Hekayə və hekayəçilik haqqında

1

Ədəbi cameədə küləklər əsir, mussondumu, xeyr, o deyil, başqa küləklərdi və məncə, nəm gətirir. Hər şey yapışır bir-birinə; qopmağı dağıdıcı olur. Səslər qarışır, bayaqdan aydın olan, anlaşıqlı olan səslər ayaq altında qalıbmış kimi dağılıb, əzilib gedir. Heç kim heç nə eşitməsə də, başa düşübmüş kimi, hamı bir-birinə baxıb başını yelləyir, "hə" deyir. Ədəbiyyat çöldən evə yığışmır, insan şəhərin küçələrində addımlayaraq yazır, telefonun ipisti düyməsini basıb yazını yaddaşa göndərir, ən sonda məlum olacaq ki, yaddaş korlanıb, saxlanc yeri artıq yoxdur, bu anda nə desən, odu yazılan və pozulan. Dövr, zəmanə belədi, ey ədiblər, kimsəni də tərifləməyin, yadda qalmayacaq, ünvana çatmayacaq, solub gedəcək hər şey, dünya, zaman fanilik üstündə köklənib.

Yaddaşsızlıq nə törədib? Bir dəstə ədib bir yerə yığışıb mətnləri dəyərləndirirlər, həm də necə? Özləri anlamadıqları mətnləri. Ölkədə bədii mətni, əsl mətni kimlər yazır? Neçə adam yazır? Ümumən varmı? Amma ekspert nə qədər desən.

Bir babat mətn yaranan, çap edilən kimi hamı cumur üstünə, voleybolda hündürdən gələn top kimi. Əli Kərimin şeirində var bu detal, sevgilisindən ayrılmış qız topu ən uzaq yerlərə vurur, vurur ki, oğlan qaytara. Top boşluğa toxunub yatır yerə.

Məncə, həm də duyum itib. Yaxşıya pis, pisə yaxşı deyilir.

Bunlar ağrılı məsələlərdir. Keçək mətləbə: hekayə və hekayəçilik.

2

Orxan Cuvarlının "Musson küləkləri" hekayəsi dilin enerjisini gözəl çatdırır, arada heç bir qırıqlıq yoxdur. Dil dedikdə, iki şey nəzərdə tutulur: hekayə mətnində dilin sərrastlığı, hamar səthiylə bərabər, incə duyumlu daxili layları, bir də mətn, nəsr dili - metadil. Hekayələrdəki əhvalatlar, hekayət və söyləmlər aydındır, hamılıqla bilinən nəsnələrdi, biz bunu danışaraq çatdırırıq, Umberto Eko nə deyir? Nağıl, hekayət danışırıq ki, sağ qalaq... nağılın, dolayısıyla təhkiyənin məğzi budur. Metadil o bilinənləri heç kəsin bilmədiyinə çevirir. Janr transformasiyası ilk burdan, bu məqamdan başlayır. Başqa bir müdrikin dedikləri: əgər bəşəriyyət nağılçılarını itirsə o, tez bir zamanda uşaqlığını itirər.

Hər bir təhkiyədə iki dil var, ikisi də güzgü... Bunların arasında nisbət, harmonik nisbət normal olanda, yəni bu iki nəsnə bir-birini örtdükdə, örtə bildikdə ikinci dil, mətn dili səni öz cazibəsində saxlayır. Dünyada xeyli dilsiz mətnlər var; bizdə də. Mətn oxucuyla danışa bilmir, yaxud danışma anında dili tutulur. Bəzən bu hekayələri tərifləyirlər, halbuki baş tutmayıb onlar...

"Min bir gecə" nağılları danışaraq sağ qalmağın bariz nümunəsidir.

Çoxdan hiss edilir: bu tipli mətnlərdə əsas olan əhvalat deyil, dillə çatdırılan, ötürülən şeylərin hadisəyə çevrilməsidir. Məsələn, mənim fikrimcə, Çexovda çox ibrətamiz hadisələr qəfildən, dillə anlatmanın stixiyasından doğur. Dillə anlatmaqsa həddindən artıq çətin şeydir. Bu stixiyanın elə bir məqamı gəlir ki, hadisələr bir cərgədən o birinə keçir, yerdəyişmələr sehrli dünya yaradır. "Çöl" povestində bu kateqoriya ideoloji mövqedədir.

İkinci dilin bu şəkildə işlətdiyi ən müxtəlif əhvalatları içində həll və ya emal edərək, müxtəlif duyğu refrenləri yaradır, bu hekayədə bizi sevindirən, ruhumuzu bir anda qəfil oxşayan elə mətn dilinin, metadilin işləkliyidir. Alber Kamüdə bu işlədik real tonla nəql edilən hadisələr şəbəkəsində bir çaşqınlıq yaradır, məsələn, "Yad" romanında birdən adama elə gələ bilər ki, təhkiyə artıq qətlə yetirilmiş, başı bədənindən ayrılmış şəxs, - Merso tərəfindən həyata keçirilir.

Bəzi nəsr mətnlərində hadisələr sanki bir-birinə təmas edərək, sürünərək keçir, bəzən təhkiyə massivində hər şey qarışıq düşür, bəzi mətnlərdə təhkiyə ilə o qədər işarələr göndərilir ki, özünü bunların kəməndində hiss edirsən. Orxanın "Musson küləkləri"ndə olaylar paralel, yəni aralı, məsafədən görünürlər. Bu paralellik baxış bucağını bir nöqtədə sabitləşdirir.

Şərifin kompozisiyası etibarı ilə son dərəcə mürəkkəb olan "Rəng mühəndisi" romanında, o qatmaqarışıq işarələr üçün şadara da yaradılıb: təəllüq səhrası. Gerçək dünyanın qarmaqarışıq, səs-küyü baş çatladan hadisələrin rəngləri nazilib solmağa üz qoyur, hər şey üst-üstə qalansa da, təəllüq diskursu onun gərginləşib partlamasına mane olur. Bu roman başdan-ayağa və əksinə janr transformasiyası hadisəsidir. Məhəmməd Füzulinin türkcə divanı gerçək dünya ilə o səhra arasındakı ərazinin bağrının başından keçən cərəyan sayəsində modern romana çevrilir. Modern roman keçmiş ədəbi dəyərlərin buta kimi formalaşdığı şəbəkə dizaynıdır. Azərbaycan ədəbiyyatının çox sayda mətni bu romanda nəsr mətninə çevrilir.

"Musson küləkləri" nə deyir? "...İndi də həyətə keçəndə gözüm hasarın dibini aldı. Evin artırmasına qədər xırda qum təpəcikləri topalanmışdı. Ayaq saxlayıb bağa göz gəzdirdim. Ağacların əhəngi axıb, yerə tökülən meyvələr quruyub, bəziləri şirə verib, üstünə qarışqalar daraşıb. Evin hasara bitişik divarında tala-tala kiflər əmələ gəlmişdi. Ən çox ot-alaq ürəyimi qısdı. Gərək, imkan edib adam tutum, həyət-bacanı səliqəyə salsın, ağacları, barını əhəngləsin, evin suvağını təzələsin. Nə çoxdur qəsəbədə işsiz cavan. Bir günə abadlaşar buralar. Yaxşı, imkanı tapdım, deyək, bəs məndə vaxt hardandır gəlib başlarının üstündə dayanım, çay-çörək verim, işlərinə göz qoyum?! Dərslərə də iki gün qalıb, bayramacan çətin yolum bura düşə..."

Orxan, yuxarıda dedik ki, hadisələrin arasıyla, o dərin şırımların arasıyla keçərək yaxından duyduğunu uzaqdan görürmüş kimi nəql edir. İlk baxışdan heç nə bir-birini tutmur, solğun işarələrin bətnindəki məzmuna mikroskopla baxıb nəsə anlamaq, bəzən çox çətin olur, amma bütün bu çətinliklər Musson küləkləri və yağışlarının tamını bildirmək üçündür.

Yuxarıdakı fikrimizə qayıdaq: təbii dilin parlaqlığı, gözəlliyi, maneəsiz axması müəyyən məqamlarda problemli situasiyalar yaradır. Doğrudan da, bizim nəsrdə kifayət qədər nümunə var ki, axıcı dil mətnin zənginliyinə yox, kasıblığına dəlalət edir. Bu, ikinci dilin, metadilin yaranmadığı mətnlərdir, nəsri yaradan daxili təəssüratın olmadığı mətnlər.

Lap başda yazdığımız mətləb-dilin enerjisinin getdikcə daha qabarıq hiss edilməsi nəyin sayəsində meydana gəlir? Əşya və hadisələrə işarələrə diqqət edin: bu işarələri bir cərgəyə düzməli olsaq, onların arasındakı virtual məsafə zaman və məkanı içinə yığıb hekayə məkanındakı hər şeyin daxilini səth kimi göstərər, o səthin üzərində havanın soyuması, temperaturun oynaması, evin çöl divarlarının suvağının ovulub tökülməsi, küləyin təsiri ilə qum dənəciklərinin bir küncə toplanması, bir sözlə, hər şey seyr edilə bilər. Bu cərgədə işarələr üzü bulanıq güzgü effekti yaradır, belə olduğu üçün də ağacdan qopan yarpağın küləyin ovcunda titrəməsindən üşüyərsən.

İlk abzasdan keçmişə ekskurs həm də ondan qəti və birdəfəlik ayrılığı işarələyir, bu mətn o keçmiş nöqtəsindən oyanıb gözləntiyə odaklanır. Sözlə bağlardan şəhərə axışan maşın seli təsvir edilir, həm də xəbər kimi, getdilər, burdan ayrıldılar, hər kəs buranı soyunub getdi, gözləntisi həsrət, iztirab ladlarında çalınır, gəlməyəcək...

Bu mətnin poetika ölçüsü nədir? Zamanın küləklərinin dolaşdığı məqamda nəyin yazılmalı olduğunu bilmək...

Bir məqama da toxunaq. Ədəbi dəyərlər, ədəbi düşüncələr fərqli olduqları qədər də bir-brinə yaxındır. Dünyanın harasındasa bir möhtəşəm nəsr mətni yalnız özü olaraq ucala bilməz, onun doğuşu məhz oxşadığı mətnlərdən ayrılması ola bilər, həm də sürətlə düz yoldan döngəyə dönürmüş kimi. Şərifin "Rəng mühəndisi" romanında da belə bir məqam müşayiət edilir. "Parfümer" və ondan ayrılma, qopma nöqtəsi. Vaxtilə Yusif Səmədoğlunun romanı haqqında nələr deyilmirdi?! Müəllif özü buna belə reaksiya verirdi: "Onlar mənim daha nələrdən təsirləndiyimi bilmirlər". Bizdə kifayət qədər dünyaya çılpaq gözlə baxan ekspert var. Rəng mühəndisində qəsdən və bilməyərəkdən (istəmədən, qəfil əldən çıxıbmış kimi - !) işarələr var. Bu mətndə Rolan Bart da var, onun dərin nəzəri mülahizələri də.

Əsas məsələ nədir? Xüsusən, taleyüklü məsələlərdə mövqeyin düzgün seçilməsi, ideyalar silsiləsində hansı məqamın qabardılması və sair. Qələm əhlinin də hansı dərəcədə və səviyyədə yazıçı olması məhz bu seçimdən asılıdır.

"Çoxölçülü" nasirlər varmı? - Var, məsələn, Ataqam. Onun "Nanəli konfet" hekayəsi ilə "Dişlək alma" hekayəsi fərqli estetik meyarlara əsaslanır. Bu fərqliliyi yazıçının daxilində gedən, daha çox özünə qarşı duran mülahizələri yaradır.

Orxan Cuvarlı bu hekayəsi ilə həmin o çoxölçülüyün formalaşmasına doğru bir addım atıb...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 28 noyabr, №45-46.- S.15.