Müəmma sıldırımlardan, qoşma gədiklərdən,

dodaqdəymaz, dildönməz aşırımlardan "Ələsgər zirvəsi"nə

Cəmiyyətin yaşaması və inkişafının ən mühüm amillərindən biri də onun milli-mənəvi dəyərlərimi, adət-ənənələrini, musiqisini, incəsənətini və hər şeydən əvvəl mədəniyyətini gələcək nəsillərə çatdırmaqdır. Keçən əsrin mədəniyyətini bu gün yaşadığımız dəyərlərlə birləşdirmək bizə gələcəyimizi formalaşdırmağa və mədəni irsimizi zənginləşdirməyə imkan verəcək. Şair Yusif Nəğməkarın "Ələsgər zirvəsi" poeması adından bəlli olduğu kimi, keçən əsrin əvvəllərində aşıq poeziyasında yeni dövr yaradan ustad Aşıq Ələsgərə həsr olunub. Kitab maraqlı və fərqli formatda hazırlanıb. Belə ki, kitabın cüt rəqəmli səhifələrinə mənim "Aşıq Ələsgər yaradıcılığında sufizm" kitabım da daxil olmaqla, ustadın yaradıcılığını təhlil edən üç alimin elmi tədqiqatlarından nümunələr verilib. Bu, kitabı həm maraqlı edib, həm də nəzmlə nəsr bir arada olduğu üçün oxucunu yormur.

Kitabın əvvəlindən başlayaraq bir neçə yarpağına ürəyindəki insani sevgi və ilahi eşq alovu ilə diyar-diyar, el-el, kənd-kənd gəzən, getdiyi hər yerə yaxşılıq, iman, inam, hörmət, mərhəmət, xeyirxahlıq, sevgi paylayan Dədə Ələsgərin özünün şirin çeşməsindən də bir neçə damla damlayıb:

"...Kişi gərək zəhmət çəksin, dər salsın, / Süfrə açsın, ad qazansın, dər salsın, / Dərsi azlar Ələsgərdən dərs alsın, / Altı min altı yüz ayə məndədir. "A yəməndədi", "Öldürür" (s.83),"Qabaqda" (s.93-95), "Dəli Alı" (s.105), "Dağlar"(s.171-177) və s.

Belə nəsihətamiz, hikmətli ifadələrlə zəngin ustadnamə ilə başlayan kitabın məzmunu elə müəllifin özünün də ustadnaməsi ilə davam edir:

Könül, bulaq üstə salavat çevir,

Batində nə dərdi-sərin var, devir.

Dua et ki, o saf zikri ruh sevir,

Könlündəki havacatı telə yaz -

Ələsgərdən yazırsansa, belə yaz.

...Boy boyla ki, dürr saçsın boylama,

Ustadnamə, öyüdnamə, soylama.

Qəlb yanmasa sözü soyuq söyləmə,

Axtar söz tap, canda atəş ilə yaz,

Ələsgərdən yazırsansa, belə yaz.

(Ən ön ün. Ustadnamə)

Poemanın ilkin başlanğıcında şairin Aşıq Ələsgərlə sanki qarşılaşma səhnəsini görürük - elə ustadın öz üslubunda - "müəmma" ilə, "hərbə-zorba" növündə. Və Aşıq Ələsgərin tərifini (burada təqdimini) Y.Nəğməkar öz sözünün "mənəm-mənəmliyi" ilə verir.

O kimdir ki Allaha qul, bir ağa?

Bənzər sənət meydanında o dağa.

O kimdir ki, balı qatmış qaymağa?

Döndəribdir hər kəlamı lələ, yaz.

Ələsgərdən yazırsansa belə yaz.

Poemaya ümumilikdə diqqət etsək, görərik ki, əsər xronoloji ardıcıllıq daşıyır. Aşıq Ələsgərin doğulduğu Göyçə mahalından, bu mahalın adının Dədə Qorquddan gəlməsi təsəvvüründən söhbət açılır, bu qədim Oğuz yurdunun coğrafi ərazisi təsvir, mövqeyi vəsf olunur, Azərbaycan aşıq sənətinin qüdrətli sənətkarı Aşıq Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Şah İsmayıl Xətai, Xəstə Qasım, Ozan Heydər, Miskin Abdal, Seyid Bayram, Ağ aşıq, Aşıq Alı, Aşıq Nəcəf, Növrəs İman xatırlanır.

Azərbaycan və Ermənistan arasında Zəngəzur probleminin hazırda ölkəmizin gündəmində olduğu bir vaxtda əsərdə Azərbaycanın zəngin tarixi keçmişə malik olan ərazilərinin - Kiçik Qafqazın uzun dağ silsiləsi, hazırda Azərbaycan sərhədlərinin cənub-qərbini, Ermənistan sərhədlərinin cənub-şərqini əhatə edən Zəngəzur silsiləsi, o bölgədə yerləşən dağların, düzlərin, çayların, meşələrin adlarının çəkilməsi poemanın aktuallığını bildirir. Bunlar "Keyti", "Acdağ", "Dərəçiçək", "Kötük dərəsi", "Xan güney bulağı", "Aşağı Şorca", "Çalmalı dağ", "Qumlubulaq", "Dolay arx", "Qaraqoyunlu dərəsi", "Qazangöl", "Camışdağ", "Qapıcıq dağı", "Ağkilsə", "Zod", "Böyük Məzrə", "İrəvan çuxuru" və s. adlardır ki, hamısı qədim türk boylarından (məmlük türkləri, qıpçaq tayfaları) zəngilərə məxsus adlardır və buğun həmin coğrafi bölgələrimiz də daxil olmaqla yaşayır.

Əlbəttə ki, poemada bu dağlar Aşıq Ələsgər sözünün ucalığının, zirvəsinin bədii-poetik müqayisəsi kimi də özünü göstərir. Alp çəmənliklərdə al-əlvan "xalı", quzey qayalardan axan çeşmələr, nəğməli şəlalələr, kəkliklərin qaqqıltısı, arıların halallıqla topladığı bal və s. xalqımızın özünəməxsusluğu hopmuş təbiətinin xüsusiyyətlərinin təsvirlərdir və bu, poemanın canlılığını qoruyur.

Y.Nəğməkarın "Ələsgər zirvəsi" poemasını Aşıq Ələsgər haqqında antologiya və yaxud ustadın həyat və yaradıcılıq tarixi adlandırmaq olar. Çünki poema Ələsgərin dövrünü, doğuluşunu, bütün şəxsi və yaradıcılıq həyatını, sonda adının əbədiləşdirilməsini - ("Dədə Ələsgər ocağı" İctimai Birliyi, Birliyin yaradıcıları və fəaliyyəti, həmçinin bir neçə ay öncə Bakıda Aşıq Ələsgərin heykəlinin qoyulması) əhatə edir. Aşıq Ələsgərin doğumu, uşaqlığı və gənclik həyatı ətrafında davam edən hekayə onun əfsanəvi həyat yaşaması kimi anlaşılmasa da, əfsanə anlayışına yeni ölçülər gətirəcək maraqlı bir yanaşma sərgiləyir. Kitabın Ələsgərin Səhnəbanu sevgisi bölümündə ustadın yaradıcı və fəhm gücünün sevgisindən irəli gəldiyinə işarə edilir:

Sevdi, ilk eşqi ilə,

O, düşdü dildən-dilə.

Onu vəcdə gətirdi

Səhnəbanu sevdası...

...Ələsgərin taqəti,

Gücüydü Səhnəbanı.

...Əsl ilham pərisi,

Ruhu, qol-qanadıydı.

Yeri gəlmişkən, müəllifin özünü "söz kökləyib, dastan deyən" şair olaraq qələmə verməsini də Ələsgər sevdalısı olmasına bağlayır.

Saz kökləyib, dastan deyən

Ələsgər sevdalısıdır.

Namərd qovub mərdi öyən

Ələsgər sevdalısıdır.

...Vəfalı dostdan yar olan,

Adı ellərdə car olan,

Yusiftək Nəğməkar olan

Ələsgər sevdalısıdır!

Poemanın "Dönərək" bölmələrində ustad aşığın aşiqlik (Dədəlik, övliyalıq) dönəmləri ilə qarşılaşırıq. Bu bölümün adı belə bizə ərəbcə "semi" sözündən olub məcazi mənada "mahnı, saz, musiqi, rəqs" anlamını verən, sufilərin vəcd içində, dini və mistik şövqlə dönərək ifa etdikləri dönmə (səma) rəqsini xatırladır.

Sözlər, səslər nizamlı,

Könül səsi - Ələsgər.

Həqiqəti mizanlı,

Haqq pərdəsi - Ələsgər.

Hər mətləbi qananın,

Eşq oduna yananın,

Fikrin, məğzin, mənanın

Cəm - hər dəsi Ələsgər.

Ruhuyla təzə-tərdi,

Kəlməsi kərəm zərdi,

Mənalar əsgərlərdi,

Sərkərdəsi Ələsgər.

(Rücu - ricət (dönmə) - dönərək)

Burada da şair özünəməxsus üslubuna sadiq qalaraq xeyli yeni sözlər, söz birləşmələri, təptəzə bədii ifadələr işlətmişdir. Xüsusilə bu bölümdə hiss olunur ki, həm Aşıq Ələsgər, həm də Yusif Nəğməkar İlahi sevgi mövzusunda ortaq terminologiyadan istifadə etmişlər. Zər, tül, köynək, tila, düzüm, toxuş, təb, sehr, ataş, rüzgar, dar, təvan, çağlama, mizan, nizam, eşq və s. sözlər hər iki sənətkarın şeirlərində keçir. Y.Nəğməkar ustadın işlətdiyi sözlərin enerjisindən güc almaq məqsədilə onları təkrarlayır və beləcə Dədə Ələsgər sözünün sehrinə vaqif olmaq istəyir. Şair bəlkə bilərəkdən, bəlkə də qeyri-ixtiyari olaraq bu söz və ifadələrin sehrini açmaqda israr edir, hətta bunu poemada dilə gətirir:

...Hikmət cövhərinə hopmaqdan ötrü,

Fikirdən, xəyaldan necə sapmışam?!.

Bir cinas yolunu tapmaqdan ötrü,

Min yol cin atına minib, çapmışam.

...Düşüb o zirvənin qəfil bəndinə,

Qurtulmaq eşqilə sinəm dağlanıb.

Elə vurulmuşam qıfılbəndinə,

Nitqim qıfıllanıb, dilim bağlanıb.

Aşıq Ələsgər yaradıcılığında mühüm yer tutan müəmmaları açmağın bəxtəvərlik olduğunu deyir, qıfılbəndləri keçilməz dağ, dildönməzı aşırım, dodaqdəyməzi silsilə qaya adlandırır:

Könüllər yandırıb dağlamaların -

Sənət civarında bir təxt-təvəzlik.

Nə vaxt açılacaq bağlamaların -

Kimin şansındadır o bəxtəvərlik?!

...Sıldırım müəmma, zirvə bağlama,

Cığalı təcnislər yarğandöyməzdir.

Gədiklər-qoşmalar, aşrım - dildönməz,

Silsilə qayalar dodaqdəyməzdir.

Qeyd etdiyimiz kimi Y.Nəğməkarın yazdığı kitab təfərrüatlı və əhatəli - ensiklopedik işdir, yəni çoxcəhətli təhlilə imkan verir.

Şairin Qarabağlı olması, Göyçə-Zəngəzuru, Aşıq Ələsgərin yaşadığı bölgələri yaxşı tanıması, həm ustad kimi saz sənətinin sirlərini bilməsi, həm də bədii-poetik fəaliyyətlərlə məşğul olması ilə bilavasitə bağlıdır və yazdıqları bildiklərinin, tanıdıqlarının məhsulu kimi əsəri dəyərli edir. Poemanın "Ünaxar. Köç gedir uşaqlığım" bölümündə dediyi kimi:

Hər yay tətilində gəzdiyim yerlər

O Göyçə, Kəlbəcər dağları idi.

...Nə fikrim, xəyalım, nə qəmim, dərdim?!

Arandan yaylağa köçlə gedərdim.

...Yamaclar elə bil göy qurşağıydı,

Onda körpə Yusif çöl uşağıydı.

Poemanın "Aşıq Alının kəndin koxası Böyükağa tərəfindən toya çağrılması", "Koxanın evində məclis" bölümləri Aşıq Ələsgər yaradıcılığına poetik baxışdır. Ustadın yaşadıqlarının, yazdıqlarının, xüsusilə "Aşıq Alı ilə Aşıq Ələsgərin deyişməsi" dastanının poetik şərhidir.

Ozanlıq və aşıqlıq ənənəsində olduğu kimi Aşıq Ələsgər şeirlərində də sevgi, təbiət, insan mövzusu ilə yanaşı "deyişmə"lər də vardır ki, bu janr ilhamın və sənətkarlıq gücünün tərəzisidir. Y.Nəğməkar bu tərəzidə Ələsgərin böyüklüyünü onun övliyalığına bağlayır. Müəmmalarını fəhmlə dediyinə işarə edir ki, bu Dədə Ələsgəin bütövlükdə həyat və yaradıcılığının, əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi əfsanəviliyini, yaradıcılığının alt qatındakı İlahi gücə bağlılığını təşkil edir. Onu da qeyd edək ki, müəllif öz əsərində heç bir mənbəyə istinad etməsə də, əsərdə istifadə olunan əksər məlumatlar buraqədərki elmi tədqiqatlara, publisistik məqalələrə - faktlara, yazılı və şifahi mənbələrə əsaslanır.

Y.Nəğməkar öz poetik qələmimin gücü ilə Dədə Ələsgərin müsbət məziyyətləri ilə də xalqın ürəyi, dili, nəğməsi oldununu ustalıqla oxucuya ötürə bilir. Ələsgər elə bir zirvədir ki, oraya qalxmaq üçün "diləyi dirək edib o çağlara yetmək" gərəkdir, - deyir.

Ancaq yetmək çətindir,

Bir zirvə yetəyinə.

O, Ələsgər zirvəsi -

Qalx görüm ətəyinə!

Qalx görüm yüz beş illik,

Ömrün bir anlığına.

Gəl tutun təcnislərin

Cinas əlvanlığına!

Aşıq Ələsgərin həyatı və yaradıcılığı əsrlər keçsə də xalqın qəlbindən çıxmır, aşıqların dilində yaşamağa, qələm adamlarının mövzusuna çevrilməyə haqq qazanır. Ona görə ki, şairin poemanın "Ən son ün. Sonu sonsuz ünümün..." bölümündə dediyi kimi Aşıq Ələsgər yaradıcılığı daim öyrədir.

Bəs demirəm bu son sözə, ünə də,

Qopammıram sənət adlı çabamdan:

Yetmişimə nə qalıb ki, yenə də

Öyrənirəm yüz-beş yaşlı babamdan...

Şifahi və ya yazılı şəkildə inkişaf edən aşıqlıq ənənəsi həm də belə dolğun əsərlərin sayəsində cəmiyyəti yaşadan mədəni yaddaş keçmişdən bu günə köçərək bu gün yaşadığımız mədəniyyətin müəyyənedici elementinə çevrilmişdir. Şair Y.Nəğməkar bu poeması ilə Aşıq Ələsgər sənəti ilə yanaşı ictimai dəyərləri, tarixi hadisələri, Azərbaycan türklərin yaşadığı qədim yer adlarını və aşıq sənətində yeri olan digər mühüm şəxsiyyətləri nəsildən-nəsilə daşımışdır. Bu əsər Aşıq Ələsgər sənətinin mədəni və ictimai ünsiyyət vasitəsilə ötürülməsinin, keçmişdən bu günə dəyərlərimizi və mədəni kimliyimizi necə qoruyub inkişaf etdirə biləcəyimizin parlaq nümunəsidir.

"Ələsgər zirvəsi" bir daha sübut etdi ki, Haqq yolun yolçusu Dədə Ələsgər aşıq-ozan sənətinin zirvəsində öz-özünə açan gül kimidir. Y.Nəğməkar bu əsərlə haqqın, ədalətin, mərhəmətin, təbiətin, gözəlin, işığın ən gözəl şeirlərini yazan, torpağına, kökünə, Allahına, mayak bildiyi Hz.Əliyə aşiq olan ustadın tərtəmiz ruhunu mükəmməl təsvir etmiş və göstərmişdir ki, o, yüz il əvvəl bizimlə vidalaşsa da, öz təsirli bədii gücü, nəfəsi, hikməti ilə aramızda yaşamağa, dünyamızı işıqlandırmağa davam edir.

İnanıram ki, Y.Nəğməkarın "Ələsgər zirvəsi" poeması quruluş və mövzu baxımından hələ çox araşdırılmalara cəlb olunacaqdır.

Adilə NƏZƏROVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 17 yanvar, №2.- S.24-25.