"Koroğlu" eposu İraqda
"Çənlibel",
"Qırat" və "Dürat"ın
etimologiyasına yeni baxış
Sanballı məqalələri ilə
ədəbi ictimaiyyətin
diqqətini cəlb edən "Ədəbiyyat
qəzeti"nin 21 və
28 fevral tarixli saylarında filologiya elmləri doktoru, professor Yusif Səfərovun
""Koroğlu" eposunun
mənşəyi, tarixi-milli
səciyyəsi və
coğrafi arealı"
adlı maraqlı məqaləsini oxudum. Sevindim. Ona görə sevindim ki, Yusif Səfərov doktorluq dissertasiyası müdafiə
edəndə birinci rəsmi opponent olaraq dissertant haqqında rəyimdə yazmışdım
ki, folklorçularımız sırasına folklorçu
üçün çox
vacib olan təfəkkür və təxəyyül sahibi
alim qoşulur. Alimin bu məqaləsi illər öncə dediyim sözlərə dayaq oldu. Təəssüf
ki, tədqiqatçı "Koroğlu"nun coğrafi
arealından söhbət
açarkən "Koroğlunun
Bağdad səfəri"ni
unudub. Yeri gəlmişkən, Bağdad
ətrafında, Dəclə
çayı sahlində
"Koroğlu" adlı
kənd olub. Bu barədə XVI əsrə
aid qeydiyyat dəftərində
yazılıb (Bax: Nicat Kövsəroğlu. İraqda türkcə yer kılavuzu. Kərkük, 2012, s.317).
Yusif müəllim
"Koroğlu"nun coğrafi
məkanından danışarkən
eposun Türkiyədə
yayılmasına üstünlük
verir. Halbuki tədqiqatçının məqaləsində
adıkeçən türk
alimi P.N.Boratavın
göstərdiyinə görə,
dastanları Türkiyəyə
Güney və Quzey Azərbaycandan azərbaycanlılar gətirərək,
XIX əsrin ortalarından
1928-ci ilə qədər
İstanbulda 15-dən artıq
dastanın çapına
nail olmuşlar (P.N.Boratav.
Xalq hekayələri və xalq hekayəçiliyi.
(türkcə) Ankara, 1946, s.211; P.N.Boratav. Türk
xalq ədəbiyyatı
100 soruda (türkcə).
İstanbul, 1969, s.66).
P.N.Boratavın
göstərdiyi dastanlar
sırasında qəhrəmanlıq
dastanı "Koroğlu"
və qara sevda dastanı "Əsli və Kərəm" də vardı. Hazırda Türkmanelində sazla çalınıb-oxunan yeganə
dastan "Əsli və
Kərəm"dir. Dastanın
sazla ifasına daha çox Telafərdə təsadüf
edilir. Telafərli Aşıq Rza "Əsli və Kərəm"in ən gözəl ifaçısı
kimi məşhur idi. Toylar onsuz
keçməzdi. Sonra onun
şəyirdləri arasında
Aşıq Sadiq "Sazıgözəl"
məşhurlaşdı. Mən
İraqda işləyən
vaxtlarda onun çalıb-oxuduğu havaları
tez-tez radioda səsləndirirdilər. Aşıq
Sadiq gözəl çaldığına
və sazının çox bahalı şirmayi ilə bəzədildiyinə görə
"Sazıgözəl" ləqəbini qazanıb.
Bu yazımızda "Koroğlu"nun İraqda
yaşayan soydaşlarımız
arasında yayılmasından,
Çənlibel, "Qırat"
və "Dürat"ın
fərqli və real etimologiyasından söz açmaq istərdik.
"Koroğlu" dastanı
İraq-türkman folklorunda
belə başlayır:
Mən bir kor oğluyam, dağlar gəzərəm,
Dağ sultanı yeldən qüvvət sezərəm.
Zalımların başlarını əzərəm,
Əcələ yap, usta, mənim sazımı
- deyərək, intiqam
almağa tələsən
qəhrəman, tüfəng
icad edildikdən sonra məyus olur, "Mərdliyin pozulduğu"nu bildirir:
Düşmən gəldi, tabır-tabır
düzüldü,
Alnımıza qara yazı yazıldı.
Tifək icad oldu, mərdlik
pozuldu,
Əgri qılınc qında paslanmalıdır
- deyir və tale
ilə barışmalı
olur:
Mən zalımlar düşməniyəm,
Zavallılar aslanıyam.
Təqdir beləysə razıyam,
Haqq belə yazmış
yazımı - deyir.
Göründüyü
kimi, dastanın sonu da Azərbaycan variantından o qədər
fərqlənmir.
Kərkük dolaylarında "mərdliyin
pozulduğu"ndan şikayət
edən Koroğlu Azərbaycanda "mərdlik
əldən getdi"
deyə haray çəkir:
Axır əcəl gəldi yetdi, hay-haray!
Çəkdiyim qovğalar bitdi, hay-haray!
Tüfəng çıxdı, mərdlik
getdi, hay-haray!
Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi? - deyir.
Təbii ki, burada elə böyük bir fərqə rast gəlmək mümkün
də deyildir. Bunu iraqlı tədqiqatçılar Əbdüllətif
Bəndəroğlu, İbrahim Daquqi və başqaları da təsdiq
edirlər. Bununla belə, İraq-türkman
folklorunda "Koroğlu"
dastanı ilə bağlı hələ uşaqlıqdan adı hər azərbaycanlı üçün doğma olan Qırat, Dürat, Çənlibelin
etimologiyasına dair
yeni və fərqli fikir söyləmək mümkündür.
Məlumdur ki, atlara, bir qayda
olaraq müəyyən
bir nişanına və rənginə əsasən ad vermişlər. Türkmanelində
atlara aşağıdakı
adlar verilir: Qısraq at və ya Madyan, Tay, Fənil-al at, Qaşqa at, Dəmiri at, Küveyti at, Yağırı at, Dorat, Qırat.
Azərbaycanda Qırat və Dürat adlarının hansı nişanlara əsasən verildiyi böyük tədqiqat mövzusu olub. Folklorşünaslarımız "Qırat" sözünün
real mənasına fikir
vermədən onun yalnız astral-mifik mənasından çıxış
edərək Qıratın
"qor at", "qara
at" olduğu fikrinə
gəlmişlər. "Qırat",
"Dürat" sözlərinin
astral-mifik mənasına
toxunmadan, onların Kərkük dialektində
bu gün belə işlənən
real əsasına arxalanaraq
Qıratın - zil qara və ağ
rəngli at, dörü
və ya doru atın - kəhər at, boz at olduğunu söyləyə
bilərik.
Maraqlıdır ki, mifik mətnlərdə də "boz at",
"kəhər at" işlənir:
Mən Xızırın quluyam,
Boz atının çuluyam.
Və ya:
Gün çıx, çıx,
Kəhər atı min, çıx.
Xoşbəxtlikdən
həmin sözlərin
etimologiyasına dair
son tədqiqatlarda bu sözlərin astral-mifik mənası dediklərimizlə
üst-üstə düşür
(bax: Elbrus Əzizov.
"Qırat" və
"Dürat" sözlərinin
etimologiyası. ADU-nun Elmi əsərlərinin
tematik məcmuəsi.
Bakı: 1981-ci il, s.102-103).
"Koroğlu" dastanında
verilən uydurma bir süjet də dediklərimizi təsdiqləyir. Koroğlunun
tacir Əhmədi aldatmasının əsl mahiyyətini dərk etməyən bəzi tədqiqatçılarımız belə bir rəvayət
uydurmuşlar ki, guya Koroğlu bir sərnic qatıq, arxasınca da yapıncısını
atmış, tacir Əhməd Koroğlunun çıxıb getdiyini düşünərək aldanmışdır.
Əlbəttə, Koroğlunun
özü ilə qatıq gəzdirməsi
real deyil. Əslində
Koroğlu zil qara və ağ
rəngli atına minərək tacir Əhmədi aldatmışdır.
Maraqlıdır ki, İraqdakı soydaşlarımızın
ləhcəsində siyah
- qara, qir - zil qara, bəyaz
- ağ mənasında
işlənir.
Qıratın qara və ağ
rəngli olmasını
Kərkük dolaylarında
geniş yayılan
"Alma, alı, min dörü,
bəslə qiri, sat yağızı" məsəlinə
dair folklorşünas
Məhəmməd Xurşidin
gəldiyi nəticə
maraq doğurur:
"Bu söz əskilərdənqalma
atsevərlərin ögüdüdür.
Al rəngli atı
alma, çünki rəğbətsizdir.
Dör ata min, çünki təhlükəsizdir.
Bəyaz rəngli qir atı bəslə,
çünki dəgərli
və bəgənilən
bir atdır".
Dürat məsəlinə gəldikdə
isə, deməliyik
ki, dür at - kəhər
at, boz at mənasında
əksər türkdilli
xalqlarda doru, toru at kimi, Azərbaycan
dilində dür at kimi işlənmişdir. Dür atın Boz at olmasını "Kitabi-Dədə
Qorqud"dan götürdüyümüz,
"Koroğlu" süjeti
ilə səsləşən
maraqlı fakt da təsdiqləyir:
"Baybörəgin oğlıyçun
bir dəniz qulunı - boz ayğır aldılar".
Açması gecə-gündüz olan Azərbaycan tapmacasında
da Qır atla bərabər, elə Boz
at işlədildiyinin şahidi
oluruq:
Qır at qovar, Boz at qaçar.
Boz at qovar, Qır
at qaçar.
(Gün, Ay)
Maraqlıdır ki, Azərbaycan qəhrəmanlıq
dastanı "Qaçaq
Nəbi"nin baş
qəhrəmanı Qaçaq
Nəbinin atı da
"Bozat" adlanıb.
Bozata "Bozat səni sərtövlədə
bəslərəm" adlı
mahnı da qoşulub.
Onu da demək lazımdır
ki, əksər tədqiqatçılar
Koroğlunun tarixi şəxsiyyət olduğunu
göstərirlər. Belə
olan halda, təbii ki, Qırat və Dürat sözlərinin astral-mifik
mənasından daha çox, onların real əsasına arxalanmaq daha ağlabatan, daha məntiqli olardı.
Yeri gəlmişkən,
onu da qeyd edək ki, Azərbaycan dilində Qazax, Tovuz, Salyan, Cəbrayıl və s. dialekt və şivələrində işlənən
"dördəm" - at kimi
qaçmaq sözünün
də Kərkükdə
işlənən "Dörat"la
bağlılığını söyləmək olar.
Çənlibel sözünün etimologiyasına
gəldikdə isə,
deməliyik ki, folklorşünaslarımız
bu sözü "çənlə örtülü
dağ beli", "danın söküldüyü
bel" kimi izah etmişlər. Lakin tarixdən
məlumdur ki, xalq qəhrəmanları, adətən
zülmkarlara, istismarçılara,
hakimlərə qarşı
mübarizə aparmaq üçün dəstəsini
yığıb, ətrafı
meşəli dağlarda
məskən salmışlar.
Koroğlu da belə etmişdir. Bunu XVIII əsrin əvvəllərində
Təbriz və Azərbaycanın başqa
yerlərindən toplanaraq
"Nəğmələr" adı altında verilən folklor materiallarından da görürük.
"Nəğmələr" kitabında Koroğlu barədə maraqlı məlumat vardır:
"O, bir çox atlıların başında
duraraq yollarda ağalıq edərmiş.
Bəzən keçən
tacirləri soyar, bəzən də onlardan razılıqla pul alarmış... Orada böyük bir meşə var, indi Soğanlı adlanır. Orada bir qala da tikdirmişdir
ki, Koroğlu qalası
adlanır"
Deyilənlərə
Azərbaycan dilinin Kərkük ləhcəsində
işlənən "çəm"
və "çəm
ağacı" sözləri
də söykək olur. Kərkük dolaylarında "meşə"
sözü əvəzinə,
"çəm" sözü
işlənir (Türkiyə
türklərində yalnız
"orman" sözü
işlədilir - Q.P.). Bundan
başqa, Kərkükdə
böyük ağaclara
"çəm ağacı"
- meşə ağacı
deyirlər. Beləliklə,
Çənlibelin "Çəmlibel"
- meşəli bel, ətrafı
meşəli dağ olduğu fikrini söyləmək olar.
"Çənlibel"in etimologiyasından söz açan Mirəli Seyidov bu sözün
bəzi türk xalqlarında ağacla bağlı yarandığını
təsdiqləyir.
Koroğlu dastanından danışarkən
Hənəfi Zeynallı
"Çamlıca", "Çamlı dağ" terminlərini işlədir
və nümunə üçün şeir də verir. Tədqiqatçının misal
gətirdiyi beş bəndlik şeirdən verdiyimiz nümunədən
göründüyü kimi,
"Çənlibel" deyəndə
ətrafı meşəli
dağ nəzərdə
tutulur:
Meşədən enərkən Çamlı
dağından,
Çəkinməyin
həramıdan, yağıdan.
Səflər pozan, düşmənləri
dağıdan,
Öndəki düşməndən xəbərdar
olsun.
Onu da deyək ki, Türkiyədə
çap olunan "Koroğlu" dastanında
"Çənlibel" əvəzinə
"Çamlıbel" yazılır.
Professor Dilarə Əliyevanın
üzə çıxardığı
və dastanın 28 qolunu - boyunu əhatə edən, tədqiqatçılar üçün
böyük əhəmiyyət
kəsb edən qədim əlyazma nüsxəsində də
"Çamlıbel" işlənir.
Burada bir
məsələyə də
aydınlıq gətirmək
istərdik.
"Koroğlu" eposundakı
çoxsaylı faktlar,
tüfəngin icad olunması, Koroğlunun tarixi şəxsiyyət olması, dastanda yer alan, Azərbaycan
poeziyasının çiçəkləndiyi
dövrünü əks
etdirən qoşmalar,
gəraylılar az qala ona başqa
nöqteyi-nəzərdən yanaşmağı şərtləndirir.
Nigar xanımın övladsızlıq dərdini
izhar etdiyi
Necə baxım ev-eşiyə,
Yaralı könlüm üşüyə.
Toz bürümüş
boz beşiyə
Şirin Layla çalan yoxdur
- gəraylısı ilə
XIX əsrdə yaşamış
Qasım bəy Zakirin
Qəm evində var olalı,
Eşqə giriftar olalı,
Yarımadıq yar olalı
Nə sən məndən, nə mən səndən
- gəraylısı arasında
dil baxımından bir fərq görmək
mümkün deyil.
Bununla belə, unutmaq olmaz ki, bir çox
dastanlar, məsələn,
"Leyli və Məcnun", "Yusif və Züleyxa",
"Fərhad və Şirin", "Arzu və Qəmbər" başlanğıcını nağıldan
almışlar. Bəzi
dastanlar isə nağıl-dastandan yaranmışlar.
Odur ki, təfəkkür
və təxəyyül
məhsulu olan belə dastanlarda mifik elementlərin çoxluğu təəccüb
doğurmamalıdır. Dastanda
əfsanəvi ünsürlərin
olması onu daha da maraqlı edir.
Professor Mirəli Seyidovun
göstərdiyi kimi, çağlar keçdikcə,
çevrədəki hadisələrə
münasibət dəyişdikcə,
yeni çağ öz
görüşünü zor-xoş
dastana qəbul etdirdikcə, boylarda bir sıra obrazlar,
hadisələr az-çox
müasirləşir, yeniləşir.
"Koroğlu" eposu
da, bu qarşısıalınmaz
tarixi prosesdən yan keçməmişdir.
Qəzənfər PAŞAYEV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 14 mart
(№10).- S.22.