Təkliyi bərpa etmək gücü

Bəzən ard-arda şeirlər oxuyursan, qəzet, jurnal səhifələrində, ayrıca kitabda, elektron sayt və portallarda, amma hardansa ürəyinə daman, hardansa yadında saxladığın bir-iki misranın yerini vermir, bu iki misranı kim yazıbsa, onun külliyyatında belə bu sanki son həlqədir, son dəfə dayanıb gözlədiyin dayanacaqdır. Bilə-bilə ki, əbəsdi bu gözlənti, kimsə gəlməyəcək. Poeziya bütövlükdə belə bir ovqatın da içinə gömüldüyü fəlsəfi fraqmentdir, hər şeyi əvəz edən, fəlsəfəni adi deyimə çevirən, onu insanlar üçün anlaşıqlı edən əvəzsiz hadisədir.

Bu iki misra deyir ki, həyat qurtaracaq yerdir, yananda ürəkdən yan, ağrıyanda bütün hüceyrələrinlə ağrı. Ömrə qənaət olmur, bu ömrü baltalamaq, heç-puça çıxarmaq, külünü göyə sovurmaq...

Bir gün dərdiyin çiçək səni içinə çəksə,

Sevdiyin həmin adam deyəcək ki, çiçəksən.

El Roman

Sonra. Xulio Kortasarın "Sarı çiçək" hekayəsi. Diqqət edək: "Çiçək ləkində böyümüşdü bu sarı çiçək. Ayaq saxlamışdım ki, siqaretimi alışdırım və birdən onu gördüm. O da, deyəsən, mənə baxırdı, bəzən belə də olur... Bilirsiniz, bu kimi işlər gözəlliyi hiss edənlərin başına gəlir. Elədir, çiçək çox gözəl idi, ağlımı başdan aparırdı. Qeyri-adi gözəlliyi vardı. Mənsə, sanki ölümə məhkumdum, birdəfəlik yox olmalıydım. Çiçək füsunkar idi, həmişə açacaq, insanlar da bu çiçəklərə baxıb keçəcəklər. Birdən anladım ki, indi sakitlik kimi hiss elədiyim bu "heçlik" zəncirin son həlqəsidir".

İnsan yox olmaq duyğusunu məhz gözəlliyi bütün qəlbi, bütün ruhuyla hiss etdiyi anda yaşaya bilir.

Poeziya həm də budur - gözəlliyin dəruni hiss edilməsi və bunun misralar biçimində ifadə olunmaması.

Haydegger nə deyir? - "Şeirin orijinal dili varlıq hadisəsini əsaslandırır və təsbit edir, bizi... bizdən gizlədilənlərlə, özünü bizə fərqli göstərən bir dünya ilə üz-üzə gətirir. Haydeggerə görə bu, Yer üzünün, təbiətin özünü bizə göstərdiyi, bildirdiyi parıltıdır...

Adicə parıltı. Xulio Kortasarın hekayəsində də bu parıltı iştirak edir. Ancaq yazıçı bunu sadəcə arxa planda saxlayır. Hadisənin arxa planı nəsrdə poeziyadır, həm də misralar şəklində ifadəsi müşkül olan poeziya. Həyat və ölüm, yox olmaq və gözəlliyi son dəfə ifadə edə bilməyəcəyin formada hiss etmək, içinə çəkmək.

Fransız filosofu Alain Badiou üçün poeziya həmişə düşüncə yeri, həqiqət prosedurudur. Demək, gözəlliyin dəruni hiss edilməsi həqiqətin kənara atılması demək deyildir. Alain Badiouya görə, bu həqiqət proseduru bütün varlığı ilə real olana bağlanmaq ehtirası ilə gerçəkliyin bətnindəki bütün kənaraçıxmaları öz dili ilə nümayiş etdirir.

Bizim poeziyada ən yaxşı və əbədiyaşar poeziya nümunələrində də bu var - şeirlə, adi "poetik təsvirlə" yeni, orijinal mətləb icadı. Elə bir şey ki, onu nəsrə "salmaq", fəlsəfə kimi formalaşdırmaq, başqa bir dilə çevrmək qeyri-mümkündür. S.Vurğunun "Mən tələsmirəm", R.Rzanın "Çinar", Əli Kərimin "Babək", "Hadiyə" şeirləri bu qəbildəndir.

Haydegger daha sonra "Hölderlin və poeziyanın mahiyyəti" kitabında deyir ki, poeziya əzəli - ilkin dildir. Bu o deməkdir ki, poeziyanın dili, daha doğrusu, Hölderlin şeirinin dili özündə varlığın həqiqətini hifz edən dilin ilkin mahiyyətidir. Dilin ilkin görünüşü, bütün mahiyyəti, məhz poeziyanın bətnindədir.

Filosofların poeziya təfsirlərində "təkliyi bərpa etmək" anlayışı var.

Təkliyi bərpa etmək - bizim düşüncəmizdə elə bir ortam yaratmaq ki, dünya və gerçəkliyin bütün işıqlı və qara nöqtələri görünsün, xəritə kimi; bu semiotik xəritədə ayrı-ayrı yer adlarının üstünə sancaqlanan iynələr dayanacaq dirəkləridir. Lampaları sınmış, işığı sozalmış dirəklər...

Gözəlliyi hiss edib - dərk edib bu dirəyin altında durmuş son insan...

Təkliyi bərpa etmək - bütün dünyanı bir ovuc içində hiss etmək kimi...

İndinin şeirlərində tək adam da xorla danışır.

Bizim indiki şeirimizdə belə bir uğultu var...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti. - 2025.- 14 mart (№10).- S.23.