Bədii mətn dəhlizləri

Bədii mətndən gerçəkliyə dəhlizlər açılır, sən bu dəhlizdən gah gur işıq altında, gah da qaranlıq içindən keçirsən. Füzuliylə müqayisədə, Seyid Əzimdə bu dəhliz keçidləri daha aydın şəkildə görünür. Nəbatini oxuyanda yadına, həm də bu mətnə yuxu kimi dalanda hökmən Anri Mişo düşəcək. Bir qum dənəciyini qaldırası olsan, bütün sahil üstünə uçacaq. Nəbati də elə bunu deyirdi. Anri Mişonun mətnlərini diqqətlə oxuyanda ilk və son (- ~!) kəsdirdiyin bu olur ki, bir məqam var - o məqamda, duyğu və düşüncənin qəlbinə çarpıb itən dalğasında hiss edirsən, bu bir neçə mətn bir-birinin davamını gətirir. Onun "Əlifba" şeirində bayaqkı qum dənəciyi əhvalatı ilə bağlı əks-sədalar var; bu niyə belədir? Bədii mətnin quruluşunda, mənanın yaranma prosesində hər hansı deyim-ideya daim, şair əlinə qələm alandan etibarən özünü təkmilləşdirməyə can atır. Baxın:

Ölümü əsdirən qışın soyuğunda donarkən

gözümün tutduğu hər şeyə baxdım son dəfə

hərisliklə.

Bu soyuq baxışın nişangahında

nə ki əsas deyildi, yox olub gedirdi

bir anda.

Ancaq onları döyəcləyir, ölümün belə

yıxa bilmədiyi bəzi-para şeyləri

saxlamaq istəyirdim.

Bir-bir,

Damcı-damcı

qopub gedirdilər,

nəhayət, hansısa əlifbaya sığınıb

hərflərə çevrildilər,

elə bir əlifba ki, başqa bir dünyada

işləyə bilərdi bəlkə.

Təskinlik tapdım beləcə, yaşadığım dünyanın

məni atacağı qorxusundan azad

oldum.

Bu tutacaqdan bərk-bərk yapışıb,

qanım ləzzətlə damarlarıma qayıdanda

onun məğlubedilməz olduğunu

anladım bir daha,

yenidən həyatın açıq səmasına doğru

uçduqca uçdum...

...Düşünürsən ki, bu qənaət və poetik çarpıntılar bizim klassiklərin gerçəkliyə açılan dəhlizlərindən keçir. Poetik deyimin orijinallığı o qum zərrəsinin törədəcəyi "fəlakət" misalındadır. Klassik bədii mətnlərin, qəzəllərin daxilindəki, bətnindəki enerji, sanki sonacan ifadə olunmur, yəni dünyanı, hər halda yaratmaq istədiyi dünyanı büsbütün əhatə edə bilmir, buna səbəb, bəlkə də formanın içindəki küyün "zərbə dalğası"dır. Klassik qəzəl mətnində orijinal, oxucunu heyrətləndirən deyim, söyləm həm də formanın daxili hərəkət dalğalarıdır.

Gerçəkliklə, yox, bədii mətnlə gerçəklik, lap dəqiqi, yazarın öz içində gün kimi doğan gerçəklik arasındakı dəhlizlər sirli-sehrlidir, lap Əli Kərimin "Metronun yaylı qapıları" şeirində olduğu kimi gah bu yerin üzünə, gah da yerin altına açılır. Nəsr əsərlərində bu halət bir az başqa, fərqli donda doğulur, Jalənin (Jalə İsmayıl) hekayələrində dəhliz yazıçının öz içindən başlanır, bu ortam, gizlinlərə açıq şəkildə işarələr mətndə hər dalğa zərbəsində yenidən başlamaq şansını yaradır. O hekayə və esseləri oxuyanda bəzi boşluqlar özünü az qala gözə soxur. Nədir bu boşluq, hə, bir də görürsən, mətnin bu yerinə şəhərin şərqarışan halının rəsmini qoymaq lazımdır, yaxud dialoqların sakit axarında qayıq şəkli, ya da gəmi fotosu, lövbər atıb sərnişinlərini gözləyən...

Ulucay Akifin "Piterə həmişə qar yağır" hekayəsində də var bu ovqat.

İçində gerçəklik doğmayan yazar nəsə yaza, qaralaya bilməz. Bu "qaralamalar"ın bədii mətnə çevrilməsi böyük, hətta ağır prosesdi. Hekayə mətnində hər şeyin, belə deyək, bütün əşyaların yerini bəlləyən, onları olduqları yerdən aydın göstərə bilən bir sərbəstlik var, bu gərgin mətn deyil, qurulma prinsipi ilə. Sərdar Aminin, məsələn, əksər hekayə mətnlərində təhkiyə maksimum gərginliklə "hərəkət edir", həm də "şütüyür". Bu hekayədə təhkiyə uzaqda qoyulan bir güzgü kimidir, nə qədər kiçik olsa da, hər bir ayrıntı orda əksini tapır. Yuxarıda vurğuladığımız gözlənti nəyədir? Adam uzun bir yol qət edib, Mahaçqaladan keçib orda altı saat gözlədikdən sonra təyyarə ilə Piterə uçur. Hər səhər açılanda özünü eyvana atır ki, qar görsün. Bir də ağcaqayınların gövdəsindəki qara yaralar, hətta ağappaq qarın əhatəsində daha qabarıq görünürlər. Belədə ağ rəng güzgünü görünməz etdiyindən ekrandan yalnız həmin çapıqlar görünür. Müəllif bu "çapıqlar"ı verə bilibmi? Qismən hə. Müəllif hekayədə lazım bildiyi ovqatı rəsm etmək, onu sakit və sərbəst şəkildə göstərmək istəyir, həm də kəsiklər, fraqmentlər şəklində. Bu kəsiklərin birləşib bir tam yaratmaq cəhdi "yalançı gedişdir". O ovqatın rəsmində ən yararlı və uyar "alət" məhz fraqmentlərdən görünən dünyadır. Sonuncu cümlədə də bu metod işləkliyini itirmir, dəhlizdə keçidlər çıxmaza dirənir...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 10 yanvar, №1.- S.3.