"Musson küləkləri" hekayəsində

vizual narrativ və atmosferin poetikası

Yaxşı hekayə bir tarixçədən, əhvalatdan daha çoxudur; bir az sirr, bir az dərddir, bəlkə də. Mətnin içində maraqlı əhvalat axtarışına çıxan oxucunu məyus edən "Musson küləkləri"nin üstünlüyü nədədir bəs? Öncə qeyd edim ki, təmkinli təhkiyəsi ilə seçilən bu mətndə dil israfı yoxdur. Kinematoqrafik narrativə əsaslanan minimalist hekayədə hər abzas bir "natamam" əhavalat təsiri bağışlasa da, sonadək heç bir hadisə açılmır, personajların hekayəti danışılmır; oxucu bu ailəni evin hər yanında qalan izlərdən oxuyur.

Simvolika ilə süni ağırlıq\yük yaratmadan hekayə öz toxumasından yaranır. Mətn boyunca astagəlliklə üzərinə işıq salınan bütün detallar əvvəl və sonranın - ailənin və xüsusən ata obrazının zaman içrə dəyişiminin, bugünkü halının vizual ekvivalentidir. Sanki bir Nuri Bilgə Ceylan filmi izləyirsən. Bu tempdə üzə çıxan atmosfer gerçəkliyin içindəki poetikliyi formalaşdırır.

Mətnin estetikası rutin detal və elementlərlə emosional mənzərə yaratmağa köklənib. Hekayədə bir ailənin tarixçəsini keçmişlə indi arasındakı keçidlər nəql edir: ötən zaman içrə ağırlığı həyətdəki akasiyanın budaqlarına yüklənmiş, qarışqaların axınına qarışmış birgə ömürlər haçalanıb. Həyət-bacanın dağınıqlığı, əhəngin axması, kif tutmuş divar, böyüyən alaq otları, boyası qopmuş qapı, rütubət qoxusu, yığılmayan çarpayı, yerdə çürüyən meyvələr kimi "dekor" elemenləri dağılan nizamın metaforudur.

Vizuallığın ritmi, emosional tonu, yaddaş keçidlərini, daxili monoloqu, məkan psixologiyasını daşıyan əsas narrativ elementi kimi seçildiyi hekayədə baxmaq\görmək danışmağın önünə keçib: birinci cümlədən başlayaraq sanki əldə kamera bucaq-bucaq bu həyəti, evi, otaqları gəzən personajı izləyirik. "İndi də həyətə keçəndə gözüm hasarın dibini aldı." cümləsindən də göründüyü kimi, söhbət gözü sataşmaqdan deyil, məhz "kadra" almaqdan gedir. Ümumiyyətlə, hekayənin vizual fokusa hədəflənməsi Orxan Cuvarlının bundan öncəki hekayələri üçün də bu və ya digər dərəcədə xarakterikdir.

Müəllifin "Daş" hekayəsindəki kimi, "Güzgü"də də əsas detal xatirəni özünə yığıb saxlayandır. Burada real və irreal dünyanı özünə sığdıran güzgü görünən və görünməyən gerçəkliyi əhatə edəcək qədər "böyüyən" əşyadır. Müəllif adi interyer elementini "kamera"ya çevirir. Hekayədə reallığın əksinədir: güzgü insanlara baxır - amma güzgünün yaddaşı ona baxan insanların anlarından ibarətdir. Dolayısı ilə, güzgünün "nəzəri" onun yaddaşına möhürlənmiş baxışlardan - insanın daha öncəki özündən, dünənindən baxılan, dəyərləndiriləndir. Beləcə, hekayə insana özünə güzgü spektrindən baxmağa imkan verir.

Əhvalat danışan mətnlərdən fərqli olaraq "Musson küləkləri" atmosfer hekayəsi də özünü izah etmir, nəticələr çıxarmır, münasibətləri açıqlamır; detalların içərisində gizlənmiş ötən illərin oxucu yaddaşında bərpa olunmasına\qurulmasına imkan yaradır...

Ümumi ab-havada da, ata ilə övladının ünsiyyətində də ortaya çıxan naqolay səssizliyin ritmi ("Başımı aşağı salıb susdum.", "Çaydanın fitinə fikirdən ayıldım.", "Qara təsbehin iri, daş muncuqlarını çevirdikcə otağın səssizliyi pozulurdu." və s.), məkan və əşyaların dilinin ön plana çəkilməsi hekayəni adi məişət təsvirindən çıxarıb dərin psixoloji qata yönləndirir. Bu qədər aram bir atmosferdə bütün detallar danışır: "Çayından bir qurtum alanda pişik qucağından atlanıb mətbəxə qaçdı, sobanın qabağında, boz xalının üstündə qıvrılıb uzandı. Nəlbəkini tumarlaya-tumarlaya divardakı çata baxırdı. Bezgin astagəlliklə yerini rahatladı, mütəkkəyə söykənib təsbeh çəkməyə başladı. Qara təsbehin iri, daş muncuqlarını çevirdikcə otağın səssizliyi pozulurdu."

"Musson küləkləri"ndə məkan yaxınlaşdıran deyil, ayırıcı qüvvədir - dünya bir yanadır, oğulun olduğu məkan bir yana. Xəritədə "Kimsə Bakıdan Kazana qədər olan hissəni qələmlə qaralamışdı." - kim qaralamışdı: oğlunun yolunu gözləyən atamı, getməyi planlaşdıran oğulmu, ya bəlkə, vəfatından öncə ana? Hekayədə ilk dəfə bol bəhərlə xatırlanan ananın yoxluğu meyvənin həyət-bacaya aşıb-daşması ilə assosiasiya olunur: "Anamın barlı-bərəkətli yaylardakı sevincini xatırladım. Bu meyvələrdən nələr hazırlamazdı?! Qurusu quru, mürəbbəsi mürəbbə, kompotu kompot. Nə bu əncir heyif olardı, nə bu ağ şanı yiyəsiz qalardı, nə bu xartutlara qarışqa daraşardı. Hünərimiz nə idi yaxamızı qırağa çəkək? Qardaşım da, mən də ovuclarımız qabar bağlayana qədər meyvələri vedrə-vedrə mətbəxə daşıyardıq." Ananın yoxluğu bağın məhsulunun çoxluğu qədər çox hiss olunur.

Əvvəl və son(ra), varlıq və yoxluqla bağlı gerçək hekayə müqayisələrdə üzə çıxır: ananın yoxluğunda aram-aram aşınan ev\həyət-baca kimi, ata da tənhalaşır, qocalır. Uşaqlıqda akasiyanın kölgəsində oturduğunu xatırlayan personaj-narrator sonda həyəti evin pəncərəsindən izləyir: "Külək boğuq-boğuq uğuldayır, akasiya ağacının budaqlarını hiddətlə pəncərənin tutqun şüşələrinə çırpırdı." Bu bədii "qapanma" zamanın keçidini, keçmişlə bu gün arasındakı qırılmış davamlılığı nümayiş etdirir. (Qeybdən gələn nəfəs kimi), musson küləkləri nə zamandır nə özü, nə xəbər-ətəri gələn, zəng vurmayan oğulun təşrifi kimi ləngdir; gəlsə, bəlkə də, dağıdıcıdır, sükutu qovandır.

"Onun ağlamağını ilk dəfə babam öləndə görmüşdüm" cümləsi ilə başlayan hekayədə sonadək atanın göz yaşlarına bir daha şahid olmuruq. Elə isə bədii mətnin ilk cümləsinə xüsusi həssaslıq göstərilməli olduğu halda, Orxan Cuvarlı niyə belə bir "səhvə" yol verib? Hekayədə ata ilə övlad arasındakı o narahat səssizliyin, hətta "İlin-günün bu vaxtı musson küləklərini, gecə və gündüz brizlərini niyə oxuyasan?" sualı qarşısındakı gur səslə ürəkdən gülməyinin səbəbi nə idi bəs? Bütün hekayə atanın ilk cümlədə xatırlanan, amma bir daha axmayan\və ya gizlədilən göz yaşlarını, susdurulmuş ağrılarını göstərir. Musson küləkləri hekayənin daxili atmosferi ilə həmahəngləşir: evin mürgülü imiş kimi səssizliyinin alt qatındakı narahatlıqları, gözləmə vəziyyətində olan atanın ruh halının təbii ekvivalenti kimi çıxış edərək təbiətin dili ilə ifadə olunan dəyişim zamanını xəbər verir.

Mətanət VAHİD

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 28 noyabr, №45-46.- S.14.