə müxtəlif reaksiyalara səbəb oldu. Bu, sadəcə bir tədbir deyildi; bu, tarixlə bu gün arasındakı körpünün hansı səviyyədə inşa olunduğunun göstəricisiydi.

Əvvəlcə bir sual: Bakuvi kim idi və nə üçün bu qədər həssaslıq doğurur?

Təsəvvüfün zirvəsi: Bakuvi Kimdir?

Seyid Yəhya Bakuvi - XV əsrdə yaşayan, Şirvanşah sarayının rəsmi alimi, sufi filosofu, metafizik düşüncənin, ruhani tərbiyənin və Azərbaycan-islam elminin qızıl çağının nümayəndəsi. Onun əsərləri sadəcə dini yox, insanın daxili aləmi, dövlət-millət münasibəti, kainatla insan arasındakı metafizik əlaqə üzərində qurulub. O, təfəkkürü ibadətə çevirən, düşüncəni ruhun mərtəbələrinə çevirən bir müdrikdir.

Onun "Şərh-i Qasida-yi Tuidə", "Risalə fi təvhid", "Əsraru'l-əvliya" və digər əsərlərində biz yalnız dini təlimlər yox, həm də multikultural dünyagörüşün, insan hüquqları fəlsəfəsinin, mədəniyyətin mənəvi dayaqlarının dərin analizini görürük.

"Haqqı tanıyan insan, heç bir canlının izzətini tapdalamaz." Bakuvinin bu fikri bugünkü dünyanın böhranlı sivilizasiya düzənində, irq, din və kimlik münaqişələrinin fonunda bəşəriyyət üçün dəyərlər sistemidir.

Müqəddəslərin məkanı: əyləncə deyil, əyləv (təfəkkür)

Türbə - təkcə qəbir deyil. Türbə daxili aləmin şəhadətgahıdır. Bura musiqinin yox, səmanın, təfəkkürün, xatirənin səsləndiyi yerdir. Orada Bakuvi yatır - bir övliya, bir arif, bir sufi-alim. Onun yanında təşkil edilən tədbirlər yalnız "ədəbi", "mədəni" yox, həm də ruhani baxışla hazırlanmalıdır.

Bu məkanlarda keçirilən tədbirlər səssizlikdə səslənməli, estetikada tərbiyələndirici, kamil insan idealına yönəlik olmalıdır. Musiqi əleyhinə deyilik, lakin ruhani məkanlarda musiqi ilahi ritmə çevrilməlidir, ifrat səs, texno-dinamikası, qeyri-kamil səhnələr bu məkanın ruhuna ziddir.

İçimizdəki İçərişəhər

Seyid Yəhya Bakuvi Azərbaycan dövlətçiliyinin əsaslarından sayılan milli-mədəni özünüdərk, əxlaqi təməllər və daxili inkişaf fəlsəfəsini formalaşdıran şəxsiyyətlərdən biridir. O yazırdı: "Dövlət - insanın zahiri nizamıdır. Amma bu nizamın əsl dayağı daxili əxlaqdır."

Bu, bugünkü dövlətçilik və vətəndaşlıq anlayışı üçün bələdçi olmalıdır. Bakuvi üçün dövlət - xalqın daxili dünyasının idarə formasıdır. Hər bir fərdin öz ruhunu tanıması dövlətin sabitliyinə, mədəniyyətin isə davamlı inkişafına zəmin yaradır.

Multikultural dəyərlərin əsasında - sufi düşüncə

O, yalnız bir müsəlman alimi deyil. O, bütün insanlıq üçün danışan bir dəyərlər məbədidir. Onun təsəvvüfü - qapalı deyil, açıqdır. O, fərqliliklərdə vahidliyi, dillərdə bir səmanı, mədəniyyətlərdə bir dərinliyi axtarır.

"Dil dəyişə bilər, amma həqiqət eyni qalar. Tanrıya gedən yol fərqlidir, amma məqsəd eyni." (Bakuvi)

Bu fikir, UNESCO-nun mədəniyyətlərarası dialoq strategiyasının ruhuna uyğundur. Bakuvi - Azərbaycanın dünyaya verdiyi multikultural irs nümunəsidir.

Bu gün nə etməliyik?

Seyid Yəhya Bakuvi türbəsi sadəcə ziyarətgah deyil. Bu, mədəni və fəlsəfi maarifləndirmə məkanı olmalıdır. Burada:

- İllik Bakuvi Fəlsəfə günləri,

- Sufi Poeziya gecələri,

- Multikultural Dialoq Platforması,

- Təsəvvüf və Dövlətçilik simpoziumları keçirilməli,

- Gənclərə ruhi maarifləndirmə yönəlik layihələr hazırlanmalıdır.

Bakuvi türbəsi bir sükut kitabxanasıdır - biz onun səssizliyində danışmağı öyrənməliyik.

Bəzən səsdən deyil, səssizlikdən həyəcanlanmaq lazımdır. Bəzən musiqidən deyil, dua ritmindən ilham almaq lazımdır. Və ən əsası, bəzən bir məkan təkcə daş deyil - bir fəlsəfədir.

Seyid Yəhya Bakuvi Azərbaycan tarixinin yalnız keçmişi deyil, bugünkü kimliyimiz, gələcəyimiz və bəşəriyyətə cavabımızdır. Onun türbəsinə hörmət yalnız bir alimə deyil, insanlığa hörmətdir.

Adəm İsmayıl BAKUVİ

Ədəbiyyat qəzeti. - 2025.- 26 iyun (№22).- S.2-3.