Plov və Leninqrad

Hekayə

Andrey BİTOV

Andrey Georgiyeviç Bitov (1937-2018) nasir və ssenarist kimi tanınıb. 1992 və 1997-ci illərdə Rusiya Federasiyasının Dövlət mükafatına, 2014-cü ildə isə Rusiya Federasiyası Hökumətinin ödülünə layiq görülüb.

Leninqradda doğulub, atası memar, anası isə hüquqşünas imiş. Leninqrad Dağ-mədən İnstitutunun məzunu kimi bir müddət qazma ustası işləyib. Ssenarist və rejissorlar üçün Ali kursları bitirdikdən sonra isə ssenarilər yazmağa başlayıb. "Ermənistan dərsləri", "Əczaçı adası", "İnsan ömründən günlər" və digər kitabları ona intellektual yazar, misilsiz stilist şöhrəti qazandırıb.

Bitovun ilk romanı - "Puşkin evi" 1978-ci ildə ABŞ-da işıq üzü görüb və müəllifinə dünya şöhrəti gətirib: həmin vaxtdan başlayaraq, Bitov ən parlaq rus postmodernisti sayılıb. Bir müddət Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda dərs deyib. Yenidənqurmadan sonra isə onun əsərləri vətənində vaxtaşırı çap olunub.

"Uçub-gedən Monaxov", "Adları çəkilənlər", "Yazılmayanın qaçılmazlığı", dörd cilddən ibarət "Dörd yönə açılan imperiya" adlı dördcildliyi ilə bərabər, digər əsərləri də bir sıra milli və beynəlxalq mükafatlara layiq görülüb.

Sırf küçədə dolaşmaqla pul tapmaq ehtimalı bir ar içimdə əsl inanca, ehtiyaca dönmüşdü. Şəhərdə nə qədər çox dolaşırdımsa, iştaham necə çox qabarırdısa (məncə, bundan o yanası da yox idi!), onun gerçəkləşəcəyinə inamım özünü daha aşkar büruzə verirdi: bax, indi, bu döngədə, bu zibilqabının altındaca... hə, burada. İlahi, o vaxtlar əskinas zənn etdiyim, nə qədər gərəksiz və çirkli kağız qırığı qaldırmışdım yerdən!

Hava qaralmışdı və axşam susuzluğu mənə güc gəlməkdə idi artıq. Necə möhkəm susamışdımsa, bir şey yemək heç yadıma da düşmürdü. Ayaqlarımın altına baxmaqla, veyillənirdim, havanın qaraldığını görüncə, nə isə tapacağıma olan sonuncu ümid də məni tərk eləmişdi. Birdən nədənsə addımlarım yavaşıdı və mən geri dönməyi uyğun bildim: hasarın dibində, küçə fənərindən düşən işığın lap ölgünləşdiyi o yerdə gözümə nə isə dəysə də, ona hər hansı əhəmiyyət verməmişdim. İndiyədək bənzər hallar çox təkrarlanmışdı, amma hələlik bundan bir fayda görməmişdim. Və mən yoluma davam eləmək istəyirdim. Ancaq o duyğu yaxamı buraxmırdı deyə, geri qayıtdım və... həqiqətən də, yerdən bir üçlük tapdım. Bir an sonra sevincim pərişanlıqla əvəzləndi - axı bu, sən deyən də böyük məbləğ deyildi. Ancaq yenə də olsun...

O pula siqaret aldım, çayxanaya girib, bir çaydan çay sifariş verdim. Yanğımı yatırandan sonra fərqinə vardım ki, iştaham da açılıb. Siqaret qutusunu çıxarıb, içindən bir dənəsini yandırdım. Qonşu masada oturan tacik mənimlə söhbətə başlasa da, o hərif ara-sıra qaçıb, çayxananın mətbəxində bişirdiyi plov qazanına da göz atırdı. Mən isə bu söhbət əsnasında sadəcə, onun məni plova qonaqetmə ehtimalına köklənmişdim. Bunu gözləyə-gözləyə, meylim çəkməsə belə, daha bir çaydanın da dalından dəydim və o ara düşündüm ki, çay əvəzinə daha bir manat da ödəməklə, elə çörək ala bilərdim.

O tacik texnikum tələbəsi imiş. Maraqlandım:

- Nəçi olacaqsan ki?

O, qürrələnərək dedi:

- İctimai iaşə üzrə təlimatçı-mühəndis.

- Hə-ə, bu, xeyli maraqlı peşədir, - dediyim an mədəmdə dözülməz bir sancı yarandı. Canıyananlıqla soruşdum:

- Təqaüd necə, verirlər barı?

O, əliylə hülqumunu göstərərək dilləndi:

- Təqaüd də, qazanc da, bax, burdandır!

- Mən isə geoloqam, beş il əvvəl institutu bitirmişəm. Maaşım isə üç min manatdır.

Tacik heyrətləndi:

- O-o-o-o!

Yenə nə oldu axı mənə?! Tez vəziyyəti düzəltməyə çalışdım, aşağıdan almaqla, dedim:

- Amma bu yad şəhərlərdə pul su yerinə axıb, gedir də. Bazar günü gəlsəm də, azı yüz manat xərcləmişəm. İndi də qarnım quruldayır.

- Hə, yad şəhərlər elədir, - deyərək, o, plova göz atmaqdan ötrü təkrar mətbəxə tərəf qaçdı.

Mən isə yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu aradım və o, qayıdınca dedim:

- Deməli, sən təlimatçı olacaqsan... Onda özün də ləziz xörəklər bişirərsən?

- Bəs nədir?! - dedi. - Bəs nədir?!

- Ləzzətli plov bişirmək yəqin xeyli çətin işdir, eləmi?

- Əlbəttə... Bundan ötrü düyü, ət, quyruq yağı, soğan, istiot, pomidor və kişmiş lazımdır...

Gözlərimin qabağı alacalandı. Mədəmdəki sancıya məhəl qoymadan soruşdum:

- Bəs nə əti? Yəqin qoyun olar da?..

Tacik təsdiqlədi:

- Hə, qoyun əti, qoyun əti.

"Sən özün də elə..." - deyə düşündüm və dedim:

- Bizim şimal tərəfdəki qadınların dediyinə görə, ən qəliz məsələ - düyünü düz-əməlli bişirməkdir.

- Hə, düyünü, düyünü, - deyə hərif təsdiqlədi. - Sizin Leninqradda hər halda çayxana və plov olmamış olmaz?

Bu yerdə halıma acıyacağına ümid bəsləyərək, dedim:

- Yox, bizdə onlar yoxdur.

Tacik bir dua kimi təkrarladı:

- Deməli, yoxmuş! Nə çayxana varmış, nə də plov...

- Plovun dadına ilk dəfə mən burada baxa bildim, o da ki yeməkxanada.

Təlimatçının gözlərinin qarası getdi, ağı gəldi:

- O, o, off!

- Amma yeməkxanada verilən plov evdə bişirilənin, yəqin heç həndəvərinə də yanaşa bilməz? - deyə onu lap qızışdırdım.

- O-o, ev! Sənin evin Leninqraddadır, mənimki isə Uratübədə.

Mən:

- Evdə bişən plovu heç dadmamışam, - dediyimi gördüm. Təlimatçı dərhal mətbəxə tərəf qaçdı. Mən isə fərqinə vardım ki, çaydanım boşalıb, indi elə-belə oturmağa davam eləsəm, yəqin tacik elə düşünəcək ki, ondan nələrsə umuram.

Bir çaydan da gətirtdim.

Geri dönən təlimatçı məndən bir siqaret istədi. Onu çaya və siqaretə qonaq eləyib, soruşdum:

- Hə, yemək nə yerdədir?

- Bişmək üzrədir. Ağzını qapaqla örtdüm.

O yağ qarışıq buğun indi necə qatılaşdığını və aramla qapağın səthinə qonduğunu təsəvvürümdə canlandırdım... Cazibədar bir mənzərə açıldı qarşımda.

- Hə-ə, - deyərək, ağ bayrağımı qaldırdım artıq: - Ev plovunu dadmağı, düzü, çox arzulayıram...

- Hə... - dedi tacik, - hə... Mən bir siqaret də götürüm, - deyib, götürdü. Acı-acı: "Nə olub ey mənə belə?.." - düşünüb, sözümə davam elədim:

- Bizim şimalda da ləziz təamlar hazırlamağı bacarırlar. Yəni sizinkilərdən fərqli təamlar. Leninqrada gəldiyində, səni qonaq edərəm.

Dedi:

- Hə, onda gələrəm, mütləq gələrəm. Gedim baxım, indiyə bişməliydi artıq.

Mən də yerimdən qalxdım və çarəsiz bir tərzdə dedim:

- Gedək, baxım görüm, sən bu işi necə görürmüşsən...

Biz durmadan pıqqıldayan, adam hündürlükdə bir cüt mis samovarın və onların başına dolanan çayçının böyründən keçib-getməklə, darısqal bir otağa girdik.

İçəridəki qazanın başında ən azı on beş qadın əyləşib, söhbətləşirdi. Adama elə gəlirdi ki, otaqda dolaşan o uğultunu daş dəyirmanı çıxarır. Hər saniyəbaşı, həm də eyni vaxtda bu qadınların hər birinin ağzından mənim anlamadığım və cırıltıyabənzər onlarla söz çıxırdı.

Mən peyda olan kimi o "daş dəyirmanı" qəflətən susub, durdu.

Hamının baxışları təlimatçıya zilləndi. O, hırıldayaraq:

- Rafikon kolonsolon LENİNQRAD, - dedi. - Kanibadam xuşt libos PLOV.

Hamı gülüşdü. "Daş dəyirmanı" təzədən işə düşdü. Düşündüm ki, hərif mənimlə məzələnir və mən də onları süzüb, gülümsədim. Üzümə sarsaq bir təbəssüm qondurub, dedim:

- Plov, Leninqrad.

Bunun ardınca biz kor, yəni pəncərəsiz, hisdən qaralmış mətbəxə keçdik. Burada, ocağın böyründəki bozumtul kösövlərin ucları qızarırdı, qonşu qapıya açılan və qismən aralı qalan qapıdan içəriyə süzülən cüzi işıq zolağı isə bu qaranlıq otağa ekzotik ovqat qatırdı. İri bir qazan birbaşa buradakı ocağa quraşdırılmışdı.

Təlimatçı qapağı xəfifcə qaldırdı.

Qazandan qalxan sərt, anlaşılmaz və qəliz qoxunun zərbəyəbənzər dalğası az qaldı məni geri ata. Bu iri qazanın içi ağzınacan dolu imiş.

Qapağı xəfifcə qaldırmaqla, təlimatçı çömçəni qazanın içində gəzdirib, dedi:

- Bişib.

Mən qırmızımtıl düyü dənələrinə, qazanın yağlı-hisli divarlarına baxdığım zaman az qaldı ağlım başımdan çıxa.

Təlimatçı hökmlə qonşu otaqda oturan qadınlara nə isə tapşırdı və onlardan biri əlində tutduğu xırda sini və xeyli iri məcməyi ilə otağa daxil oldu: mən hələ ömrümdə o yekəlikdə qab görməmişdim! Tacik qazandakı bütün yeməyi o iri məcməyiyə boşaltdı və qadın həmin qabı aparıb, qonşu otağın tən ortasına qoydu.

Qazanın divarlarına yapışan plovu isə qazıyıb, nisbətən xırda siniyə yığdı.

Düşündüm ki, bu da yəqin bizim payımızdır.

O, dedi:

- Vəssalam, şüdtamam. Sən o Leninqradda belə mətbəx görəmməzsən.

Bayıra çıxdıq. Qadınlar əllərini məcməyiyə uzatmaqla, düyü dənələrindən xırda kürələr düzəldir, sonra isə bunları ağızlarına təpirdilər. Aclıqdan mən o məcməyiyə tərəf uzanmağa hazır idim. Təlimatçı kiçik sinini çayçıya uzatdı.

- Bir çaydan da götürək, - deyib, cibindən bir iyirmibeşlik çıxartdı. Əlində tutduğu iyirmibeşlik əskinası necə nifrətlə süzürdümsə, bircə anın içində onu da (xəyalən!), həm də hər barədə gözümə təpməyə fürsət tapdım.

- O iri əskinası niyə xırdalayırsan ki?! Məndə xırda pul var da.

Bunu deyərək, sonuncu qəpiklərimi də çayçıya uzatdım.

Təlimatçı da iyirmibeşliyi qaytarıb, cibinə qoydu. Çayımızı içib bitirənədək gah o mənə nələrsə danışdı, gah da mən ona. Çaydanın dibində qalanı da piyaləyə süzən tacik qabı mənə uzatdı:

- Bu yaşıl çay cana faydalıdır.

Amma mən içməkdən boyun qaçırdım, çünki bayaqdan bəri mədəmə doldurduğum iki litrə yaxın qaynar sudan başqa indi orada heçcə nə yox idi.

Təlimatçının üzündə narazılıq ifadəsi dolaşdı:

- Sən bunu mütləq iç. Bizdə deyim var: "Əziz dostun olan yerdə, çaydanın dibindəkini məbada bir başqasına verəsən".

Və biz, bir-birimizin kürəyini dostyana döyəcləməklə, səmimi tərzdə gülümsəməklə, yerimizdən qalxdıq.

Təlimatçı saatına göz ataraq:

- Oho! - dedi. - On ikiyə on beş dəqiqə qalıb ki... Mən tələsməliyəm...

Bunu gözləyirmiş kimi, mən də ürəkdən gülümsəyib, dedim:

- Haydı, gecən xeyirə qalsın.

...Parkdakı skamyada uzanıb, yuxuya daldığım anlarda mən o tamamən boş mədəmdə üç litrə yaxın yaşıl çayın necə şarıldayıb-loqquldadığını aşkar eşitməkdəydim.

Andrey BİTOV

Dilimizə çevirdi: Azad Yaşar

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 17 yanvar, №2.- S.30.