Tarixi həqiqətlərin ekran təcəssümü

Bu günlərdə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Tədris Teatrında Rusiya Federasiyasının "Studiya Kinoprodukt" şirkətinin yüksək peşəkarlıqla çəkdiyi və Moskvanın "Zvezda" telekanalında nümayiş etdirilən "Əfsanənin əks üzü" seriyasından "26 Bakı komissarı" sənədli filminə geniş ekranda baxış keçirilmişdir. Sənədli filmin aparıcısı Rusiyanın məşhur kino ulduzu Aleksandr Nosik, ssenari müəllifi Yelena Melnikova, redaktoru Olqa Ditrix, quruluşçu rejissoru Roman Otrıba və quruluşçu operatoru İvan Rozovdur. Filmin ayrı-ayrı hissələri Moskva və Bakı şəhərlərində lentə alınmış, çəkiliş prosesində zəngin arxiv materiallarına və elmi ekspertlərə müraciət olunmuşdur. "26 Bakı komissarı" sənədli filmində hərbi tarixçilər Dimitri Fost, Vyaçeslav Zvyaqintsyev və azərbaycanlı tədqiqatçı-alim Asif Rüstəmli toxunulan mövzuların mürəkkəb, ziddiyyətli, eyni zamanda, naməlum tərəflərinin elmi şərhini vermişlər.

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin prorektoru, professor Rafiq Sadıqov tədbiri açaraq sənədli filmin faktlara, sənədlərə köklənmiş məziyyətlərindən, Şaumyanın və onun rəhbərlik etdiyi antiazərbaycan siyasətinin ağır nəticələrindən, elmi ekspertlərdən biri, tədqiqatçı-alim Asif Rüstəmlinin bu filmdəki sanballı çıxışlarından, onun məxfi arxivlərdə apardığı səmərəli araşdırmalardan söz açdı.

"Əfsanənin əks üzü" seriyasından "26 Bakı komissarı" sənədli filmi müasir avadanlıqlarla təchiz olunmuş Tədris Teatrının geniş ekranında nümayiş etdirildikdən sonra müzakirələr başlandı. Öncə söz filmin elmi eksperti, tədqiqatçı-alim Asif Rüstəmliyə verildi. O dedi ki, Moskva kinematoqrafçılarının müraciətinə respublikamızın Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi rəsmi mövqeyini sərgilədikdən sonra filmin çəkilişləri Bakıda dənizkənarı bulvarda, İçərişəhərdə, Şirvanşahlar sarayında, sabiq 26-lar bağında, Bibiheybətdə və Məhəmmədi kəndindəki Yanardağda reallaşdırıldı.

Bütövlükdə filmin ruhu qənaətbəxşdir, yüksək peşəkarlıqla çəkilmişdir. Başda S.Şaumyan olmaqla bolşevik cildinə girmiş erməni qatillərinin, vandallarının, soyqırımı törədənlərin iç üzü, mənfur niyyəti filmdə kifayət qədər cəsarətlə açıqlanmışdır. Şaumyanın, Korqanovun (erməni əsillidir), Avetisyanın, Lalayanın, Amazaspın, Əmiryanın başçılıq etdiyi daşnak-bolşevik cinayətkar quldur dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı soyqırımı törətməsi, Bakıda 10 min, Şamaxıda 6 min, Qubada 4 mindən çox silahsız və günahsız insanların qəddarıqla qətlə yetirilməsi faktı Rusiya miqyasında bəlkə də ilk dəfə bu film vasitəsilə geniş tamaşaçı auditoriyasına çatdırılır.

Asif müəllim 26-lar kimlərdir? - sualına cavab olaraq qeyd etdi ki, "26 Bakı komissarı" siyasi termin olaraq bu adı daşıyanların siyasi arenanı tərk etmələrindən, cismani varlıqlarının qürubundan, tarix səhnəsindən silinmələrindən iki il sonra yaranmış və dövriyəyə buraxılmışdır. Bakı komissarlarının hamısı Ağcaqum çölündə güllələnməmişdir. Və yaxud Ağcaqum çölündə güllələnənlərin hamısı komissar deyildir. Ümumiyyətlə, Bakı Xalq Komissarları Sovetinin 26 komissar ştatı olmayıb. O, həmkarı, filmin eksperti Dimitri fostun Qafqaz müsəlman ordusunun Bakıya daxil olması barədə danışarkən "türklər gəlsə, bütün xristianları qıracaq, o cümlədən rusları" ifadəsini işlətməsinə cavab olaraq dedi ki, fakt və həqiqət ondan ibarətdir ki, türklər gəlir və Bakının "xristian əhalisini, öncə rusları məhv etmir”. Hətta Cümhuriyyətin qurucuları 1918-ci ilin martında əlləri azərbaycanlıların qanına batmış "Daşnaksütun" partiyasına, erməni milli şurasına və xəyanətkar Slavyan-rus cəmiyyətinə Azərbaycan Parlamentində yer ayırır.

D.fostun dediklərindən və düşündüklərindən fərqli olaraq o dövrün qəzetlərində dezinformasiyaları təkzib edən ibrətamiz faktlar və məlumatlar da yer almışdır. Məsələn, "Azərbaycan" qəzetinin 19 sentyabr 1918-ci il tarixli 2-ci sayında qeyd olunur ki, şəhər ermənilərinin arximandriti (baş monarxı - A.R.) Levonun başçılığı, İ.N.Xocayevin və Q.M.Şahnəzərovun iştirakı ilə 6 nəfərlik nümayəndə heyəti 15 sentyabr Bakının alınması münasibətilə Fətəli xan Xoyskini və onun müavini Nuru Paşanı təbrik etmişdilər. Arximandritin 6 nəfərlik heyətlə Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəhbərlərini təbrik etməsi D.Fostun filmdə söylədiklərinin məkrli yalan olmasını təsdiqləyən tutarlı arqumentdir. Bundan əlavə, Levonun azərbaycanlı həmkarı, Şamaxı məscidinini axundu molla Cəfərqulunun Lalayanın quldur və qatilləri məscidə sığınmış minlərlə qadınların, uşaqların, qocaların gözü qarşısında gözünü çıxarır, dilini, qulağını, burnunu kəsir və sonra məscidə, mədrəsəyə od vuraraq hamısını diri-diri yandırırlar. Şaumyanın rəhbərlik etdiyi daşnak-bolşevik bandalarının Şamaxıda diri-diri yandırdığı şəxslərdən biri də Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi, Rusiya Birinci Dövlət Dumasının deputatı Məhəmməd Tağı Əlizadədir. O məşum, müsibətli günləri səhifələdikcə ən yaxın tariximizin Xocalı faciəsi, Bağanis-Ayrım yanğısı yaddaşları göynədir.

Bakı komissarlarının acınacaqlı taleyi, rəhbərlik etdikləri hərbi rejimin rüsvayçı süqutu onların antiazərbaycan siyasətinin, xalqa zidd mövqelərinin qaçılmaz məntiqi nəticəsi idi. Qısa fəaliyyətləri dövründə Bakıda, Şamaxıda, Qubada kütləvi məzarlıqlar yaradan Bakı komissarlarının aqibəti də kütləvi məzarlıqla sonuclandı. Sənədli film tarixi həqiqətləri üzə çıxardığı üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.

Mərasimdə Qafqaz Universitetinin professoru Minaxanım Təhləli, filologiya elmləri doktoru İslam Ağayev, rejissorlardan Ağakişi Kazımov, Ədalət Ziyadxanlı, Fikrət Məlikov, kulturoloq Fatimat Məmmədli, filoloq Fəridə Əsgərova, yazıçı-publisist İntiqam Mehdizadə və b. vurğuladılar ki, sənədli film yüksək peşəkarlıqla çəkilib, 26-lar haqqında uydurulmuş əfsanələr dağıdılaraq tarixi həqiqətlərə geniş yer verilmiş, azərbaycanlılara qarşı ermənilərin törətdiyi kütləvi qırğınlar, soyqırımı faktı filmdə etiraf olunmuşdur. Tədbirin yekununda qeyd olundu ki, "Əfsanənin əks üzü" seriyasından "26 Bakı komissarı" sənədli filmi tərcümə edilərək Azərbaycanda və beynəlxalq aləmdə yayılmalı, rusiyalı kinematoqrafçıların nəcib və cəsarətli işi minnətdarlıqla anılmalıdır.

Leyla Adışirinova

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-12 iyun.-S.8.