Ədəbiyyatımızı yaşadanlar

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi-75

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi. Düz 75 ildir ki, bu ad Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində, Azərbaycan cəmiyyətində böyük qürurla, iftixarla səslənir. Vaxtilə çox böyük yazıçılarımız bu Birliyin sədri olublar: Kazım Ələkbərli, Seyfulla Şamilov, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rəhimov, Mehdi Hüseyn, İmran Qasımov və İsmayıl Şıxlı... 1987-ci ildən isə bu şərəfli postu insanı düşündürən neçə-neçə gözəl əsərlərin müəllifi, böyük yazıçımız Anara etibar etdilər. Bəli, məhz etibar etdilər. Böyük, ustad yazıçılarımız etibar etdilər bunu. Bu həmin keçid adlanan dövr idi ki, artıq sovetlər dağılırdı və bütün sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyatımızın da başının üstünü qara buludlar almağa başlamışdı və hər zaman maarifçiliyin,mədəniyyətimizin, mənəviyyatımızın beşiyi sayılan ədəbiyyat artıq əvvəlki əzəmətini itirməyə başlayırdı. 88-ci il. Xalqımızın öz dədə-baba ocaqlarından, yurdlarından qovulması, pərən-pərən düşməsi... Onun ardınca 90-cı il 20 Yanvar hadisələri... Bakının gülləbaran edilməsi... Günahsız insanların nahaq qanının axıdılması... Şəhidlərimiz... Belə bir zamanda Yazıçılar Birliyinin rəhbəri olmaq çox çətin bir iş idi. Amma ədəbiyyatımızı yaşatmaq lazım idi! Bunu isə bütün qəlbi, varlığı ilə xalqına, millətinə, canından artıq sevdiyi torpağına bağlı olan Anar kimi ziyalılar yaşadıb qoruya bilərdi! Yaşatdı da! Bütün qəlbi ilə ədəbiyyatımızın bu ağır yükünü çəkməyə başladı. Özü də ləyaqətlə. O, həm də deputat idi; Moskvada sözümüzü yuxarıya cəsarətlə çatdırırdı. Sonra biz onu meydanda, kütlə, xalq qarşısında gördük. Anarxiya, özbaşınalıq, satqınçılıq baş alıb getdiyi bir zamanda toplum ona və o zaman qorxmadan sinəsini qabağa verən onun kimi ziyalılara güvənirdi. Rejim dağılsa da, hələ caynaqları uzun idi. Amma o, xalqla idi! Və onun adı Azərbaycan milli-hərəkat tarixinə əbədi olaraq yazıldı. Bu, bir aksiomadır. Bunu danmaq olmaz. İllər çox sürətlə gəlib keçdi və özü demiş: “... çörəyi dizinin üstündə olanlar” çox şeyləri unutdular. Elə Anarın bu xalq üçün etdiyi xidmətlərini də. Amma bu danılmaz həqiqətdir ki, düz 22 ildir ustad yazıçılarımızın vaxtilə ona etibar etdikləri bu kürsünü şərəflə qoruyur Anar Rəsul oğlu. Vaxtilə ümummilli liderimiz, böyük şəxsiyyət Heydər Əliyev də yazıçıya çox böyük dəyər verərək onun ədəbiyyatımızdakı xidmətlərini xüsusi qeyd etmişdi.

Onunla görüşəndə bir qədər yorğun kimi gördüm böyük yazıçımızı. Gözlərində gizli bir niskil də duyulurdu. Bəlkə də çəkdiklərindən dolayı əzab-əziyyət, iztirab, iddiası özündən böyük olanların haqsız hücumları idi onu bu qədər üzən? Hər halda, bütün insanları düşündürən, əzab verən suallar hər zaman onun beynində,qəlbindədir... Düşünürəm ki, xalqımız üçün çox böyük fəxrdir ki, bu gün ədəbiyyatımızın sükanı etibarlı əllərdədir...

- Anar müəllim, əvvəla sizi - ustad ziyalımızı salamlayıram. İstərdim ki, söhbətimizə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin yaranma tarixi və bu tarixə qədərki mərhələlərdən başlayaq. Ümumiyyətlə, yazıçıların, şairlərin bir yerə toplaşıb məclis təşkil etmələrinin tarixi hansı dövrlərə təsadüf edir?

- Yazıçıların, şairlərin bir yerə toplaşmağı, məclislər şəklində fəaliyyət göstərməyi, bir-birinə əsərlər oxumasının qədim tarixi var; bu tarix orta əsrlərə gedib çıxır. Özü də bu, əsasən saraylarda olurdu. Amma XIX əsrdə Şuşada, Şamaxıda, Bakıda cürbəcür məclislər fəaliyyət göstərir və beləliklə, cəmiyyətlər yaranırdı. Və əslində, bu, Yazıçılar təşkilatının bir rüşeymi idi. Yazıb-yaradan adamların hər zaman ünsiyyətə ehtiyacı var. Elə “Məclisi-üns” də ünsiyyət sözündəndir. Yəni, bir yerə toplaşıb bir-birlərinə əsərlərini oxuyardılar və s. Onu da qeyd edim ki, bu təlabat çox qədim tarixi olan bir təlabatdır. XX əsrdə isə bu məclislər daha müasir şəkillər almağa başladı. Cümhuriyyət dövründə “Yaşıl qələmlər”, ondan sonra isə sovet dövründə “Qızıl qələmlər” təşkilatları yaranır. Sonra da Azərbaycan Proletar Ədəbiyyatı Assosiasiyası və cürbəcür belə təşkilatlar fəaliyyət göstərirdi. 1934-cü ildə Maksim Qorkinin təşəbbüsü ilə SSRİ Yazıçılar İttifaqı yarandı. Bu, müxtəlif qurumları, təşkilatları, cəmiyyətləri bir yerə bağlamaq idi. Və bu da təbii ki, siyasi bir məqsəd güdürdü: yazıçıların başını bir yerə yığmaq və oradan onları idarə etmək. Bu, hökumət üçün asan idi, çünki bir mərkəzdən idarə olunurdu. Təsadüfi deyil ki, Yazıçıların I qurultayında şeir haqqında məruzəni edən də siyasi xadim Buxarin idi. Sonra Jdanovun məruzəsi oldu. Müxtəlif vaxtlarda Moskvada Yazıçıların qurultayını partiya xadimləri idarə ediblər. Azərbaycanda da belə faktlar olub.Yəni bu təşkilat həmişə partiyanın nəzarəti altında olub. Əlbəttə, obyektiv baxanda Qorki bunu ona görə yaratmadı ki, bu, partiyanın əlaltısı olsun. Qorki istəyirdi ki, yazıçıları bir yerə toplasın, fikir mübadiləsi etsinlər, jurnallar çıxsın, nəşrlər olsun və s. Amma Stalinin də öz məqsədi vardı. Jurnallar da çıxdı, nəşrlər də oldu, amma təbii ki, dediyim kimi, Yazıçılar təşkilatı üzərində partiya nəzarəti də möhkəmləndi.

Azərbaycan da SSRİ-nin bir parçası olduğu üçün eyni model burada həyata keçirildi. 1934-cü ildə bizdə də qurultay oldu və Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı yarandı.Bizim yazıçıların nümayəndələri Moskvada qurultayda iştirak elədilər. Orada, səhv etmirəmsə, Azərbaycandan iki nəfər çıxış etdi. Biri Cəfər Cabbarlı idi. Onun çıxışı hətta “Pravda” qəzetinin birinci səhifəsində dərc olundu. İkinci çıxışçı isə o vaxt Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının I sədri Kazım Ələkbərli oldu. Sonra o da 37-ci ilin qurbanı oldu. O, sırf yazıçı deyildi, filosof idi, amma ədəbiyyat haqqında çoxlu yazıları vardı. Moskvadakı çıxışı da çox maraqlı idi. Azərbaycan ədəbiyyatının tarixindən danışırdı orada. Beləliklə, Yazıçılar Birliyi fəaliyyət göstərirdi.

-Siz 37-ci ili xatırlatdınız. İstərdim bir qədər repressiyaya qurban gedən yazıçılarımız haqqında da məlumat verəsiniz...

- Çox ağır illər olub o zaman. Və həmin illərdə Yazıçılar İttifaqının tarixində qara səhifələr də oldu. Bunu inkar eləmək olmaz! Bizim bir çox dəyərli yazıçılarımız burada ifşa və tənqid olunub. Və elə buradan da birbaşa həbs ediblər. Hətta o vaxt “Pravda”da məqalə çıxmışdı ki, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında xalq düşmənlərini ifşa etməyə tələsmirlər, ləng tərpənirlər, fəallıq göstərmirlər. Yəni bu, bütün Sovet İttifaqında, həmçinin Azərbaycanda da bir məqsəd idi ki, yazıçılara divan tutulsun. Və tutuldu da! 37-ci ildə bizim çox böyük sənətkarlarımız repressiya qurbanları oldular. Onu da deyim ki, mən sədr seçiləndən 1 il sonra, yəni 1988-ci ildə, biz Sovet İttifaqında ilk dəfə olaraq repressiya qurbanlarının xatirəsinə burada lövhə asdıq. Zənnimcə, belə bir lövhə başqa heç bir yerdə yoxdur.Bütün tutulan, öldürülən, sürgün olunan yazıçıların adları var bu lövhədə. Maraqlıdır ki, lövhənin müəllifi də elə repressiya qurbanı olan, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının ilk sədrlərindən olan Seyfulla Şamilovun oğlu Elcan Şamilov idi. Çox təəssüf ki, sonralar Elcan avtomobil qəzasında həlak oldu. Mən bu işi bilərəkdən ona tapşırmışdım ki, daha da təsirli alınsın. Alındı da. Bu, çox maraqlı bir kompozisiyadır: “Gedənlər” adlanır. O adamlar ki, həbs olunub və ya sürgündə vəfat ediblər, onlar arxadan göstərilir. Biz onların hamısının adlarını o lövhədə yazmışıq. O vaxt kiril əlifbası ilə yazmışdıq, təzədən onu latın əlifbası ilə bərpa elədik. Burada - Yazıçılar Birliyinin üçüncü mərtəbəsində həmin lövhə asılıbdır. Dediyim kimi, Yazıçılar İttifaqının tarixində qara ləkələr də olub, amma büsbütün bu təşkilatı qaralamaq düzgün deyil. Çünki bu təşkilatın ətrafında bizim çox böyük yazıçılarımız olub, çox böyük simalar bu təşkilata rəhbərlik ediblər. Onlar ən çətin şəraitdə belə Azərbaycan ədəbiyyatına və dilinə xidmət ediblər. Və Azərbaycan dilinin yaşamasında o dövrdə ən çox xidmətləri olan məhz Azərbaycan yazıçıları olub. Həm əsərləri ilə, həm elə bu Yazıçılar Birliyinin varlığı ilə, həm də ədəbi-bədii jurnallar və qəzetlərlə.

- Anar müəllim, 87-ci ildən siz Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə rəhbərlik edirsiniz. Bayaq özünüz də qeyd etdiniz ki, vaxtilə Yazıçılar İttifaqına böyük simalar rəhbərlik ediblər. K. Ələkbərli, S. Şamilov, R.Rza, S. Rəhimov, M.İbrahimov, S.Vurğun, M.Hüseyn, İ.Qasımov, İ.Şıxlı və başqaları. Belə böyük simalardan sonra siz bu ağır məsuliyyəti çiyninizə necə götürdünüz?

- Onlar şübhəsiz ki, bizim klassiklərimizdir. Mənim onlardan fərqim budur ki, onlar hamısı partiyanın tövsiyəsi ilə təyin olunublar, mən isə yazıçıların öz tövsiyəsi ilə. Doğrudur, mən də o zaman partiya üzvü olmuşam və özüm bunun şahidiyəm. Hər belə seçkilərdən qabaq, tək seçkilər yox, məsələn, idarə heyəti Moskvaya nümayəndə seçəndə Partiya qruppası deyilərdi, yəni ancaq partiya üzvü olan yazıçılar yığışardı. Orda Mərkəzi Komitənin katibi çıxış edirdi və deyirdi ki, biz məsləhət görürük filankəs sədr seçilsin, filankəslər idarə heyətinin üzvləri olsun, filankəslər Moskvaya nümayəndə getsin və s. Yəni siyahı əvvəldən hazırlanırdı. Mən ilk dəfə olaraq partiyanın göstərişi ilə deyil, yazıçıların öz arzusu ilə seçilmiş Yazıçılar Birliyinin rəhbəriyəm. Bu da mənim xüsusi bir məziyyətim və ya xidmətim deyil. Bu onunla bağlıdır ki, yenidənqurma başlanırdı və partiya artıq bu işlərə müdaxilə edə bilmirdi. Düzdür, o vaxt Azərbaycan KP MK-nın I katibi Kamran Bağırov özü də istəyirdi ki, məni seçsinlər, ancaq heç bir təzyiq, heç olmasa məsləhət və ya bir söz olmadı. Müzakirə başlandı, yazıçılar çıxış etdilər. Əkrəm Əylisli, İsa İsmayılzadə, Tofiq Bayram, İsi Məlikzadə və başqaları. İsmayıl müəllim özü o vaxtkı sədr idi, ərizə vermişdi, səhhətinə görə getmək istəyirdi. O da mənim namizədliyimi müdafiə elədi. Və beləliklə, mən seçildim. Yəni mən birinci rəhbərəm ki, yazıçıların istəyi ilə seçilmişəm. Ondan sonra da üç qurultayda da yenə mən yekdilliklə sədr seçildim.

- Hər halda, siz bu ağır yükü çiyninizə götürdünüz... Və yazıçıların bu müqəddəs ocağını bu günə qədər qoruyub saxlaya bildiniz...

- Bəli, doğrudan da ağır yükdür. Çünki ən çətin dövrdə rəhbər oldum. O biri dövrlər də şübhəsiz, ağır idi. 37-ci il, müharibə dövrü və s. Amma mənim seçildiyim dövr keçid dövrü idi. Çinlilərin bir atalar sözü var, deyir ki, Allah eləməsin, keçid dövründə yaşayasan. Ən çətin dövr keçid dövrüdür. Sovet İttifaqı dağılırdı, Qarabağ məsələsi başlanmışdı, xalq hərəkatı güclənirdi, Xalq Cəbhəsi fəaliyyət göstərirdi. Partiya hələ öz hegemonluğunu saxlamaq istəyirdi əlində. Yəni aləm qarışmışdı bir-birinə. Və belə bir vaxtda Yazıçılar İttifaqı işləyirdi. Onu da bilirsiniz ki, o vaxt heç bir partiya yox idi. Təkcə kommunist partiyası vardı ki, ona da artıq inam itmişdi. Odur ki, bütün qaçqınlar, bütün o iztirab çəkən insanlar üz tuturdular Yazıçılar İttifaqına. Mən onlardan hər gün bəlkə də 50 nəfərini qəbul edirdim; bəzi problemlərini bacardıqca həll etməyə çalışırdım, bəzi hadisələrin qarşısını alırdım. Məsələn, gələnlərlə yerli əhali arasında hətta konflikt , ziddiyyət olurdu, çünki bəzilərinin evlərini tuturdular. Mən həm köçgünlərin, həm də Bakının yerli əhalisinin ağsaqqallarını burada toplayıb çalışırdım ki, onları bir razılığa gətirim, bir-biriylə dil tapsınlar. Sonra Qarabağdan, Ermənistandan gələnlərin şikayətlərini dinləyib onlara əlimizdən gələn köməkliyi etməyə çalışırdıq və s. Bir sözlə, çox ağır dövr idi. Mən, eyni zamanda, o vaxt Moskvada Azərbaycanın deputatı idim, hər gün yüzdən artıq teleqram, məktub alırdım. Hamı öz dərdini yazıb kömək olunmasını xahiş edirdi. Elə bilirdilər ki, hər şey çox asandır. Halbuki bəzi məsələlər çox çətin idi. O vaxt erməni təbliğatı elə işləmişdi ki, hamını Azərbaycana qarşı qaldırmışdılar. Biz əsl həqiqəti dünyaya çox böyük çətinliklə çatdırırdıq, deputat olsaq da, çox böyük əziyyətlər çəkirdik. O zaman belə çətinliklər vardı. Məsələlər bir az stabilləşəndən sonra başqa çətinliklər də meydana çıxdı. Məsələn,Yazıçılar İttifaqını saxlamaq məsələsi. Çünki maddi cəhətdən çox çətin idi. Biz neylədik? Aşağıda, birinci mərtəbədə icarəyə verdiyimiz Bankın hesabına jurnallarımızı saxlaya bildik. Düzdür, hər ay çıxmasa da, amma o jurnalları xalqa çatdırırdıq. “Ədəbiyyat qəzeti”ni saxlaya bildik. Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndən sonra mən ona müraciət elədim. Dərhal göstəriş verdi. Beləliklə, Yazıçılar İttifaqını büdcəyə qəbul elədilər və hər şey yoluna düşdü. Jurnallar, qəzetlər hər ay çıxmağa başladı. Daha sonra İlham Əliyevin vaxtnda bizim təşəbbüsümüzlə Tərcümə Mərkəzi də büdcəyə qəbul olundu. Və bununla da Yazıçılar Birliyi yaşadı, bu gün də yaşayır.

- Amma Yazıçılar Birliyinə qarşı çıxanlar, onu parçalamaq istəyən qüvvələr də vardı...

- Bəli, çox təəssüf ki, bunlar olub. Və bu məqsədlə də cürbəcür qurumlar, təşkilatlar yaradaraq Birliyə qarşı çıxdılar. Amma bunların bizə heç bir təsiri olmadı, çünki yazıçıların əksəriyyəti, həm də ən görkəmli yazıçılar burada toplaşıb, cavanların da ən istedadlıları yenə də burdadır. Və bu, ənənəsi olan bir təşkilatdır. Buraya başqa ölkələrdən qonaqlar gələndə təəccüblənirlər ki, bizim Yazıçılar Birliyi bu gün də yaşayır. Rəhmətlik Çingiz Aytmatov həmişə deyirdi ki, necə oldu ki, siz bunu saxlaya bildiniz? Qırğızıstanda indi belə bir təşkilat yoxdur: nə Yazıçılar İttifaqı, nə də ədəbi orqanları. Halbuki orada Çingiz Aytmatov kimi dünya şöhrətli böyük bir yazıçı vardı. Başqa respublikalarda da elə. Gürcüstanda, hətta yazıçıların binasını da tutub əllərindən aldılar. Heç uzağa getməyək; Moskvada yazıçıların beş-altı təşkilatı var. Mən gündə o təşkilatlardan məktub alıram. Biri yazır ki, onları tanımayın, bizi tanıyın, digəri yazır, yox, bizi tanıyın, onları tanımayın və s. Özü də bilirsiniz, onların davası nədir? Hamısı əmlak üstündə. Nəşriyyatda, Peredelkinoda yaradıcılıq evi, poliklinika və s. bütün bunların üstündə mübahisələri gedir. Biz yaxşı ki, bütün bu mərhələləri keçdik, bütün bu təhlükələrdən uzağıq. Amma bizə qarşı nə qədər yalanlar qurdular. Bizim redaksiyalar keçmiş Kommunist küçəsində rütubətli binada qalırdı, özü də oraya kirayə haqqı verirdik. Biz bu redaksiyalar üçün burada - Yazıçılar Birliyində, dördüncü mərtəbədə şərait yaratdıq. Təşəbbüs fikrət Qocadan gəldi və biz bunu etdik. O zaman nələr yazmadılar... Guya dördüncü mərtəbəni satmışıq, nə bilim daha nələr, nələr. İndi də görürsünüz, təmirdən sonra necə yaxşı şəraitdə işləyirlər.

- Amma yeri gəlmişkən, elə təmir zamanı da çox yalanlar yazdılar...

- Bəli, təəssüf ki, elədir. Hətta yazdılar ki, təmirdən sonra Yazıçılar Birliyinin binasını guya bizdən alacaqlar. Tamamilə yalan idi.Təmir oldu, qurtardı, Prezident də gəldi, qəbul elədi, təbrik elədi bizi.

- Hər halda dövlətin də yazıçılara qayğısı çox hiss olunur.

- Dövlətin yazıçılara böyük qayğısı var. Burada mən ilk növbədə rəhmətlik Heydər Əliyevi xatırlamaq istəyirəm. O, həmişə ədəbiyyata çox böyük diqqət yetirirdi, yazıçılara çox böyük hörmətlə yanaşırdı. Klassiklərə də, müasirlərə də çox böyük dəyər verirdi. Nə problemimiz olurdu, onu həll edirdi. Və bu gün onun yolunu davam etdirən İlham Əliyev də yazıçılara öz qayğısını əsirgəmir. Biz ona hər zaman müraciət edəndə bunu cavabsız qoymur. Son vaxtlar biz ona üç məsələ ilə bağlı müraciət etdik; Yazıçılar Birliyinin təmiri, yaradıcılıq evi və təqaüdlə bağlı. Prezident hər üç təklifə müsbət yanaşdı və bu məsələlər həll olundu. Bu, onu göstərir ki, istər Heydər Əliyev, istərsə də İlham Əliyev ağıllı siyasətçilər kimi ədəbiyyatın rolunu bilirlər. Həm də ümumiyyətlə, ədəbiyyata, incəsənətə qayğı, diqqət dövlətin borcudur.

- Anar müəllim, Yazçılar Birliyi deyəndə, ilk növbədə, sözün həqiqi mənasında xalqa xidmət edən insanlar gəlir göz önünə... Elə olubmu ki, kimisə Birliyə üzv qəbul edib sonra peşimançılıq çəkəsiniz? Nəyisə sonradan özünüzə nöqsan saymısınızmı?

-Əlbəttə, olub, var. Mən həmişə deyirəm ki, təkcə uğurlarımızı yox, nöqsanlarımızı da boynumuza almalıyıq. Bizim bəlkə də ən böyük nöqsanımız odur ki, biz Yazıçılar Birliyini çox şişirtmişik, çox adamları üzv qəbul etmişik. Bunun əslində, obyektiv səbəbləri var. Əvvəl belə idi ki, üç zəmanətlə qəbul olmaq olurdu. Gedib elə adamlardan zəmanət gətirirdilər ki, biz həmin mötəbər, hörmət etdiyimiz adamların imzasını görəndə geri qaytara bilmirdik. Ona görə də təsadüfi adamlar da, şübhəsiz, Yazıçılar Birliyinə keçə biliblər.Və etiraf edək ki, elə adamlar keçib ki, hətta buraya layiq deyillər. Onların bəzilərini biz xaric etdik, bəziləri özləri getdilər. Onu da deyim ki, istedadlı adamlara Yazıçılar Birliyinin qapıları hər zaman açıqdır. İndi ekspert qrupu var və qəbul məsələsi indi daha obyektiv, daha ciddidir.

- Hansı xarici ölkələrin ədəbi birlikləri ilə əlaqələriniz var?

-Ən çox Türkiyə və Rusiya ilə. Düzdür, Gürcüstanla da, Ukrayna ilə də əlaqə saxlayırıq. Hətta vaxtilə Polşa ilə də əlaqə saxlayırdıq, amma sonra orada sistem dəyişdi. Gürcüstanla xüsusən bizim cavan yazıçılarımızın əlaqəsi genişdir. Ukrayna ilə də həmçinin. Ukraynanın bir jurnalı var: “Kiyevskaya rus”. Bu jurnal (bir sayı) keçən il bütünlüklə Azərbaycana həsr olunmuşdu. Moskvada isə, heç sovet vaxtında olmayan bir şey -“Drujba narodov” jurnalının bütün bir nömrəsi yalnız Azərbaycana həsr olunmuşdu. Həmçinin, “Literaturnaya qazeta”da hərdən Azərbaycan haqqında materiallar gedir. Amma bizim ən çox əlaqələrimiz qardaş Türkiyə ilədir. Orada mənim təklifimlə kitablar çıxır. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadənin, daha sonra fikrət Qocanın, Vaqif Səmədoğlunun, Ramiz Rövşənin kitabları çıxdı. Mən özüm bir antologiya tərtib etdim: “Min ilin yüz şairi” adlı. İndi də nəsr antologiyası təklifimizlə Türkiyədə çıxacaq.

- Siz həyatınızda bir çox mənəvi təzyiqlərə məruz qalmısınız. Amma hər şeyi təmkinlə qarşılamısınız. Dost dediyiniz sizə arxadan zərbə vuranda nə düşünürsünüz?

-Düşünürəm ki, insan xisləti hayıf ki, bu cürdür. Yaxşı insanlar çoxdur. Amma elələri də var ki, çörəyi dizinin üstündədir. Min dəfə yaxşılıq elə, bir dəfə bir işini görə bilmə, yüz faiz, yüz həştad faiz üzünü döndərir. Elə adamlar olub ki, onların ən çətin dəqiqələrində qollarından tutmuşam, işlə təmin etmişəm, hər xahişini yerinə yetirib birini yetirməyəndə, onda üzlərini görmə. Dərhal sənə qarşı dönür və ağzına gələni yazmağa başlayır. Qoy onlar öz vicdanları və Allah qarşısında cavab versinlər.

- Çox gözəl dediniz: “Çörəyi dizinin üstündə...” Sizcə, niyə belədir?

- Nə deyim...Görünür, bayaq dediyim kimi, insan xisləti belədir. Bu keçid dövrü də bir çox insanların əsl simasını üzə çıxardı. Yenidənqurmadan sonra Sovet İttifaqı ki, dağıldı, bunun müsbət cəhətləri təbii ki, oldu. Mən həmişə deyirəm ki, Azərbaycanın bütün çətinliklərini tərəzinin bir gözünə, müstəqilliyimizi o biri gözünə qoysaq, müstəqilliyimiz ağır gələcək. Çünki bütün çətinliklərə baxmayaraq, ən əsas odur ki, biz bu gün müstəqil dövlətik, bizim başımızın kənardan ağası yoxdur, özümüz özümüzü idarə edirik. Bu, çox müsbət haldır. Amma bununla bərabər deyim ki, bəzi hallar da oldu. Bilirsiniz, sel gələndə özüylə bir yerdə zir-zibil də gətirir həmişə. O vaxt senzura ləğv olundu, çox gözəl, mən də buna səs verirəm. Amma axı bir vicdan senzurası da olmalıdır. İnsanlar bəziləri elə başa düşdülər ki, madam ki, senzura yoxdur, mən hər kəsə böhtan deyə bilərəm, şər ata bilərəm, bilə-bilə ki, yalandır, bundan ləzzət alırlar. Bəzi insanlar var ki, özlərini ayrı cür tanıda bilmirlər, ayrı cür diqqət mərkəzində ola bilmirlər, ona-buna, xüsusilə tanınmış adamlara sataşmaqla özlərinə ədəbiyyatda yer eləyirlər. Bunlar hamısı ötəri bir şeydir.

- Həmin o tanınmış yazıçılardan bir neçəsi uzun müddətdir ki, sizinlə çiyin-çiyinə işləyirlər. Və şübhəsiz ki, bu gün Yazıçılar Birliyinin mənəvi yükünü sizinlə bərabər onlar da çəkir. Bir qədər işçiləriniz və onların iş prosesi haqqında məlumat verərdiniz.

- Yazıçılar Birliyində beş katib var, bir də təzəlikcə müavin götürmüşük; Nazim İbrahimov. O, təcrübəli adamdır. Birinci katub fikrət Qocadır, katiblər Çingiz Abdullayev, Arif Əmrahoğlu və Rəşad Məciddir. Biz onlarla bir komanda kimi işləyirik, tam demokratik şəraitdə. Redaktorlarımız var, onlarla da çox yaxşı münasibətdəyik. Mən heç vaxt onlara demirəm ki, filan şeyi çap eləməyin və ya əksinə. Hər şeyi özləri edir və tam müstəqildirlər. Katiblikdə də bir məsələ müzakirə olunanda mən hamısının fikrini bilməmiş, bir ümumi məxrəcə gəlməmiş, heç bir ciddi qərar qəbul etmirəm. Qəbul məsələsində də, başqa məsələlərdə də. Bəzən mən bir şeyi deyəndə, sonra məni inandırırlar ki, yox, bu düz deyil, belə olsa, daha yaxşı olar. Mən də onlarla razılaşıram. İdarə heyətində də, Ağsaqqallar Şurasında da, ümumiyyətlə, işçilərimiz arasında həm müxalifət, həm iqtidaryönlü, həm də bitərəf olanlar var. Yəni biz burada insanlarla yalnız yaradıcılıq zəminində əməkdaşlıq edirik. Yazıçılar Birliyi yaradıcı təşkilatdır, siyasi təşkilat deyil. O vaxt ki, partiyalar yox idi, onda Yazıçılar Birliyi bir növ, siyasi işi də boynuna götürmüşdü, hamı bizim yanımıza gəlirdi, biz yazırdıq Moskvaya, Qorbaçova, ora-bura. Xüsusən də Qarabağ məsələsiylə bağlı. Amma nə zaman ki, siyasi partiyalar fəaliyyətə başladı, artıq bizə ehtiyac olmadı. Qəribədir ki, indi də nə məsələ olsa, yazırlar ki, Yazıçılar Birliyi buna münasibət bildirsin. Niyə Yazıçılar Birliyi münasibət bildirməlidir? Bir dəfə oxumusunuz ki, qəzetdə yazsınlar Pəssamlar İttfaqı, Bəstəkarlar İttifaqı, Akademiya filan məsələyə münasibət bildirsin? Ancaq hər məsələdə Yazıçılar İttifaqı bildirməlidir? Doğrudur, biz ən vacib məsələlərdə öz fikrimizi bildiririk. Lap bu yaxınlarda eşidəndə ki, Rusiya Ermənistana silah satıb, biz bu barədə bəyanat verdik. Sabir Rüstəmxanlı ilə əlaqədar ona qarşı haqsız hücumlar olanda biz onu müdafiə elədik. O məsələlər ki, Yazıçılar Birliyinin səlahiyyəti ilə bağlıdır, yəni ümumi ictimai məsələdir, biz öz fikrimizi bildiririk. Qarabağ məsələsi ilə bağlı biz neçə dəfə Heydər Əliyevə müraciətlər etmişik və o, bizi qəbul eləyib, Azərbaycanın danışıqlardakı mövqeyini izah edib. Demək istəyirəm ki, heç bir böyük məsələyə biganə qalmamışıq.

- Anar müəllim, etiraf edək ki, bu gün yazıçıların da müəyyən çətinlikləri və problemləri var. Yazıçılar sizə ən çox hansı məsələlərlə bağlı müraciət edirlər? Onların ən böyük problemi nədir?

- Ən böyük, həlli çox çətin olan problem məişət, ev problemidir. Mən 87-ci ildə Birliyə rəhbər seçildim, 91-ci ildə sovet hökuməti dağıldı. Və bu dörd ildə mən yazıçlara 100 mənzil verdim. Bunu bir az dəqiqləşdirim, demək istəmirəm ki, bunun hamısını mən elədim. Məndən qabaq bunun əsasını rəhmətlik Mirzə İbrahimov və rəhmətlik İsmayıl Şıxlı qoymuşdular. Demək, Yazçılar Birliyinin kooperativi tikilirdi, həm də öz hesabına, yəni ədəbiyyat fondunun hesabına. Amma bunları tələsdirmək mənim vaxtıma düşdü. Bundan başqa əlavə 20 mənzil mən özüm Mərkəzi Komitədən alıb verdim yazıçılara. Çox vaxt boşalan mənzilləri verirdik. Məsələn, Mirzə İbrahimovun mənzili boşaldı, onu Məmməd İsmayıla verdik. Samvel Qriqoryanın mənzilini Baba Vəziroğluna verdik. Elçin köçdü başqa mənzilə, onun mənzilini verdik İsi Məlikzadəyə.

- Bəs bu gün necə, bu, mümkündürmü?

- Bu gün bu, mümkün deyil. Bəziləri deyir ki, necə yəni mümkün deyil? O zaman mümkün idi, indi yox? Mən də deyirəm ki, onda gəlin qayıdaq sovet dövrünə.

- Bəs bu gün evi olmayan yazıçıların bu problemi necə həll olunmalıdır? Dövlət səviyyəsindəmi?

- Yox. Əslində dövlət də ev vermir. Bilirsiniz ki, indi evləri sahibkarlar tikirlər. Bəzən olur ki, ayrı-ayrı tanınmış adamlar, məsələn, incəsənət işçiləri, yazıçılar Prezidentə müraciət edirlər, onlara ev verilir. Amma bu da çoxdeyil axı... Ola bilsin cəmi beş məşhur artistə, beş tanınmış yazıçıya verilir. Amma axı bu, bəs eləmir! Bu gün bizim yazıçılardan ən azı 50 adam ev növbəsindədir.

- Bildiyimizə görə, onların əksəriyyəti kirayədə qalır...

- Kirayədə qalanı da var, evi olmayanı da. Mən onların hamısını başa düşürəm. Amma onlar da gərək başa düşsünlər ki bu, nə məndən, nə də Prezidentdən asılı məsələ deyil. Sistem dəyişib. İndi bütün tikilən evlər hamısı pulla tikilir və satılır. Dünyanın hər yerində belədir. Mən bir dəfə Türkiyədə soruşdum bir məşhur yazıçıdan ki, sizə ev verilirmi? “Dedi bu, nasıl olur?” Rusiyada da yoxdur. O vaxt Stalin Yazıçılar İttifaqını yaradanda elə yaratmışdı ki, imtiyazları da, imkanları da çox idi. Məsələn, o vaxt kitab çap olunanda nəşriyyatlar planı bizə göndərirdilər. Biz təsdiq edirdik və ondan sonra çap olunurdu. Amma indi min dənə nəşriyyat var, hansı bizimlə hesablaşır? Heç biri.

- Hazırda ən böyük çətinliyiniz nədir?

- Çətinlik, bayaq dediyim kimi, ancaq məişət, ev problemidir. Əsas çətinlik budur. Bir də ki, indi Prezident sağ olsun, təqaüd verir yazıçılara bizim təqdimatımıza əsasən. 70 yazıçıya yer ayrıldı. 300 adam bu təqaüdü almaq istəyir. Nə cür həll eləyəsən bu məsələni? Biz istədik ki, yazıçılara kömək edək, amma başımızda çatlayır: “Niyə o alır, mən almıram?” Yaxşı, heç kəs almayanda, heç kəs dinmirdi axı... Bunu biz təklif elədik, Prezident qəbul elədi. Bəs belə olmaz axı?

- Yəqin ki, imkanı olan da müraciət edir...

- İmkanı olan da müraciət edir, olmayan da. Bəzisi deyir ki, pula görə demirəm, mən istəyirəm ki, məni sayasınız. Saymağın ayrı yolu var da... Saymaq təkcə pulla deyil ki?.. Biz hər şeyi diqqətlə götür-qoy eləyirik, kimin doğrudan da böyük ehtiyacı var, imkanı həqiqətən yoxdur, kim ədəbiyyatda doğrudan da fəal çalışır, onu yazırıq. Birdən-birə hər şey olmur, növbə ilə veririk. Bu il alanlar, təbii ki, gələn il almayacaqlar. Və yaxud bu ad məsələsi. Hamısı istəyir ki, ona da verilsin. Düzü, mən bu fəxri adların bərpasının əleyhinə idim və mən bunu rəhmətlik Prezidentin yanında da deyirdim. Kim alıb sovet vaxtında, lap yaxşı. İndi heç bir mədəni ölkədə bu yoxdur. Niyə biz bunu bərpa edirik ki, insanların arasında təzədən xəstə bir rəqabət yaranır. Beşi alır, on beşi narazı qalır.

Anar müəllim, həyatda heç nə sabit qalmır: dövran dəyişir, bu gün yaşadığın sabah tarixə çevrilir. Sizdən əvvəl bu vəzifədə işləyən böyük yazıçılarımızın ömür yolu da artıq tarixə çevrilib. Siz artıq 20 ildən yuxarıdır ki, Yazıçılar Birliyinin sədri kimi məsuliyyətli bir işdə çalışırsınız...

- Sözünüzə qüvvət, bu il mənim Yazıçılar Birliyinin sədri işləməyimin 22 ili tamam olur. Bir şair dostum yazmışdı ki, Anar 25 ildir ki, Yazıçılar Birliyinin sədridir, daha bəsdir. İndi onun yalanını çıxartmamaq üçün mən gərək 3 il də qalam.

- Biz də bunu arzu edirik. Siz özünüzdən sonra, bu gün, bu ağır yükü çəkib daşıya biləcək bir namizəd görürsünüzmü? Varmı? Yetişibmi?

- Mən düşünürəm müxtəlif adamlar haqqında. Amma konkret bir adam haqqında deyə bilmərəm ki, filankəs layiqincə bu vəzifənin öhdəsindən gələ biləcək. Cavanları da mən çalışıram qabağa çəkəm və özləri bilmədən də bir az onlara göz qoyuram ki, görüm, özlərini necə aparırlar, açığını deyim, görüm onların nəfsi nə dərəcədədir, harada özlərini necə aparırlar. Xırda bir müşahidədən hər şey bilinir. Eləsi var ki, hər şeyi birdən istəyir. Amma Yazıçılar Birliyinin rəhbəri olmaq üçün gərək nəfsi tox olasan. Ümumiyyətlə, hər hansı bir vəzifədə olanda, gərək təkcə özünü düşünməyəsən. Əgər sənin imkanın varsa, məsələn, sən özün özünə başqalarından artıq qonorar yazırsansa, mən bu adama bir az şübhə ilə yanaşıram ki, bəs bu adam sədr olsa, neyləyəcək? Təkrar edirəm, 22 ildir mən işləyirəm, fikrət də, Çingiz də, Arif də neçə illərdir işləyirlər, bizim buradan bir dənə şəxsi qazancımız olmayıb. Cürbəcür böhtanlar desələr də, yalandır! Ay nə bilim, oranı satdılar, bunu belə elədilər, hətta biri yazmışdı ki, poliklinikanı satıb avtomobil dükanı açmaq istəyirik və s. Yatsa, heç adamın yuxusuna girməz belə şey. Burda bir dənə çöp də satılmayıb. Nə qədər təkliflər olub ki, o otağı verək, bunu belə edək. Amma bircə birinci mərtəbəni vermişik, onu da dəqiq qəpiyinə qədər hesablayıb, məlumdur ki, hara gedir. İndi gələcəkdə burada sədr olan şəxs də gərək gözütox olsun. Yenə də deyiriəm, buranın tarixində ləkəli dəqiqələr, günlər, aylar olub, yəni yazıçıları bada veriblər, danos yazıblar və s. Amma hər halda, burada heç vaxt əliəyrilik olmayıb. Heç bir sədrin vaxtında olmayıb. Adamın Allahı var, gərək düzünü deyəsən. Biri az işləyib, biri çox, biri pis, biri yaxşı, amma təkrar edirəm, əliəyrilik, rüşvət, filan, belə şeylər burada heç yaxına qoyulmayıb. Heç bir sədrin zamanında!

- Hər bir yazıçının keçdiyi həyat yolu təkcə özü üçün deyil, milyonlarla oxucu kütləsi üçün də hər zaman diqqət mərkəzindədir. Siz görkəmli yazıçı, dramaturq, nasirsiniz, kinossenaristsiniz. Ədəbiyyatımız və xalqımız qarşısında xidmətləriniz böyükdür. Keçdiyiniz həyat yoluna nəzər salanda, nə düşünürsünüz?

- Bəzən düşünürəm ki, düz yaşamışam, vicdanımda, ömrümdə, taleyimdə heç bir qara ləkə, heç bir kölgəli cəhət yoxdur və bununla qürur duyuram. Digər tərəfdən düşünürəm ki, bəlkə də düz yaşamamışam, bəlkə də dünyada daha çox kef çəkmək, özün haqqında fikirləşmək lazımmış, sərvət toplamaq, özünü qabağa vermək lazımmış. Amma mən bunların heç birini eləmədim. Hətta ədəbi orqanlara da tapşırmışam ki, mümkün qədər, mənim barəmdə tərif yazmasınlar. Tək mənim yox, valideynlərim haqqında da. Yubileydən-yubileyə yazı verin, vəssalam. Məlumatları demirəm, Türkiyədə gedib medal almışam və bu haqda məlumat verilib bu başqa. Amma özü haqqında təriflər təşkil eləmək, yaxud buna həvəsi olmaq, bunlar heç vaxt məndə olmayıb.

-Yazıçılar Birliyinin yubileyini necə keçirəcəksiniz?

- Qismət olsa, payızda olacaq. Həm Yazıçılar Birliyinin yubileyi, həm də ki, bir təşkilat yaratmışıq - “Sərhədsiz söz” beynəlxalq təşkilatdır. Buraya 20 ölkə daxildir, mən də təşəbbüskarlardan biriyəm. İki toplantı Kiyevdə olub, bu il istəyirik ki, Bakıda keçirdək. Bəlkə də eyni vaxtda oldu: həm Yazıçılar Birliyinin yubileyi, həm də toplantı.

- Yubileylə bağlı hansı tədbirləri görürsünüz?

- Mümkün olan şeyləri edirik. Elə yeri gəlmişkən, bir kitabı sən özün tərtib edirsən - Çingiz Aytmatov haqqında, bir kitabı Sona Xəyal tərtib edir. Sonra Yazıçılar Birliyinin albomunu və qısa Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini buraxmaq istəyirik. Onu da deyim ki, hörmətli alimimiz Teymur Əhmədov da çox xeyirxah bir iş görərək yazıçılar haqqında ensiklopedik kitab hazırlayıb. Çox böyük iş görür Teymur müəllim. Ona öz dərin təşəkkürümü bildirirəm. Çox qiymətli kitabdır. İndi istəyir ki, iknci cildini də hazırlasın, ancaq bizim maddi imkanımız olmadığı üçün kömək edə bilmirik.Sonra xüsusi buraxılışar çıxır, onları toplayıb bir kitab şəklində buraxacağıq. Hər halda, beş-altı kitabı bizim öz daxili imkanlarımız hesabına edəcəyik. Amma böyük yubiley, qonaqların çağırılması və s. bu, artıq bizim hökumətimizdən asılıdır. Mən Kiyevdə son toplantıya getməzdən əvvəl bizim hörmətli nazir Əbülfəs Qarayevə zəng elədim dedim ki, mən orada belə bir təklif etmək istəyirəm, çünki əlifbayla birinci bizik, düzdür, Ukrayna təşəbbüskardır. Dedi təklif elə. Mən də elədim.İndi gərək hökumət də buna bir az pul ayırsın.

- Anar müəllim, bir belə qayğılarla yeni nə isə yazırsınızmı?

- Mənim Heydər Əliyevlə bağlı xatirələrim çıxdı qəzetdə, onları toplayıb kitab şəklində buraxmaq istəyirəm, bir də Nazim Hikmət haqqında kitabı artıq bitirmişəm və verdim onu Türkiyədə çap eləsinlər, istəyirəm əvvəlcə orada çıxsın, ondan sonra burada, Bakıda da gərək sponsor tapaq ki, burada da çıxardaq.

- Anar müəllim, bizə vaxt ayırdığınıza görə sizə təşəkkür edir və yeni yaradıcılıq uğurları arzu edirik.

- Çox sağ olun.

P.S. - "Respublika" qəzetində bu müsahibə dərc olunandan sonra həmişə Yazıçılar Birliyi ətrafında qalmaqal yaratmağa can atan bir para adamlar guya ki, bu təşkilatda və onun ədəbi orqanlarında maliyyə pozuntuları olması barədə "məlumatları" bəzi qəzetlərə ötürməyə başladılar. Bu iftiralar mətbuatda artıq təkzib olunub, Yazıçılar Birliyinin və ədəbi orqanlarının bütün xərclərinin şəffaf olduğu, xəzinədarlıq tərəfindən müəyyənləşdirildiyi, nəzarət edildiyi tutarlı və inandırıcı şəkildə aydınlaşdırılıb. Siz bu barədə bir şey demək istərdinizmi?

- Nə deyəcəm? Hər belə sərsəm sözə cavab vermək onu ciddi saymaq demək olardı. Əgər bu iftiraları ortaya atan iki-üç adam özləri də yalan danışdıqlarını billə-bilə yalan danışırlarsa, böhtan atdıqlarını dərk edə-edə böhtan atırlarsa, belələrinə nə deyəsən? Deyəcəksən, sözlərin yalandır, deyəcək, bəli, mən yalançıyam, böhtançıyam. Kimisə şərləmək, kiməsə çirkab atmaq belələrinin həyat tərzi, amalı və məsləkidir - bunu özləri də fəxrlə etiraf edirlər. Mən belə başa düşürəm ki, bunların psixikasında problemlər var. Maniakal bir inadla kimisə hədəf seçirlər, onun haqqında cürbəcür miflər uydururlar və bu "miflərlə" mübarizə apararaq öz komplekslərindən xilas olmağa çalışırlar. Bütün bunları izah etmək psixiatrların işidir. Yazıçılar Birliyinin guya ki, hansısa çətinliklərlə üzləşəcəyi barədə illər boyu ürəklərində bəslədikləri şirin arzuları isə xam xəyallardır və qızdırmalı yuxularının sayaqlamalarıdır.

Südabə SƏRVİ

yazıçı-publisist

Ədəbiyyat qəzeti.- 2009.- 17 aprel.- S. 3.