"Dostoyevski cəsur yazıçıdır"

"Dostoyevski haqqında ikinci söhbət...

"Dostoyevski "cəsur" yazıçıdır", - deyir həmsöhbətim... Gülümsəyirəm. Çünki Dostoyevskini oxumağın tələb etdiyi cəsarətin ölçüsünə bələdəm. Oxumaq nədir ey?! Anlamaq daha çox şey tələb edir. Bəlkə mənim Kəmalə xanım Umudova (Bakı Slavyan Universitetinin dosenti) ilə Dostoyevskidən danışmağım tapdığım ən asan çıxış yoludur: ədibin yaradıcılıq döngələrinin qaranlıq künclərinə işıq tutacaq dəyərli Kəmalə xanım, mən də rahatca o döngələrdə nə var-nə yox, öyrənəcəyəm... İşıq yandıran olanda qaranlıqdan niyə qorxum ki?!

- Dostoyevski yaradıcılığının cazibəsi nədədir?

- Dostoyevski cəsur yazıçıdır. Bu təşbehin tez-tez istifadə olunan və oxucuya heç bir məlumat ötürməyən "möhtəşəm", "dahi" və s. bu kimi sözlərin sırasında yer almasını istəməzdim. Bunun üçün "Dostoyevski romanında forma və məzmun vəhdəti necə yaranır?" sualına cavab tapmalıyıq. Süjet quruluşuna görə (!) cani haqqında yazılmış "Cinayət və cəza" romanının bu qədər estetik cazibəyə malik olmasının sirrini axtarmalıyıq... Yeri gəlmişkən, çox zaman estetika mücərrəd qavrayış olaraq anlaşılır. Hamı unudur ki, estetika "hissolunan"dır, "hiss etmək" feilindən gəlir. Ümumiyyətlə, ədəbiyyat haqqında danışarkən estetikanı daxili bağlılıqdan, cazibədənkənar, mücərrəd qavrayış kimi görmək doğru deyil. Dünya ədəbiyyatının böyük müəlliflərinin məqsədi oxucuya dünyanın ilkin gözəlliyini, yəni Tanrıya aid olmasını, sevginin ilahi mahiyyətini göstərməkdir, təcrübədən yararlanması üçün ona yardım əlini uzatmaq və onu yenilənməyə, fərqliliyə götürməkdir. "İdiot" romanını nəinki günlərə, saatlara belə, ara vermədən oxuyanlar dünyagörüşlərinin dəyişdiyini, uzun müddət divanə, "səy" kimi dolaşdıqlarını qeyd edirlər. Tanrı ilə bağlılığını itirmiş rus zadəgan cəmiyyətinin ona öyüd vermək əqidəsi ilə şərti uzaqlardan, İsveçrədən, cənnət kimi yerlərdən, qeyb dünyasından gələn Mışkini anlamağa, qəbul etməyə gücü, ruhu yetmədi. Dostoyevski Mışkin obrazını rus xalqının sevgi yaddaşının, mənəvi mahiyyətinin qoruyucusu, ən çətin tarixi dönəmdə xilaskar missiyasının daşıyıcısı kimi yaratdı. "Öyüd"süz yetişmiş cəmiyyətdə peyğəmbərlik etmək özünüfədadır, diri-diri çarmıxa çəkilməkdir, diri-diri dərisi soyulmaqdır - bəlli nümunələrdən danışırıq: İsa Məsihdən, Nəsimidən... Böyük dostoyevskişünas, filosof Tatyana Kasatkina on bir yaşında oxuduğu ilk romanın ("İdiot") onun həyat seçimini, yolunu təyin etdiyini qeyd edir müsahibələrində. On bir yaşlı uşaq qəlbindəki işığın, cənnətin bədii əsərdə əks olunduğunu görür və o görüşün üzərindən yarım əsrdən artıq vaxt keçdikdən sonra da Dostoyevskini xilas yeri, pənah gətirdiyi yazıçı adlandırır. Qeyd etməliyəm ki, Qulu Ağsəs poeziyası da başdan-başa ruhun Tanrı ilə bağlılıq təcrübəsini ehtiva edir: "Şükür, o göydəki ismin halına", "Sevgi bol, dərd də, namxuda...", "Sənsən hər yer", "Bir də baş qoşan deyiləm", "Sizə kimdən deyim?", "Az qalıb" və digər şeirləri teoloji kontekstdən baxılmadıqda anlaşılmayan, çətin mətn olaraq qalır.

- Belə deyə bilərikmi: Dostoyevskinin inancı yaradıcılığının "işıq gələn tərəf"idir?

- Dostoyevski real zaman, tarix, insan münasibətlərini xristian inancı, İncil motivləri, peyğəmbərliyin, müqəddəsliyin varlığı müstəvisinə gətirərək yeni roman forması yaradır. İncildə yazıldığı kimi: "Çünki elə gizli bir şey yoxdur ki, aşkara çıxmayacaq və elə örtülü bir şey yoxdur ki, bilinib aydın olmayacaq" (Luka 8:17). Fomanın İncilində İsanın dilindən söylənilən bu vəhy yer üzündə baş verənlərin İlahi təcəlla olduğunu ifadə edir, bu dünyadakı təzahürlərdə Yaradanın Müjdəsini, İlahi mənanı görmək istəyini, yerdən göyə ucalma məqamını ifadə edir.

Vəhy müqəddəs kitablarda yazılsa da, Yaradanın Həqiqəti hər yerdədir. İnsanın vəzifəsi ona məlum olmayanı axtarmaqdır, möcüzə ilə, Tanrı Müjdəsi ilə görüşə can atmaqdır. Dostoyevski ruhun qanunlarını araşdıran yazıçıdır. "Zavallılar" əsərində Makar Devuşkin obrazı ilə o, insanın daxilində peyğəmbər həqiqətinin gizləndiyindən əmin ilahiyyatçı yazar missiyasını yerinə yetirir. Dostoyevski artıq ilk əsərində onun yaradıcılığını təyin edən xristian antropologiyasının əsaslarını qoymuşdur.

- Dostoyevskinin "Zavallıları"ı kimlərdir?

- "Zavallılar"da (1846) Dostoyevskinin son dövr romanlarına xas olduğu irəli sürülən mövzu ikiləşməsi ilə qarşılaşırıq. Bu ikiləşmə onun əsərinin interpretasiyasında və adının dilimizə fərqli tərcüməsində də özünü göstərir. "Yoxsul insanlar" (Məmməd Qocayev) başlığı oxucuları pulsuz insanların sosial problemlərini önə çəkən yazıçı "humanizm"indən danışmağa sövq edirsə, "Zavallılar" (Etimad Başkeçid) adı bu konsepti içəridən dağıdır və agah olanlar üçün fərqli dil, semantika yaradır.

Dostoyevski ilk əsərini "Zavallılar" adlandırarkən, özünü tam şüurlu şəkildə Karamzin ənənəsinin təsir dairəsinə aid edirdi, baxmayaraq ki, onu yanlışlıqla Belinskinin sosial tənqid məktəbinə aid edirdilər. Təsadüfi deyildir ki, romanın əsasında isməti ləkələnmiş və atılmış qızın hekayəsi dayanır. Romanın adının ("Bednıye lyudi") mahiyyət etibarilə, tavtoloji olduğu qeyd olunur. Çünki Dostoyevskinin ədəbiyyata geri gətirdiyi sözə verdiyi anlama görə, bütün insanlar zavallıdırlar. Romanda qeyd olunur ki, söhbət yalnız və o qədər də maddi çatışmazlıqdan getmir, baxmayaraq ki, əsərdə mövzu həm də budur. Maraqlı odur ki, bütün insanların zavallı adlandırılması romanda əksini tapan ədəbi süjetlərlə bağlıdır. Makar Devuşkinin təsəvvüründə Puşkin "Stansiya gözətçisi" əsərində hamı üçün ümumi fəlakəti, bəlanı, insanın öz doğmasını itirməsi ilə bağlı məqamı ifadə edir, başqa sözlə, zavallılar - unudulmuşlar, tərk edilmişlərdir.

- Zavallı olmaq Dostoyevskinin qəhrəmanlarının taleyidir, yoxsa seçimi?

- Zavallı Samson Vırin haqqında danışarkən, Devuşkin fikrini bu cür tamamlayır: "Olan işdir, anam, bizim də başımıza gələ bilər. Nevskidə, yaxud sahil küçəsində yaşayan qrafın da başına gələ bilər. Başqa adam kimi görünə bilər, çünki onlarda hər şey özünəməxsus şəkildə dəbdəbəlidir, lakin o da eyni şeyi yaşayır, hər şey ola bilər. Mənim də başıma eyni şey gələ bilər" (tərcümə mənə aiddir - U.K.). Bir məqamı da nəzərdən qaçırmaq olmaz: Dostoyevski "Stansiya gözətçisi" povestinin sonluğunu "Zavallılar"a köçürür. "Zavallı Varya"nın hekayəsi onu yoldan çıxarmış cənab Bıkovla rəsmi nikahla bitir. Qorxduğu Makarın başına gəlir, gözlədiyi kimi, "bəxtsiz, başıbəlalı" "zavallı Samson Vırin"in vəziyyətinə düşür. Lakin sözün əsl mənasında hamı tərəfindən tərk edilən, qəlbən bağlandığı insanlardan ayrı düşən yalnız Makar deyil, həm də Varvaradır. Tərk edildikdə, Karamzinin təbirincə, "zavallı", çarəsiz vəziyyətə düşdükdə, məhz bu insan (və digərləri) onun yanında peyda olmuşdular, böyük fədakarlıq göstərmiş, ona sahib çıxmışdılar. Qoqolun "Şinel"i Makarı pərişan edir, qəlbini ağrıdır. Qoqolun ifadə etdiyi "zaval"- yoxsul insanın alçaldılması və alçalması "Zavallılar"da hamının başına gələ biləcək mənəvi yoxsulluq anlamında təzahür edir.

Makarın "çəkmələr"lə bağlı ifadə etdiyi düşüncəsi bu haqdadır. Pinəçinin ehtiyatsızlıq üzündən altını kəsdiyi çəkmələr onun yuxusuna girir. Çəkmələr kasıbın da, varlının da maddi ehtiyacıdır, hər ikisinin yuxusuna girə bilər, varlının çəkməsinin "fasonu" fərqli ola bilər, amma nəticə etibarilə eyni istəkdir, eyni yuxudur. "Demək istədiyim odur ki, anam, belə çıxır, biz hamımız, əzizim, bir az çəkməçiyik. Eybi yoxdur, olan işdir, amma məsələnin pis tərəfi odur ki, o varlının yanında elə bir adam yoxdur qulağına pıçıldasın: "Belə şeylər haqqında fikirləşmək, yalnız özünü düşünmək, tək özün üçün yaşamaq olmaz, sən axı çəkməçi deyilsən, uşaqların sapsağlam, arvadın da səndən yemək istəmir; bir dön, yan-yörənə bax, başa düşdük, çəkmələrin fikrini eləyirsən, amma bəyəm başqa dərd-sər yoxdur?" "Şinel" povesti ilə bir çox tellərlə bağlı bu mülahizədə başlıca məqam insana, onun mənəvi varlığına verilən yüksək dəyərdir.

- Belə deyə bilərikmi ki, Dostoyevski mətləbi uzaqdan dolandırıb gətirir? Yəni bunu birbaşa da deyə bilər ki, "filankəs zavallıdır". Amma o, obrazın daxili həyəcanları, davranışı, düşüncələri ilə anladır: Bu, zavallıdır.

- Makar "çəkmələr"lə bağlı düşüncəsini "dolayısı ilə" ifadə edir. Və qəhrəman bunu mətndə açıq söyləyir, "məcaz dilində danaşacağam" deyir. İsanın həvarilərinə söylədiyi: "Aranızda birinci olmaq istəyən hamıdan axırıncı olmalı və hamıya xidmət etməlidir" (Mark 9:35) fikri və digər "İncil" motivləri üzərindən qurulan bədii obraz və mətn, əlbəttə ki, çoxölçülüdür və xüsusi anlam, xüsusi təhlil tələb edir. Peyğəmbərləri öz ölkələrində qəbul etdilərmi müasirləri!? "Doğru söyləyəni yeddi kənddən qovarlar" ifadəsi hamıya bəllidir. Dostoyevski əbədi həyat haqqında həqiqəti birbaşa, ehkamlarla çatdırmır. O, insanın günahlarını görməzdən gəlməkdən uzaqdır, insanın daxilində baş verən bütün ziddiyyətlər, qorxular, şübhələr, əcaib düşüncələr və hərəkətlər dünyanın doğru mənzərəsini yaratmağa xidmət edir. Dostoyevski düşündüklərini birbaşa söyləsə, dünya dağılar, qan düşər. Bir də ki, müəllif müəllim roluna düşər. Biz Tolstoyda nəyin etik, nəyin qeyri-etik olduğunu yazıçının dilindən eşidə bilərik. Məsələn, "Dirilmə" romanının müəllifinə görə, Nexlyudov gənc Katyuşaya qarşı etdiyi hərəkətdən "utanmalı idi". Dostoyevskidə isə gizli müəllif strategiyası mövcuddur. O, heç zaman heç bir situasiya üçün qısa həll yolu, təcili çıxış göstərmir, çünki gəldiyi və oxucunu gətirmək istədiyi məqam ruhla, Tanrıya qovuşmaqla bağlıdır və qaranlıqda yaşayan işığın təsdiqi təcrübəsidir. Dostoyevski insanın üzərinə böyük yük qoyur - İsanın daşıdığı çarmıx yükünü. Bütün məsələ Tanrı sevgisini görməkdən, İsa kimi sevgiyə bağlılıqdan gedir ki, bu da metafizika hadisəsidir. Bu, ölümdən öncə və sonrakı həyatı görməkdir, qaranlıqda ağı seçməkdir; özündən öncə başqasını sevə bilməkdir. Tanrının mərtəbəsində olub heyran qalmaqdır ("gözü ayağının altını görməməkdir" - insan dünyaya dörd gözlə baxsa belə) və ya "sevdiyini biryolluq sevməkdir ən çətin iş" (Qulu Ağsəs sevgi formulunu belə ifadə edir). Allaha dost olmağın nəşəsidir, büsatıdır. İnam, iman - bunlar azad seçimidir insanın. Birbaşa deyilə bilməyən, sadəcə qəbul olunan və yaşanılan Həqiqətdir. O, ən əlçatmaz görünə bilər, amma insanı Özünə və özünə ən etibarlı, sədaqətli dost edən də Odur.

- Ümid edirəm, "Zavallılar"ı oxumaq istəyənlər üçün bu söhbətimiz əsl səmt ağacı olacaq...

- "Zavallılar" ("Bednıye lyudi") yalnız o qədər də və ya heç də maddi imkansızlıq, kasıblıq haqqında roman deyil. "Pinəçinin zarıldayan uşaqları və ac arvadından danışmazdım", - deyir Makar ("Bu, boş şeydir və bu haqda heç yazmağa dəyməzdi də, lakin burda belə bir məsələ var, anam") və daha sonra maddi yoxsulluq mövzusunu dilə gətirməkdə məqsədini izah edir. İzah mətndə açıq şəkildə görünür. Maddi ehtiyac insanın və insanlığın miqyasını təyin etmir. Meyar başqadır, kim olmasından asılı olmayaraq, insan dünya malına bağlı qala bilməməlidir, faniliyə uymamalıdır. Bu mənəvi yoxsulluq mənimsənilən malın, mülkün, əşyanın üzərində bərqərar olan "sevgi"dir, eqoizmdir. Bu mənada, "zavallı" və "zalım" sözləri bir-biri ilə qarşılaşdırıla bilər. İnsanlar bir-birini tərk etməklə və unutmaqla özlərini bədbəxt edirlər. "Zavallılar" ("Bednıye lyudi") ona görə tavtologiyadır ki, Tanrıya, Yaradana qarşı nankorluq edən, Ondan üz döndərən və tez bir zamanda özlərini atılmış, Tanrı tərəfindən tərk edilmiş hiss edən bütün insanlar "zavallıdır"lar.

Kəmalə UMUDOVA

Söhbətləşdi: Şəfa VƏLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 19 sentyabr, №34.- S.26-27.