Ünvansız məktub

Əziz dostum! Sənin məsləhətinə əməl edərək istedadlı yazıçımız İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür" romanını təzədən oxudum. Mən belə bir qənaətə gəldim ki, bu diqqətəlayiq əsəri hər dəfə yenidən oxuyanda əvvəl nəzərindən qaçmış olan təzə, təravətli keyfiyyətlər kəşf edirsən. Bəlkə bunun yeganə səbəbi ondadır ki, müəllif həqiqətə və xalq həyatının doğru təsvirinə sədaqət göstərmişdir. Etiraf edim ki, əsərin jurnal variantı məndə belə bir təəssürat oyatmışdı ki, məişət əhvalatlarının təsvirinə çox yer verilmişdir. Son fəsilləri diqqətlə nəzərdən keçirdikdə ictimai meyllərin üstünlüyü tədricən əvvəlki təəssüratı azaldır və səndə belə bir qənaət hasil olur ki, "Dəli Kür" romanı getdikcə ictimai romana çevrilir. Əsərin bədii məntiqi belə bir nəticə üçün əsas verir.

Əsərin pafosu, ruhu yeniliyin köhnəlik, maarifin cəhalət, həyat və mübarizə eşqinin itaətkarlıq və mütilik üzərində qələbəsini təşkil edir. Cahandarağalar, mollasadıqlar mühitinə yeni hava gətirən Əşrəf, Əhməd, Firidun kimi gənclərin fəaliyyəti bir az sonra başlasa da, inanırsan ki, onların tam mənəvi qələbəsi yaxındadır. Xoşbəxtlikdən belə bir ümid tədricən, pillə-pillə möhkəmlənir.

Yəqin ki, bir məsələdə mənimlə tam şərik olarsan ki, İsmayıl Şıxlı istedadının ən qüvvətli cəhəti xarakterlər yaratmaq bacarığıdır. "Ayrılan yollar" romanından biz bu keyfiyyətə aid tutarlı, ibrətli misallar göstərə bilərik. Lakin "Dəli Kür"dəki ağıllı mühakimələr, həqiqət duyğusu və hər şeydən əvvəl sənətkar obyektivliyi yazıçının romandan-romana necə təkmilləşdiyini aşkar göstərir. Mən hələ bu əsərin müasir Azərbaycan ədəbiyyatının yeni bir nailiyyəti olması barədə qənaətimi əvvəlcədən söyləmək istəmirəm. Ona görə ki, müasir oxucu və dinləyici belə bir fikrə bütöv təhlildən sonra gəlməlidir...

...Mən "Dəli Kür"dəki yazıçı təsvirlərini, bədii təhkiyəni ona görə səmimi adlandırıram ki, burada öyrənilən və qismən də müşahidə olunan həyata heç bir bəzək vurulmamış, hətta cəsarət əlaməti olaraq bir sıra mətləblər kəskin şəkildə irəli sürülmüşdür. Üslubun aydınlığı, yığcamlığı və bunlarla yanaşı tərkibində nəcib bir duyğunu, incə bir əhval-ruhiyyəni saxlamaq qüdrətini demək olar ki, romanın hər səhifəsində görürsən.

..."Dəli Kür" romanında hadisələr, psixoloji vəziyyətlər, qəhrəmanların gərgin ruhi halları rəngarəng şəkildə təsvir olunmuşdur. Ancaq burada da bir cəhəti sənətkar dostumuz İsmayıl Şıxlının nəzərinə çatdırmağı lazım bilirəm. Bu da dildəki təkrarlardır. Sən bu fikirdəsən ki, təkrarlar çox zaman portretin aydınlığına, onun canlı şəkildə yadda qalmasına kömək edir. Cahandar ağanın qalın qaşlarını, qəzəbli gözlərini, həbəşi dodaqlarını dönə-dönə yada salmaqla yazıçı elə bil onun sifətini daşdan yonur, həkk edir. Tamamilə şərikəm. Bunlar portret çəkmək sahəsində yazıçının misilsiz ustalığıdır. Bir oxucu kimi bunları mən də bəyənirəm. Ancaq de görüm Kürün şırıltısını, ayaq altda qalan xırda daşların şıqqıltısını, kənd axşamının təsvirini, Cahandar ağanın papiros çəkməsini, tüstünün burulub qalxmasını, Mələyin, Zərnigarın, Güləsərin güzgü qarşısında öz görkəmlərini necə nəzərdən keçirdiklərini dönə-dönə eyni şəkildə təkrar etmək romanın dilinə ağırlıq, yekrənglik gətirmirmi? İsmayıl Şıxlı oxucuya ehtiram bəsləyən yazıçıdır və heç bir zaman onun yaddaşına etinasızlıq göstərməmişdir. Əgər portret cizgilərinin təkrarında oxucunun yaddaşı təzələnirsə, təəssüratı aydınlaşırsa, başqa qisim təkrarlar isə olsa-olsa marağın azalmasına imkan yaradır.

"Dəli Kür" xarakterlər romanıdır. Bu xarakterlər silsiləsində isə tənqidçi və oxucular Cahandar ağanın mükəmməlliyinə və bitkinliyinə daha çox üstünlük verirlər. Doğrudan da o əzəmətli bir surətdir. Bir tərəfdən özünün şəxsi istəklərini cilovlaya bilmir, Allahyarın qanuni arvadını götürüb qaçır və bununla da şərəfi tapdanmış ərin qısqanclıq və qisas duyğularını alovlandırır. Nəticədə ailədə bir soyuqluq və ikitirəlik yaradır. O biri tərəfdən öz bacısını müridlərə qoşulduğu üçün amansızcasına öldürür. Bir tərəfdən oğlu Əşrəfin özünə oxşamadığını, anası tərəfə çəkdiyini ürək ağrısı ilə xatırlayır, öz oğlunun seminariya tələbəsi libasında gözə görünməsini istəmir. O biri tərəfdən seminariya müəllimi Çernyayevskini və Rus Əhmədi kənd cəhalətpərəstlərinin hücumundan qoruyur. Bir tərəfdən Cahandar ağa öz sinfi təbiətini büruzə verərək indiki zamanda hökumətə arxalanmaq və öz ağalıq imtiyazlarını qorumaq istəyir, o biri tərəfdən bir sövq-təbii ilə hiss edir ki, bu pristavlar, bu kazaklar, bu rütbə sahibləri mahala xeyir iş üçün gəlmirlər. Buna görə də güman və tərəddüdlərdən sonra maarifə, nəcib insanlara öz ürəyində daha çox üstünlük verir. Cahandar ağa, Mələk, Molla Sadıq, Şahnigar, Əşrəf, Allahyar surətləri ona görə daha çox yadda qalır ki, yazıçı onların bir surət kimi təkmilləşməsini psixoloji sarsıntılar zəminində izləmişdir. Qocaman Tolstoyun bir sözü yadıma düşdü: "Mən hər dəfə qələmi mürəkkəbə batıranda ürəyimin bir parçasını mürəkkəb qabına qoyuram". Başqa sözlə desək, dahi yazıçı öz əsərlərini ürək qanı ilə yazdığını, daxilən yaşadığını və öz surətlərinin taleyinə, aqibətinə soyuqqanlılıq göstərmədiyini nəzərə çatdırmaq istəmişdir. İnsanı butövlükdə bütün qüvvətli və zəif cəhətləri ilə təsvir etmək İsmayıl Şıxlının ən çox sevdiyi və demək olar ki, həmişə müvəffəq olduğu priyomlardandır. Bu qəhrəmanlar sevinc və ehtirasla yaşayanda da, tutqun və kədərli görünəndə də, hətta yuxuda da bir teyfə, vahiməli kölgəyə çevrilib oxucunun ürəyinə soyuqluq gətirəndə də canlı və ibrətlidirlər.

Cahandar ağanın öz bacısı Şahnigarı öldürməyə apardığı səhnədə müəllifin həyəcanlı təhkiyəsi ilə gənc qadının ürəyindən keçən təsirli, qəribə, tükürpərdən duyğular arasındakı daxili vəhdətə diqqət yetirmisənmi? Öz daxili coşkunluğunun və ehtirasının qığılcımlarını sinəsində aparan, lakin bir söz belə pıçıldamağa cəsarət etməyən Şahnigarın daxili monoloquna diqqət yetirmisənmi? Məgər misal gətirəcəyim dilsiz, sözsüz səhnə həm Şahnigarın, həm də Cahandar ağanın bədii tərcümeyi-halı deyilmi?

Əziz dostum! Mən çox aydın təsəvvür edirəm ki, zəngin mənəviyyatlı obraz yaratmaq sənətkar üçün nə dərəcədə çətindir. Bu obraz təkcə gərgin zəhmətin, yuxusuz gecələrin məhsulu deyil, həm də əsl yazıçının sevimli övladıdır. Şahnigarın vaxtından əvvəl sıradan çıxmasını mən İsmayıl Şıxlı ilə söhbətimdə ona irad tutdum. Mənə elə gəldi ki, bu surət əsərin sonrakı fəsillərində daha çox rol oynaya bilər və "Dəli Kür"ün psixoloji səhnələrini ancaq zənginləşdirə bilərdi. İsmayıl müəllim mənə cavab verdi ki, Şahnigar yüzlərlə cəhalət qurbanlarından biri idi. Mən məhz cəhalət uçurumunun dərinliyini və qadınların hüquqsuzluğunun faciəli nəticəsini göstərmək istəmişəm. Öz-özümü inandırmağa çalışdım ki, həyatın məntiqi bəzən yazıçının iradəsindən asılı olmur. İlya Erenburqun "Fırtına" və Şoloxovun "Sakit Don" romanlarında vaxtından əvvəl sıradan çıxan müsbət surətləri də xatırladım. Doğrudur, Şahnigar öldürüləndən sonra da bir surət kimi itmir, bir sıra psixoloji səhnələrin doğmasına imkan yaradır. O, Cahandar ağaya rahatlıq vermir: "Dağa havaxt köçürsünüz, dərdin alım? Bə məni aranda qoyursunuz? Demirsənmi bacım aranda istidən bişər? Yoxsa elə bilirsən, qara torpaq sərin olur?".

Əziz dostum! Ürəyimin çırpıntıları yenə də mənə pıçıldayır ki, hər halda əsərin əvvəlindən başlamış həyat eşqi ilə dolu bu nikbin obrazı, bu şux təbiətli insanı öldürməmək də olardı. Bəlkə də bu suala ağlabatan cavabı yenə də müəllifin özü verə bilər.

Mən əsərdən oxucunu doydurana qədər bir-birindən gözəl təsvir olunmuş surətlərdən ancaq birinin taleyini misal gətirdim. Bəs xəcalətindən xalq içərisinə çıxa bilməyən Allahyarın həyəcanları, öz taleyi ilə barışmalı olan, sarsıntılar keçirən Zərnigarın taleyi, könülsüz ərə verilən, lakin Cahandar ağanın qonaq otağında az-çox təskinlik tapan Mələyin taleyi, bəs ümidini azərbaycanlı uşaqların gələcək xoşbəxtliyinə bağlayan Rus Əhmədin taleyi? Bəzən öz-özünə fikirləşirsən ki, bu qədər rəngarəng həyat və mübarizə yolu keçən müxtəlif insanların bədii portreti həcmcə o qədər də böyük olmayan romanın çərçivəsinə necə də məharətlə sığışdırılmışdır?

Əgər desəm ki, "Dəli Kür" zəngin xarakterlər, qəribə talelər romanıdır, güman edirəm ki, mənimlə şərik olarsan?

Xalqımızın gözəl adət və ənənələrinə romanda yazıçının dərin məhəbbəti hiss olunur. Kəndli əməyinin müqəddəsliyinə ehtiram, xalq şənliklərinin həvəslə təsviri, Novruz bayramında tonqal qalayan, xonça gəzdirən, qapılara dinə çıxan, bacalardan heybə sallayan, camdakı suyun içərisində bir-birinə qovuşan iynələrin hərəkətində öz bəxtini və gələcəyini axtaran gənclər nə qədər də təbiidir. Hələ mən əsərin gözəlliyini bir qədər də artıran bayatıları və mahnıları demirəm. Bunlar gəlişi gözəl olmaq üçün deyilməmişdir. Bunları həyati və estetik bir zərurət doğurmuşdur.

...İsmayıl Şıxlının sənətkarlıq qüdrəti orasındadır ki, o öz oxucusunu indiki düşüncə tərzindən qopararaq köhnə kəndin qəribə, özünəməxsus mənzərəsini xəyalən təsəvvür etməyə, nəinki təsəvvür etməyə, həm də mütəəssir olmağa təhrik edir. Sən özün çox yaxşı bilirsən ki, oxucunu özü kimi düşünməyə, özü kimi duymağa bir növ məcbur etmək əsl istedad əlamətidir və bu cəhət onun talantının ən gözəl keyfiyyətlərindəndir.

Sən necə bilirsən? Mənə elə gəlir ki, yazıçı inqilabdan əvvəlki kəndin dözülməz faciələri ilə yanaşı, bunlara qarşı xalq içərisindən doğan narazı adamları da göstərə bilərdi. Romanda tanış olduğumuz ev qulluqçuları, nökərlər, kiçik bir işarə ilə ölümə də getməyə hazır olan adamların hamısı itaətkar, səbirli, dözümlüdürlər, onlarda öz bəxtləri ilə razılaşmaq, taleyin zərbələrinə heç bir müqavimət göstərməmək duyğusu güclüdür. Doğrudur, zəmanədən şikayət edənləri də vardır. Ancaq bu şikayətlər heç bir yerdə əhəmiyyətli bir etiraza çevrilmirlər. Əlbəttə, mən o fikirdə deyiləm ki, yazıçı sinfi şüurca aşağı səviyyədə olan adamları gözlənmədən bir inqilabçı kimi təqdim etsin və bununla da həyatın mənzərəsini təhrif etsin. Amma ürəyim mənə deyir ki, XIX əsrin son 25 ilində hakimlərin, ruhanilərin özbaşınalığından şikayətlənən adamlar da həyatın özündə var idi. İllərlə at belində mürgüləyən, "qaçağı xalq saxlayar" məsəlində deyildiyi kimi, uca dağlar qoynunda, çınqıllı dərələrdə, keçilməz meşələrdə zorakılardan qisas alan mərd adamlar da var idi. Mülkədardan təkcə namus qisası deyil, xalq adından ictimai intiqam alanlar da var idi. Məncə, yoxsulların pənah gətirdiyi belə adamların geniş təsvir olunması romanın ictimai dəyərini bir qədər də artıra bilərdi. Bu mənim öz şəxsi qənaətimdir. Onu da bilirəm ki, İsmayıl Şıxlının hafizəsində bu mövzuda nə qədər də qatı açılmamış və öz təravətini saxlayan həyati misallar vardır!

Şairanə bir dildə yazılmış "Dəli Kür" romanında ətraf aləm və təbiət ancaq hadisələrə bitərəf bir fon vəzifəsini oynamır, ya oxucuda ancaq estetik duyğular oyatmaq vəzifəsinə xidmət etmir. Başqa sözlə, ilk baharın ilıq nəfəsi, yamaclarda təzəcə çalınmış otun ətri, dəmyə yerlərin bol kəhrəba rəngli buğdası insan əməyinin şeriyyət və gözəlliyi ilə bağlı şəkildə təsvir olunmuşdur. Bu təsvirlərdə təbiət son dərəcə rəngarəngdir və yazıçı İsmayıl Şıxlının ilham çeşməsi olan Azərbaycan torpağına tükənməz məhəbbətini ifadə edir: "Üfüq şərq tərəfdə əvvəl maviyə çaldı, sonra süd kimi ağardı, nəhayət çəhrayı rəngə boyandı. Bu solğun qızartı getdikcə gücləndi, şəffaflaşdı və səmanın böyük bir parçası başdan-başa alovlanan kimi oldu. Kür tərəfdən olduqca sərin, lakin adamın bədənini üşürgələndirən bir səhər küləyi gəlib keçdi. Bu külək elə bil, günəş çıxmamışdan əvvəl gecənin son qalıqlarını qabağına qatıb uzaqlara qovdu". Bu təbiət təsviri Əşrəfin ürəyində baş qaldıran gənclik duyğuları ilə, onun hər şeydə gözəllik və təravət görən, insanlarda ancaq yaxşılıq və mənəvi təmizlik axtaran ehtiraslı ürəyinin döyüntüləri ilə həmahəng səslənir. Güləsərin xəyalları nə qədər dağınıqdır: "Bacadan seyr etdiyi səmanın bir parçası onun xəyalı tək gah tər-təmiz olur, gah da küləyin hardansa qovub gətirdiyi dumana bürünüb tutqunlaşırdı".

Misal gətirdiyim bu kiçik parçaların özündən belə aydın olur ki, təbiətlə insan duyğularının qarşılıqlı əlaqəsini görməkdə, psixoloji parallelizm nümunələri yaratmaqda İsmayıl Şıxlı doğrudan da təqdirəlayiq bir istedaddır.

İctimai romanın ilk böyük, təsirli səhnə və lövhələri yazılmışdır. Əvvəldən təqdim edilən bir sox surətlərin mənəvi inkişaf yolu aydın görünməkdədir. Lakin qüdrətli əllərində Azərbaycan torpağına maarif məşəli gətirən, xalqı gerilik və cəhalətin zülmətindən çıxarmağa çalışan xalq müəllimlərinin xeyirxah və alicənab siması da yavaş-yavaş görünməyə, bir obraz kimi tədricən bütövləşməyə, ətə-qana dolmağa başlayırlar. Onların mənəvi gözəlliyinin tərənnümündə İsmayıl Şıxlının nəcib təbiətindən gələn keyfiyyətlərdə özünü göstərməkdədir...

Əhəd Hüseynov

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-24 iyul.-S.2, 5.