"Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq"

kitabı zəngin dil materialı kimi

Kamal Abdulla və Rafiq Əliyevin "Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabı, Azərbaycan elmi düşüncəsinə mühüm töhfə verən bir əsərdir. Müəlliflər, qeyri-səlis məntiqin mürəkkəb konsepsiyalarını, Azərbaycan dilinin zəngin imkanları ilə birləşdirərək, dilin quruluşu və işləmə mexanizmləri haqqında dərin və orijinal bir təhlil təqdim edirlər. Kitabın ən diqqətçəkən cəhətləri aşağıdakılardır:

Novatorluq: Müəlliflər, qeyri-səlis məntiqi dilçilik sahəsinə tətbiq etməklə, bu sahədə yeni bir araşdırma istiqaməti açmışlar. Onların təhlilləri, dilin dəqiq elmlər vasitəsilə daha dəqiq öyrənilməsi üçün geniş imkanlar açır.

Əhatəlilik: Kitabda, qeyri-səlis məntiqin dilin müxtəlif səviyyələrinə (fonetika, morfologiya, sintaksis, semantika) tətbiqi geniş şəkildə araşdırılır. Bu da, dilin bütün bir şəkildə təhlil edilməsinə imkan verir.

Aydınlıq və sadəlik: Mürəkkəb elmi konsepsiyalar, aydın və sadə bir dildə izah edilir. Bu da, kitabı həm mütəxəssislər, həm də dilçilik sahəsinə maraq göstərən geniş oxucu kütləsi üçün əlçatan edir.

Milli mədəniyyətə bağlılıq: Müəlliflər, qeyri-səlis məntiqi Azərbaycan dilinə tətbiq etməklə, milli mədəniyyətimizə dəyər vermiş və onun zənginliyini bir daha ortaya qoymuşlar.

Qeyri-səlis məntiq bütün ifadələrin bir və ya sıfır həqiqət dəyərinə malik olduğu standart məntiqdən ümumiləşdirmədir. Qeyri-səlis məntiqdə ifadələr 0,9 və ya 0,5 kimi qismən həqiqət dəyərinə malik ola bilər.

Qeyri-səlis məntiq kəmiyyət analitikləri tərəfindən alqoritmlərinin icrasını yaxşılaşdırmaq üçün istifadə edilə bilər.

Adi dillə oxşarlıqlara görə qeyri-səlis alqoritmləri kodlaşdırmaq nisbətən sadədir, lakin onlar hərtərəfli yoxlama və sınaq tələb edə bilər.

Praktikada bu konstruksiyaların hamısı "həqiqi" şərtin qismən qiymətlərinə imkan verir. Klassik məntiqdə olduğu kimi, bütün mülahizələrin mütləq doğru və ya tamamilə yanlış olmasını tələb etmək əvəzinə, qeyri-səlis məntiqdə həqiqət dəyərləri sıfırdan birə qədər istənilən qiymət ola bilər. Bu, alqoritmlərə bir diskret məlumat nöqtəsindən fərqli olaraq verilənlər diapozonu əsasında qərarlar qəbul etmək imkanı yaradır.

Bu gün qeyri-səlis məntiq geniş tətbiqlərdə istifadə olunur: aerokosmik mühəndislik, avtomobil hərəkətinə nəzarət, biznes qərarlarının qəbulu, sənaye prosesləri, süni intellekt, təbii dil təhlilləri və s.

Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev "Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabında qeyri-səlis məntiqi dil və nitqə tətbiq edərək, müxtəlif fərqli yanaşmaları irəli sürərək intellektual bir araşdırma ortaya qoyublar.

Nəzəri cəhətdən qeyri-səlis məntiq həqiqət və ya yalan ifadələrinin nadir olduğu real həyat şəraitlərini təqlid etmək üçün işlədilir.

Qeyri-səlis məntiq ilk dəfə Lütfi Zadə tərəfindən 1965-ci ildə "İnformasiya və Nəzarət" jurnalı üçün yazdığı məqalədə təklif edilmişdir. L.Zadə "Qeyri-səlis çoxluqlar" adlı məqaləsində informasiyanın emalında istifadə olunan verilənlərin növünü əks etdirməyə çalışmış və bu cür çoxluq üçün elementar məntiqi qaydaları çıxarmışdır.

"Çox vaxt real fiziki dünyada rast gəlinən obyektlərin siniflərinin dəqiq müəyyən edilmiş üzvlük meyarları olmur", - L.Zadə izah etdi. "Bununla belə, fakt olaraq qalır ki, belə qeyri-dəqiq müəyyən edilmiş "siniflər" insan təfəkküründə, xüsusən də, nümunənin tanınması, məlumatların ötürülməsi və abstraksiya sahələrində mühüm rol oynayır".

O vaxtdan bəri qeyri-səlis məntiq maşın idarəetmə sistemlərində, təsvirlərin işlənməsi, süni intellekt və birmənalı şərhə malik siqnallara əsaslanan digər sahələrdə uğurla tətbiq olunur.

Qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsini dərindən başa düşmək üçün, ilk növbədə, "qeyri-səlis (fuzzy)" termininin etimologiyasını bilmək lazımdır. R.Hodgenin məqaləsində yazılır ki, "qeyri-səlis məntiq L.Zadənin insan dillərinə xas olan müxtəlif məntiqləri incə qavraması ... elmi təfəkkür üçün təbii dillərin güclü və zəif cəhətlərinin tədqiq olunmasına marağı əsasında yaranmışdır". Dilçilik sahəsində geniş biliyə malik olan bu alim fiziki və mexaniki hadisələrin mahiyyəti ilə heç bir əlaqəsi olmayan "qeyri-səlis" ifadəsini dil və ya təfəkkür kateqoriyası olaraq istifadə edir. XX əsrin sonlarında yazdığı məqaləsində isə fiziki hadisələr axınını sərhəd şərtlərinin tipologiyası kimi adlanan qeyri-səlis kateqoriyaların təsviri baxımından irəli sürmüşdür ki, burada o, insanların sifət cizgilərinə görə bir-birlərini necə qəbul edib, tanıdıqlarını təsvir edir.

Qeyri-səlis məntiqin inkişafının ilkin mərhələsi L.Zadənin üçüncünü istisna edən məntiq qanununu və ona ikili olan uyğunluq məntiq qanununu zəiflətməyin zəruriliyinə dair sübutuna əsaslanırdı. Aristotel dövründən bəri bu qanunlar klassik çoxluqlar nəzəriyyəsində dayanıqlı hesab edilmişdir. Yeni "vinerdənsonrakı" tarix göstərdi ki, yeni nəzəriyyələri kəşf etmək və inkişaf etdirmək üçün ənənəvi düşüncə tərzindən imtina etmək lazımdır. Nəticədə, elm dünyası iki hissəyə bölündü: süni intellektə çatmaq üçün klassik yanaşmaların ("yuxarıdan aşağıya") tərəfdarları və yeni düşüncənin və yanaşmaların yaradılmasını müdafiə edən ("aşağıdan yuxarıya") yolun tərəfdarları. Əslində klassik nəzəriyyənin əsas aksiomunu rədd edərək, L.Zadə 1965-ci ildə yüksələn inkişaf yolu ilə bu sıçrayışı həyata keçirdi.

Qeyri-səlis məntiq ən əsas mənada qərar ağacı tipli analiz vasitəsilə inkişaf etdirilir. Beləliklə, daha geniş miqyasda, qaydalara əsaslanan nəticələr vasitəsilə proqramlaşdırılmış süni intellekt sistemlərinin əsasını təşkil edir.

Ümumiyyətlə, qeyri-səlis termini qərar ağacına bənzər sistemdə işlənib hazırlana bilən çoxlu ssenarilərə aiddir. Qeyri-səlis məntiq protokollarının hazırlanması qaydalara əsaslanan proqramlaşdırmanın inteqrasiyasını tələb edə bilər. Bu proqramlaşdırma qaydalarına qeyri-səlis çoxluqlar da aid edilə bilər, çünki onlar hərtərəfli modellərin ixtiyarına uyğun olaraq işlənib hazırlanır.

Qeyri-səlis çoxluqlar da daha mürəkkəb ola bilər. Daha mürəkkəb proqramlaşdırma analogiyalarında proqramçılar dəyişənlərin daxil edilməsini və xaric edilməsini müəyyən etmək üçün istifadə olunan qaydaları genişləndirmək qabiliyyətinə malik ola bilərlər. Bu, daha az dəqiq qaydalara əsaslanan əsaslandırma ilə daha geniş seçimlərlə nəticələnə bilər.

Süni intellektdə

qeyri-səlis semantika

Qeyri-səlis məntiq və qeyri-səlis semantika anlayışı süni intellekt həllərinin proqramlaşdırılmasının mərkəzi komponentidir. Qeyri-səlis məntiqdən proqramlaşdırma imkanları da genişləndikcə, süni intellekt həlləri və alətləri iqtisadiyyatda bir sıra sektorlarda genişlənməyə davam edir.

IBM-in Watson, qeyri-səlis məntiq və qeyri-səlis semantikanın variasiyalarından istifadə edən ən məşhur süni intellekt sistemlərindən biridir. Xüsusilə, maliyyə xidmətlərində qeyri-səlis məntiq maşın öyrənməsi və investisiya kəşfiyyatının nəticələrini dəstəkləyən texnologiya sistemlərində istifadə olunur.

Bəzi qabaqcıl ticarət modellərində qeyri-səlis məntiq riyaziyyatının inteqrasiyası analitiklərə avtomatlaşdırılmış alış-satış siqnalları yaratmağa kömək etmək üçün də istifadə edilə bilər. Bu sistemlər investorlara investisiyalarına təsir edən geniş dəyişən bazar dəyişənlərinə reaksiya verməyə kömək edir.

Qeyri-səlis çoxluqlar bədii mətnlərin təhlilində linqvistik informasıyanın üzərinə qoyulan məhdudiyyətləri ehtiva edən tutarlı bir vasitədir. Müəlliflər yazır ki, mətn daxilində hər hansı hərəkət və ya hadisə ilə bağlı natamam məlumat verildikdə, bu, ona olan inamı azaldır. Məsələn: "yəqin ki" ifadəsi "ehtimal ki" ifadəsindən mənaca daha güclüdür. Bu məqamda "az", "çox", "daha çox" kimi təyinediciləri də diqqətdə saxlamaq lazımdır. Alim onu da qeyd edir ki, mətndə olan məlumatı müəllif öz biliyi, müşahidəsi və ya inancı əsasında olan epistemoloji mövqeyinə əsaslanaraq verir.

Qeyd edək ki, mətnlərdə işlədilən qeyri-səlis məna ifadə edən sözlər daşıdıqları məna yükü baxımından, modallıq baxımından bir-birlərindən çox fərqlənir. Məsələn, "certainly" və "probably" sözləri modallıq baxımından fərqli mənalar ifadə edir. "Certainly" əminlik bildirdiyi halda, "probably" modal sözü qeyri-müəyyənlik bildirir. Odur ki, mətnlərdə işlədilən qeyri-səlis mənalı sözlərin seçilməsində ehtiyatlı olmaq lazımdır.

Müəlliflər yazır ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" mətnində adi hal ilə maksimal hal arasında dərəcələri müəyyənləşdirmək bəzən asan, bəzən isə çətin olur. Mətnin dil potensialına uyğun olaraq böyük bir gəmi təsvir edək. "Kitabi-Dədə Qorqud" mətni təsəvvürdəki bu obrazı asanlıqla elə ifadə edərdi: "Böyük ağac gəmilər oynadan su". Lakin təsəvvürdəki gəmi sadəcə böyük deyil. O, inanılmaz dərəcədə böyükdür. Mətn təsəvvürdəki obrazı uyğunlaşdırmağa cəhd edir. Ona görə də mətndə belə yazılır: "Böyük-böyük ağac gəmilər oynadan su".

Buradakı "Böyük-böyük" ifadəsi böyüklüyün intəhasız ölçüsünü təsəvvür etmək cəhdidir; qeyri-səlis məntiqin işə düşməsidir. Dildəki qoşa sözlər burada köməyə gəlir.

Qeyri-səlis məntiq təbii dil emalında hisslərin təhlili və mətn təsnifatı kimi tapşırıqlar üçün istifadə olunur. Təbii dil mətninin mənasında qeyri-müəyyənlik göstərir və bu qeyri-müəyyənliyə əsaslanaraq qərarlar qəbul edir.

"Qeyri-səlis məntiq və Dil-Nitq" kitabı dilçilik sahəsində çalışan tədqiqatçılar üçün dəyərli bir mənbədir. Pedaqoqlar üçün, dilin tədrisi metodlarını zənginləşdirmək üçün faydalı bir vəsaitdir. Geniş oxucu kütləsi üçün, ana dilinə olan marağı artırmaq və dil haqqında daha dərin biliklərə yiyələnmək üçün əlçatan bir kitabdır.

Fatma QURBANZADƏ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 17 yanvar, №2.- S.18.