Yazar İmre Töröklə

Nobel mükafatı söhbəti

Bir qadın Kölndə Yazıçılar Birliyinə rəhbərlik edir, Köln və onun ətrafında həvəsli oxuma tədbirləri təşkil edirdi. Ancaq biz, xarici yazıçılar, Kölndən kənara çıxmaq istəyirdik. Bir dəfə o, Almaniyanın cənubunda yazıçılar üçün proqramlar təşkil edə biləcəyini söylədi. Həmin rayonun Yazıçılar Birliyinin sədri İmre adlı, macar əsilli yazıçı idi. "İmrə" sözü türk olduğu və mənə Yunus Əmrəni xatırlatdığı üçün İmrə adı yaddaşımda ilişib qalmışdı.

Bir müddət sonra İmrə ilə Berlində Yunus Əmrəni anma tədbirində görüşdük. O, istiqanlı, mehriban və mədəni bir insan idi, alman dilində sərbəst danışırdı.

O vaxt onun "Hərəmdən Berlinə Cavidan" romanı yenicə çap olunmuşdu. Bir neçə ildən sonra roman Türkiyədə Mustafa Tüzelin tərcüməsi ilə nəşr olunacaqdı. İmre romanın trilogiya olacağını açıqlamışdı. Birincisi Macarıstan və onun atasından, ikincisi Cavidandan, üçüncüsü isə anası və Veymardan danışardı. Mən onun Macarıstandakı həyatı ilə daha çox maraqlandım. Mənə dedi ki, gəncliyini Yanoş Kaderin dövründə keçirib. Demokratik ailəsi onu təhsil üçün Almaniyaya göndərdi. Tübingen Universitetində filosof Blochun tələbəsi olur və onun diqqətini çəkir.

Həmin axşam bir əcnəbi yazıçının mənə Yunus Əmrə və İmre Török haqqında söylədiklərini düşünməkdən özümü saxlaya bilmədim. Onun həmyerlisi Laszlo Krasznahorkai ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı alanda dərhal ona yazdım:

"Əzizim İmre,

Mən sizə bir şəkil göndərirəm. Bilmirəm, xatırlayacaqsan, ya yox. Yunus Əmrəni Berlində yad edəndə söhbət etdik. Bir müddət əvvəl xəstəliklə mübarizə aparırdın, indi necəsən? İndi sənin dostun ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı alıb. Laszlonu nə qədər yaxşı tanıyırsan? Onun türkcəyə də çevrilmiş "Şeytan tanqosu" romanı haqqında fikirlərini mənə yaza bilərsənmi?

Məktubu göndərdikdən on dəqiqə sonra cavab yazdı:

Əzizim Orxan,

Berlində çəkdiyimiz şəkli mənə göndərdiyiniz üçün çox şadam. Fotoda aramızda olan yazıçını tanıya bilmədim.

Laszlo Krasznahorkai haqqında nəsə yazmağa çalışdım. Xüsusilə, onun "Şeytan tanqosu" romanına diqqət yetirdim. Roman həqiqətən də, möhtəşəm əsərdir. Onun türkcəyə çevrilməsi də gözəldir.

Berlində Yunus Əmrənin anım mərasimini mütləq xatırlayıram. Mən də böyük şairi geniş şəkildə öyrənmişəm. Yunus Əmrəni anma proqramından xeyli vaxt keçdiyi üçün oradakı çıxışımı indi xatırlaya bilmirəm.

Necə olduğum barədə sualınıza qısaca cavab verim. Xoş mövzu deyil, amma mən nə edə bilərəm? Mən 10 ildir sağalmaz xəstəliklə (CIDP) mübarizə aparıram. Xoşbəxtlikdən, nisbi rahatlama dövrlərim var. Ancaq ildə bir neçə dəfə (indi yenidən oktyabrda) məni müvəqqəti stabilləşdirən xüsusi bir klinikaya getməli oluram. Bu, ağrılara, kramplara və digər fiziki qüsurlara dözməyi asanlaşdırır. Sən necəsən?

Lazslo ilə 1990-cı ildə tanış olduq. "Şeytan tanqosu" romanı məni çox həyəcanlandırdı. Almaniyada keçirilən görüşdə həmin romanın təqdimatını vermişəm, kompüterimdə yoxdur. O, yəqin ki, bundan həzz almışdı, çünki o, mənə macar dilində bir ithaf yazmışdı: "Şeytanın tanqosu" (Fellbaxda, dostluq və sevgidə görüşmək sevincinə).

Bəli, aramızda olan kimya, belə demək mümkünsə, əvvəldən orada idi. İcazə ver, sənə "Şeytanın tanqosu" haqqında bir az daha danışım. 1999-cu ildə Ştutqartda bu mövzuda başqa bir təqdimat oldu. Həmin təqdimat məndə hələ də var. Orada Laszlo özünün "Urqə əsiri" romanından parçalar oxuyudu. O vaxt hörmətli həmkarım haqqında dediklərim maraqlı idi. O vaxtlar romanın bir səhifəsində sözlərin altını çəkirdim. İllər sonra Nobel Komitəsi sözbəsöz vurğuladığım sətirlərdən sitat gətirdi. Bu uzaqgörənlik məni təəccübləndirdi. Nobel Komitəsi Laszlo Krasznahorkai təsvir edərkən mənim 25 il əvvəlki sözlərimi qismən sözbəsöz vurğuladı:

"O, onu "apokaliptik dəhşət içərisində sənətin gücünü təsdiqləyən vahiməli və uzaqgörən işi" üçün təriflədi."

O da maraqlı idi ki, "Urqə dustaqları"nda cizgilərin altını çəkmişəm və ona göstərmişəm. Təbii ki, bir gün əbədiyyət kəndində yaşamaq ağlıma da gəlməzdi. Bu zaman o, həmişə olduğu kimi, utanaraq gülümsədi və fikirli halda dedi:

"Təkrarın mükəmməlliyi."

Məncə, "ədəbiyyatda əbədilik"dən də danışdıq. Özümü sadə yazıçı kimi qələmə verdim. O, gülümsədi və əlini yellədi. Şöhrətinə baxmayaraq, çox təvazökar idi. Və mənim ədəbi yaradıcılığımla bağlı ümidverici sözlər söylədi (o, həm də gözəl ithaf yazıb. Kitablarında olduğu kimi, mən şəxsən onu çox düşüncəli bir insan kimi qəbul edirdim). Amma onun mehriban münasibəti göz qabağında idi. Məsələn, o mənə "Müharibə və müharibə" romanının macarca ithafını belə yazmışdı:

"Török İmreyə, Ştutqartdakı görüşümüzdə dostluq və sevgi ilə."

Biz dostluğu da, sevgini də, bir növ, ədəbi can yoldaşı kimi daha çox başa düşürdük. Bu, məsələn, böyük Macarıstan düzənliyinə "Alföld" nəzər saldıqda daha aydın görünür.

"Şeytan tanqosu"ndan sitatlar:

"Onlar hələ də eyni çirkli taburelərdə otururlar, hər gecə qırmızı bibərlə kartof yeyirlər və artıq dünyanı dərk edə bilmirlər. Onlar özlərinə şübhəli şəkildə yazığı gəlir, səssizliyə ucadan gəyirir və gözləyirlər." (səh.56)

"...Həqiqətin birdən üzə çıxmasını gözləmək..." (səh.120).

"Tövlə kimi, - o fikirləşdi, başı hələ də döyünür, "biz bu qapalı dünyaya doğulmuşuq və öz murdarlığı ilə yüyürən donuzlar kimi, bunun nə olduğunu bilmirik; qidalandırıcı döşlərin ətrafındakı o əzab və axşama doğru axura və ya yatmaq üçün ən qısa yol üçün sonsuz mübarizə". (səh.171)

"Səhv etdim. Bir az əvvəl anladım ki, mənimlə böcək arasında, böcəklə çay arasında, çayla onu bürüyən qışqırıq arasında heç bir fərq yoxdur. Hər şey boş və mənasız işləyir, asılılıq zərurətindən və zamansız, vəhşi bir təcildən irəli gəlir və yalnız təxəyyülümüzdür, biz hisslərimizin əbədi uğursuzluğu ilə yox, səfalətdən". (səh.258)

1985-ci ildə roman Macarıstanda nəşr olunandan sonra avtokratiyaların və diktaturaların yüksəlişini kim hiss etdi? Bu gün nə yaşayırıq? Apokalipsisi kim qabaqcadan söylədi?

"Fillər adası" romanımda və "Cənnətə gedən yol" pyesimdə düzənliklərdən bir parça var:

"Alföld" - böyük Macarıstan düzənliyidir. Qatlama torpaq, tarla, torpaq, üst qat deməkdir. Lakin o, həm də yeri əhatə edən mənada yerdir. Buna görə də, "Alföld" daha aşağı, daha dərin torpaqdır. Bu, yeraltı dünyadır? Yuxarıda yuvarlanan tarlalar, çəmənliklər, çöllər və dərələr sonsuz üfüqə doğru uzanır. Yəhərlənmiş, at belində, motosikletdə. Ya piyada... Üfüqlərə doğru uzanan bu düzənlikdə təkcə sadəlik gözəlləşmir. 20-ci əsrin əvvəllərindəki bu yeraltı dünyasında kasıblar daha da yoxsullaşdı, yazıqlar daha da yazıq oldu. Atam üçün bundan gözəl, daha hərəkətli heç nə yox idi. Çünki bu dünya bizə rəng çaşqınlığından ən canlı xəyalları və titrəyən havadan utopiyaları necə inkişaf etdirməyi öyrətdi. Bu torpaq bizə sadə və düzə hörmət etməyi xəbərdar edib. Ey yer, sən ən qədimsən! Sülh qışınız və qarlı səhralarınızla, çatlamış yay quraqlığınızla. Bununla belə, möhtəşəm məhsuldarlığınız və bolluğunuzla, qorunmağa nə qədər layiqsiniz.

Mən də ona ədəbi yaxınlığımdan yazmaq istərdim. Laszlo Krasznahorkainin əsərləri konkret təsvirlər, möhtəşəm şəkildə çəkilmiş mənzərələr, ölkələr və insanlar haqqında deyil və ya təkcə deyil. Onların arxasındakı şəkilləri görmək həmişə vacibdir. Bəşəriyyətin taleyi. Harada olursa-olsun. Bu perspektiv bizi də birləşdirir. Laszlo Krasznahorkai 18 oktyabr 1999-cu ildə Ştutqarta gəldiyi zaman Şəhər Kitabxanasında etdiyim təqdimatdan:

"Şərqə səyahət etsəniz, özünüzü Macarıstanda tapacaqsınız. Macarıstanda Şərqə səyahət etsəniz, özünüzü Rumıniya sərhədindəki Gyulada tapacaqsınız (Laszlo 1954-cü ildə Gyula şəhərində anadan olub). Əgər siz daha da Şərqə, zahirən əbədi Şərqə, bəlkə də Trans-Sibir Dəmiryolu ilə səyahət etsəniz, bu həqiqəti Monqolustandan gec keçəcəksiniz, amma gec də olsa, Monqolustana çatacağıq. Şərqə təkrar-təkrar səyahət etsəniz, bu cür kitabları oxuyarkən səyahətin cəlbediciliyi nədir?

Səyahət, hərəkətdə olmaq, böyük macar hekayəçisi və yazıçısı L.K.-nin əsərlərində əsas mövzudur, lakin o, həmişə fantaziya səyahəti və çox vaxt şeytani səyahət kimi başa düşülür. Bu, nədənsə çaşqın və aldadıcıdır. Bu şeytandır?

"Şeytan tanqosu" 1985-ci ildə Macarıstan və Almaniyada nəşr olunan romanın adıdır. "Şeytan tanqosu" mənim ilk ədəbiyyatla, sonra isə müəllifin özü ilə tanışlığım olub. Və mən dərhal əsir oldum. Bu uzaqgörən alleqoriya məni valeh etdi. Macarıstan sərhədində insanların möcüzə gözlədiyi uçuq-sökük qəsəbə... Ta ki, Hamelinin Pied Piper peyda olana qədər. Hələ o zaman Laszlo macar ədəbiyyatının ən böyük yenilikçilərindən biri hesab olunurdu. Onun rəvayətçisinin cəlbedici gücü o vaxtdan bəri azalmamışdır. Bunu ən yaxşı şəkildə dünya ədəbiyyatının əsəri olan "Müqavimət kədəri" göstərir. Laszlonun alman dilində "Müharibə və müharibə" adı ilə nəşr olunan son romanı da dilin gücünə və real ilə sürrealın, qəribənin, ironikin və həzinliyin bənzərsiz birləşməsindən xəbər verir.

Bu kitabı radioda həftənin kitabı kimi tövsiyə edən Lerke v. Saalfeld onu dünyada büdrəyən, özünü, məntiqini və oxucunu heyrətləndirən bir insanın bu qəribə, gülməli və təbii hekayəsi kimi təsvir etmişdir. Onun macərasını təriflə oxumuşdu. Ancaq indi keçək sərgərdan yazıçı, böyük melanxolik və apokaliptik sehrbaz, uzaqgörən, ruhun səyahət macəraçısı və axşamın mərkəzi olan kitaba:

"Urqanın əsiri!"

Çində Laszlo naməlumla yox, ən azı təkcə naməlumla deyil, həm də anlaşılmazla qarşılaşır. Qəribə özünü ifşa edən adamın arxasınca gedək. Gəlin, onun kabus kimi bir həbsxanaya, evsizlik və sehrin qarışığı olan məqsədsiz səyahətə və lotus çiçəklərinin qoxusu ilə Pekinin beton siloslarına dair təəssüratlara dair unikal səyahətnaməsini izləyək. Laszlonun Çinə səyahətini izləyək, səyahətlə başlayan və səyahətlə bitən bir səyahət".

Orxan ARAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 24 oktyabr, №38-39.- S.3.