Semiotikamızın maarifçisi

Səhər telefonu açanda diksindim: Niyazi vəfat edib! Onun ağır xəstə olduğunu bilirdim, amma əlli ildən çox tanıdığım Niyaziyə yaraşmırdı bu söz. O həmişə həyat və enerji ilə dolu idi. Dostlarını arxasınca çəkirdi, həmişə təzə-təzə planlar, layihələrlə dolu idi, nəsə təzəlik sorağında idi.

ADU-nun filologiya fakültəsində bir qrupda oxumuşduq. Eynəkli, az danışan bir oğlan idi. Boksla məşğul olur, heç nəyə qarışmırdı. Sonradan dostlaşdıq. Xeyirxah, təvazökar bir oğlan idi. Atası üç uşaqla anasını boşamışdı, özü də anası Politexnik İnstitutunda elmi dərəcəsiz müəlliməydi, ona görə Niyazinin heç vaxt pulu olmurdu. O, ibtidai təhsilinin neçə sinfinisə Ağdamda oxumuşdu, sonra isə Yasamaldakı ikigözlü evlərinin yanındakı məktəbdə. Atası Musa müəllim çox kök bir kişi idi. Bizim universitetdə ateizm müəllimi idi, çətin fənlərdən imtahan olanda filfakın dəhlizində görünür, bizim diqqətimizi cəlb edirdi. Sonralar Niyazigilin evlərinə gedəndə atasının böyük kreslosunu gördüm, balkonda, lap şüşəbəndə bitişik qoyulmuşdu. Mən hərdən bu kresloda oturub binanın həyətinə baxmağı xoşlayırdım.

Niyazi çox həvəslə oxumasa da, Universitetdən sonra Moskvada Lomonosov adına MDU-nun aspiranturasına girdi. Mən isə Leninakan şəhərində zabit kimi hərbi xidmətdə idim. Ezamiyyət vaxtı və sonra Moskvaya onun yanına gedirdim. Unudulmaz gənclik illərimiz idi. Boks onda güclü iradə yaratmışdı, bunun sayəsində o, misilsiz bir zəhmətkeş oldu, Moskvada minimumları verdi rus dilində, işini də vaxtında yazıb müdafiə etdi. Onun mövzusu kino estetikası ilə semiotikanın kəsişməsindəydi. Elmi rəhbəri də dağ yəhudisi idi.

Niyazi Moskvadan, mən isə ikiillik hərbi qulluqdan qayıtdım. İki-üç ilimiz çox böhranlı keçdi, biz darıxdığımız Bakıya qayıtmışdıq. Niyazi öz zəhməti sayəsində tamam yeni bir adam olmuşdu. Moskvada ingiliscəni təkmilləşdirmişdi, sonralar bu onun elmi fəaliyyətində və maddi vəziyyətində mühüm rol oynadı. Amma biz doğma mühitdə öz yerimizi tapa bilmirdik. Tələbəlikdən real həyata adlamaq asan olmur. Hərdən dərdləşib deyirdik ki, bəlkə başqa, yeni adam olmaq səylərimiz səhv imiş. Niyazi Fəlsəfə İnstitutunda işə düzəldi. Mən "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində işləməyə başladım. Onun doktorluq işi tezliklə ortaya gəldi və ana dilində Bakıda kitab şəklində çap olundu: bu iş "Orta əsr Azərbaycan estetik mədəniyyəti" ("İşıq", 1986) adlanırdı. Mən kitab haqqında "Orta əsr mədəniyyətimizin tədqiqi" adlı ressenziya yazıb "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çap etdirdim. Mənim yeni nəzəriyyələrə marağımda onun da mühüm rolu oldu. Niyazinin elmi dili nahamar idi, amma mən kitabı oxuyub mat qaldım: Niyazi elmi dövriyyəyə orta əsr mədəniyyətimizə dair onlarla yeni termin və anlayışlar gətirmişdi, bu, elmimizdə yeni bir yol idi.

Çoxları o zaman bunun əhəmiyyətini qiymətləndirə bilmirdi. Amma məqalədə də yazmışdım: yeni termin və anlayışlar dünyanın, mədəniyyətin yeni mənzərəsini yaradır. Semiotik metodların mədəniyyət və ədəbiyyat tarixinə tətbiqinin böyük mənası da elə bu idi. Semiotika adamı sözlərin sürüşkən mənalarına yönəldir, həm də onlardan şübhələndirir. Dünyanı izah edən də sözlərdir, anlaşılmaz edən də sözlərdir. Semiotika aldadıcı sözləri aşkarlamaq istəyindən yaranıb. Sonra məlum oldu ki, mətndəki sözlər dünyanı yox, ancaq bir-birini izah edirlər. Buna ən çox pedant alman məntiqçiləri yol açıb.

Niyazi semiotikanın əsaslarını mənimsəmişdi, özü ilə Moskvadan daim bu barədə ədəbiyyat gətirir, mənə, rejissor Vaqif Həsənova, Rəhman Bədəlova, Fəlsəfə İnstitutundakı yoldaşlarına paylayırdı. Orada da - Fəlsəfə İnstitutunda yeni fəlsəfi metodlara meyil edən, bu barədə yazan filosoflar ortaya gəlirdi. Sonradan Niyazi İncəsənət İnstitutunda mühazirə deməyə başladı və orada öz elmi məktəbini yaratdı. O, antik fəlsəfəni, Platonu, Kantı çox sevirdi, hərdən Allah ideyasından danışırdı. Onunla ünsiyyət ləzzət və zənginləşmə idi.

Niyazinin elmi irsi geniş və əlvandır, burada səhnə və kino dili, dil və işarə nəzəriyyəsi və bir çox digər məsələlər işıqlanır. Onun elmi məktəbi də özü kimidir, burada islam mədəniyyətindən kino və teatra qədər semiotik tədqiqatlara meyil edənlər, kitab və məqalə buraxanlar var. Mərhum Vaqif Həsənov semiotik metodları rejissorluğa gətirirdi. Ənənəvi fəlsəfə kateqoriyalarını semiotik baxımdan araşdıranlar, xüsusilə, folklorumuza tətbiq etməyə çalışanlar var idi. Sonuncular, xüsusilə çox idi, bəzən sadəlövh şeylər də yazırdılar. Amma əsas o idi ki, köhnə təfəkkürlü Ümumi dilçilik və Folklor kafedralarından kənarda bizim elmi fikrimiz dünyada gedən metodoloji axınlara meyil edir, humanitar elmlər üçün yeni nəzəriyyələrin əhəmiyyəti ictimai fikrə daxil olurdu.

Niyazinin həyat dramlarından biri ana dilimizlə bağlı idi. O dildə, yazı və ifadə tərzində reformalar etməyə çalışır, yeni deyim və təhkiyə üsulları axtarırdı; qabaqcıl Qərb dilləri ilə ana dili arasında fərqləri hiss edirdi. Bəzən onun mətnlərini oxumaq xüsusi diqqət və söz duyğusu tələb edirdi. Mən buna da haqq qazandırıram. Elmə yiyələnmək həmişə zəhmətdir, əziyyətdir. Ana dilimiz isə ən böyük elmdir, onun izafi zəhmətinə qatlaşmaq lazımdır və Niyazinin belə tələbə və davamçıları həmişə tapılacaqdır.

Niyazi deyirdi ki, rus elminin təcrübəsindən istifadə qüsur deyil, çünki onlar da ingilis, fransız, alman fəlsəfi məktəblərindən qidalanırlar. Bu, elmi təzələnmənin yazılmamış qaydasıdır. Təəssüf ki, müstəqillik illərində qabaqcıl rus elmi məktəbləri ilə əlaqələr aradan gedir və biz xırda millətçilərə güc gələ bilmirik, çünki əsil alimlər bir neçə nəfər olur, elmdə iş yeri tapanlar, təsadüfi adamlar - kütləvi.

Niyazi Mehdinin elmi axtarışları və işləri mövzuca çox əlvandır, bəzi problemlərin qoyuluşu ilə kifayətlənirdi. Ümid var ki, bir gün Sorbonnada, Oksfordda, Moskvada... oxuyub gələn cavanlar onun çoxsaylı kitablarını su kimi içəcəklər, onun axtarışlarına, işlərinə qiymət verəcəklər və bizim anadilli elmi fikrimiz dünya ilə ayaqlaşmağa can atacaqdır.

Onda Niyazi Mehdinin ruhu qəni-qəni şad olacaqdır. Kitabları əllərdə gəzəcəkdir. Mən buna inanıram, çünki elm də bir ənənədir, hikməti sevənlərin, onunla yaşayanların dialoqudur. Niyazinin elmi dialoqu heç zaman bitməyəcək.

Rəhim ƏLİYEV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 7 mart, №9.- S.8.