İranda nəşr olunub
Ucalardan uca öyüd
Bu günlərdə
Güneydən aldığım və maraqla oxuyub
Hər şeydən əvvəl onu xatırladım ki, Azərbaycan epopeyasının şah əsərlərindən olan "Dədə Qorqud" haqqında bir sıra qiymətli əsərlər işıq üzü görmüşdür. Şair Behruz İmani kitaba yazdığı "Ön söz"də də məmnunluq hissləri ilə qeyd edir:
"Dünyanın hər bir bucağında olduğu kimi İranda da Dədə Qorqud barədə bir çox dəyərli əsərlər işıq üzü görmüşdür. Həbib Sahir, Bulud Qaraçorlu (Səhənd), Mir Əli Seyid Səlamət, Hüseyn Güneyli, Məhəmmədəli fərzanə, Əziz Möhsün, Mirzə Rəsul İsmayılzadə, Bəhram Əsədi və başqalarının da adlarını qeyd etmək olar".
"Ön söz"ün müəllifi bu fikirdədir ki, Azərbaycanın görkəmli şairlərindən olan Teymur Elçinin qələmə aldığı "Türk oğlu Buğac" dastanı çox qiymətli bir əsərdir. Əsərin dəyərini müasir güney oxucularına çatdırmaq üçün şair Əli Nasirinin sərf etdiyi zəhməti qiymətləndirmək heç də yanlış olmazdı.
Bu bir həqiqətdir ki, bütün əsr və dövrlərdə bədii sözün ümdə vəzifələrindən biri, bəlkə də ən ümdəsi, cəmiyyətdə müsbət-mənfi cinahlar arasında gedən barışmaz mübarizələrdə xeyrin tərəfində durması olmuşdur. Bizim zəmanəmizdə isə şər qüvvələrin xeyirxah cinaha qarşı daha qlobal həcmdə meydan oxumaları necə deyərlər, bütün əriş-arqacı ilə göz qabağındadır. "Ön söz"ün müəllifi doğru olaraq yazır:
"Dastanda əsasən xeyirlə-şər mübarizə aparır. Xeyir qalib gəlsə də, bir çox olaylar baş verir. Xəyanətin gücü ilə ata öz oğluna qəsd edir:
Qırxlar qalxıb şükr eləyir -
Qarışıb xeyirlə-şər.
Min üzü var xəyanətin,
Vaxtında görmür bəşər.
Müəllif mövzunun bu cəhətini nəzərindən yayındırmır ki, şər qüvvələrin törətdikləri xəyanət, hətta ata ilə oğul arasında da düşmənçilik kini yarada bilir. Dastan müəllifinin:
Bil qədrini sədaqətin,
Aç gözünü həqiqətin.
Əlini kəs xəyanətin,
Uzansa el talan olar.
-əqidəsi oxucu tərəfindən açıq ürəklə qarşılanır.
Dastanın çox təsirli motivlərindən biri ana-oğul arasındakı məhəbbətin tərənnümüdür. Məhz ana südü və dağ çiçəyi xainlər tərəfindən ölümcül hala salınmış Buğacı faciənin pəncəsindən xilas edir. Təbii ki, alqışalayiq bir qayədir.
B.İmaninin də qeyd etdiyi kimi, "Türk oğlu Buğac" dastanının meydana gəlməsi ön sözdə "Poemanın müəllifi Teymur Elçinin qızı Qumru xanım Əliyevanın İrana səfəri zamanı əsəri çapa hazırlayan Əli Nasiriyə hədiyyə verdiyi "Oğul Buğac" töhfəsinin bəhrəsidir".
Dastan Teymur Elçinin əsərə yazdığı çox yığcam, lakin mənalı epiqrafı ilə açılır: "Dünən də, bu gün də sabaha məxsusdur".
Əsərin ilk misraları oxucunu Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının iziylə aparır. Müəllifə görə Dədə Qorquda əbədi ömür və yetərincə şöhrət qazandıran ümdə mətləblər sırasında onun tarixən xeyirxahlığı, insanlara xidmət qayəsi, onların sülh və dinclik şəraitində yaşamağa dəvəti aparıcı rol oynamışdır. Əslində yuxarıda xatırlatdığımız kimi, bu xüsusiyyətlər ümumiyyətlə, poetik sözün və onu ərsəyə gətirən qələm sahiblərinin başlıca qayələrini təşkil etmişdir:
Deyiləni yazan babam,
Ad verib, ad yaraşdıran,
İyidləri
yarışdıran,
Küsənləri
barışdıran,
Yazılanı
pozan babam.
Olmayıbdır
oğuzların -
Qışı
sənsiz, yazı sənsiz.
Keçməyibdir məclislərin
Toyu sənsiz, yası sənsiz
-
Qorqud babam.
"Türk
oğlu Buğac"ın müəllifinin müxtəlif
münasibətlərlə Səhəndin "Sazımın
sözünə" müraciəti həmin əsərlə
yaxından tanışlığından və onu yüksək
qiymətləndirməsindən xəbər verir. Bu baxımdan
Dirsə xanın zövcəsinə müraciəti çox səmimi
və mənalı səslənir. Qeyd etmək istdiyimiz əsas
mətləb bu müraciətin hər iki əsərdə - yəni
"Sazımın sözü" və "Türk oğlu
Buğac" dastanında eyni kökdə səslənmələridir:
Bəri gəl hey,
başım baxtı,
Evim taxtı.
Evdən çıxıb
sallananda,
Sərv boylum.
Topuğunu saçı
döyən,
Qara
saçlım.
Ev dirəyim, əl düləyim,
Bilirsənmi nələr
oldu?
Dastanın
çox cəlbedici epizodlarından biri övlad həsrətində
olan Dirsə xana sonsuzluqdan xilas olması üçün
zövcəsinin ona bir sıra ağıllı məsləhətlər
verməsi səhnəsindən ibarətdir. El arasında
deyildiyi kimi, övladsız ailə, barsız-bəhrəsiz
ağac kimidir.
Zibeydə xatın
ömür-gün yoldaşına məsləhət
görür ki, Tanrı yanında üzüqaralıqdan və
el arasında başıaşağılıqdan yaxa qurtarmaq,
habelə, sonsuzluq kimi yağının pəncəsindən
xilas olmaq üçün sınaqlardan çıxmış
yol bunlardan ibarətdir:
İstəyirsən Allah bizə
rəhm edə,
Çılpaq
əyin geydir, ac qarın doyur.
El-obanın dərdin kendi dərdin
bil,
Öz malından yoxsullara pay
ayır.
Qocaların, qadınların
dərdinə
Dərman elə,
yaradana xoş gəlsin.
Yetimlərin-yesirlərin,
miskinin
Əlindən
tut, qoyma qəmə tuş gəlsin.
Zibeydə
xatının məsləhətləri bəşərə
qayğı və insana hörmət mahiyyəti
daşıdığından Tanrı tərəfindən də
qəbul edilir.
Təbii ki, bu məsləhətlər boş və
gəlişi-gözəl sözlər deyildi. Onların ümdə qayəsi insanları hər qəbildən
olan zorakılıqdan, vəzifə və rütbə xatirinə
aləmi dəhşətə salan qəddarlıqdan çəkindirməkdən
ibarət idi. Bu müqəddəs məsləhətlər
Tanrı tərəfindən də bəyənilir. Dirsə
xan sonsuzluq əzabından yaxa qurtarır:
Səhər hələ yuxudaydı,
Çıxmamışdı
dan yerinə.
Hələ günəş
gəlməmişdi -
Qırmızı
meydan yerinə.
Xəbər çatdı
Dirsə xana:
- Nə yatmısan,
Tez dursana?
Oğlun olub!
Buğac
atasına, başqa sözlə mənsub olduğu torpağa,
elinə-obasına layiqli bir oğul kimi böyüyür. On
yaşında xəncər taxır, at oynadır. Tay-tuşları müxtəlif məğlubiyyətlərinin
əzabını çəkdikləri zaman o, qartal kimi
qayalara qonur, zirvələr fəth edir. Qoç
döyüşünə çıxır. Qüvvətli zərbələri ilə
çılğın buğaları qarşısında dizə
çökdürür. Oğlunun bu hünərlərinin
şahidi olan ata isə:
Qorxma, oğul,
Qıy vurmağı
Qartallardan
Öyrən,
oğul.
Qayalarda
Qartal doğul
- deyə
yeganə oğlunu daha ciddi döyüşlərə
ruhlandırır. Atanın baş nəsihətlərindən
biri də belə səslənir:
İgid ölər,
torpaqlarda
Sürünməz.
Buğacın ən
çətin sınaqlarından biri qızmış buğa
ilə döyüşü olur. Onun bu eybəcər
heyvanın alnından endirdiyi zərbə "rəqibini"
diz çökdürür. Oğulun bu qəhrəmanlığı
şərəfinə atanın ünvanına alqışlar
yağdırılır:
Xan babamız,
nə dərdin?
Oğul
çatmaz oğluna.
Yaman gözlər kor olsun,
Zaval gəyməsin
ona.
Lakin müəllifin
xatırlatdığı kimi, hadisə baş verən
dövrdə də xəyanətin min üzü var idi. Atası ilə
ova gedən oğul vaxtında geri dönmür. Ana
nigaranlıq alovu içərisində qovrulur: “Həccə
gedənlər qayıtdı, Ova gedənlər gəlmədi"
- deyə fəryad qoparır. Dirsə xana müraciət edərək:
- Nədən iki gedib, bir qayıdırsan, - deyə həyəcanını
bildirir. fəqət, təskinlik tapmaq əvəzinə
ətrafdakıların xəyanəti nəticəsində
Dirsə xan özü də əsir düşür.
Hadisələrin
bu minval ilə inkişafını görən Dədə Qorqud
susmağı xəyanət hesab edir. O, qopuzunu sinəsinə alıb
yeri-göyü lərzəyə gətirən bir ehtirasla dilə
gəlir:
Bil qədrini sədaqətin,
Aç
gözünü həqiqətin.
Əlini kəs xəyanətin,
Uzansa el talan
olar.
Buğacın ən
ağır anlarını yaşadığı vaxtda da Dədə
Qorqud özünü yetirir.
Dəhşətli
anlar yaşanır. Buğac bütün qüdrəti ilə
ona hücum çəkən ölümlə
çarpışır. Bu ağır
çağlarda da Dədə Qorqudun məsləhəti
işini görür. Qızların
çöldən-çəməndən toplayıb gətirdikləri
dağ çiçəkləri ilə ana südündən
yaranan məlhəm Buğacı yenidən həyata
qaytarır. Ana südünün qüdrətindən
söz açan müəllif yazır:
Ana südü, səndən
təmiz
Nə var
dünyada?
Səndən şirin, səndən
əziz,
Heç gəlmir
yada.
İliyimiz,
sümüyümüz,
Qanımız
səndən.
Hər ölümə can
verməyən -
Canımız səndən.
Balasını xilas edən ana bu dəfə başqa bir əzablı hadisə ilə qarşılaşır. Dirsə xan xainlərin əlində əsir olur. Bu çətin anlarda ananın oğluna məsləhəti Dirsə xana sədaqət mahnısı kimi səslənir:
Dayanma, oğul, tələs.
Sən getməsən, atanı -
Heç kəs qurtara bilməz.
Ağ atının belində düşmənlərin üstünə hücum çəkən Buğac yağıların canlarına vəlvələ salır. Onlar meydanı tərk edib qaçmaqdan başqa ayrı çıxış yolu tapmırlar. Bu zəfər münasibətilə Dədə Qorqudun sədaqət əhlinə tapşırması bundan ibarət olur:
Ucalardan uca tutun
Bu öyüdü:
İyidlərə halal olsun
-
Ana südü!
"Məhəbbət
qandalı" adlı şeirlərini də əlavə
etmişdir.
NƏBİOĞLU Sabir
Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-27
fevral.-S.1, 2.