Cəlil Məmmədquluzadə - 140

Cəlil Məmmədquluzadə və XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi-ictimai fikri

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan xalqının gələcək həyatının böyük sınaq illəri idi. Xalqı mədəni inkişafa və milli istiqlala hansı yollarla aparmaq sualı bütün vətənpərvər xadimlərin qarşısında bir tarixi vəzifə olaraq dayanmaqda idi. Bu dövrdə Azərbaycan siyasi-ictimai fikri xarici istilalar və təbliğatlar nəticəsində öz milli mənliyini itirmək təhlükəsi ilə üz-üzə dayanmışdı. Xalqı milli kökə qaytarmaq, onu fanatizm bəlasından xilas etmək, nəhayət, müasir dünyanın sivil nailiyyətləri ilə zənginləşdirmək bir milli ideal kimi qarşıda dururdu.

Məhz bu idealların nəticəsi olaraq XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan siyasi-ictimai fikrində "Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək" devizi ilə böyük bir mübarizə cəbhəsi fəaliyyət göstərəmyə başlamışdı. Bu milli mücadilədə iştirak edənlər arasında bu gün anadan olmasının 140 illiyini qeyd etdiyimiz böyük realist yazıçı, böyük dramaturq, ən başlıcası XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrini ideya-estetik cəhətdən yeni inkişaf yoluna çıxaran məşhur mollanəsrəddinçilər satirik publisistika məktəbinin banisi Cəlil Məmmədquluzadənin müstəsna rolu vardır.

Məlum olduğu kimi, Cəlil Məmmədquluzadə özünün ədəbi-estetik mübarizəsi ilə XIX əsr Azərbaycan maarifçiliyinin korifeyləri olan Mirzə fətəli Axundov və Həsən bəy Zərdabinin tarixi mübarizə idealları ilə sıx bağlı idi. Cəlil Məmmədquluzadə öz böyük sələflərinin ideallarını öz müasirlərindən tarixi-xronoloji cəhətdən daha əvvəl və daha uğurla davam etdirən söz sənətkarı və ictimai xadim idi. O hələ 1894-cü ildə Azərbaycan xalqının nə cür böyük ictimai bəlalara düçar olmasını özünün "Danabaş kəndinin əhvalatları" əsərində təsvir etmişdir. O, Rusiya imperiyasında hələ 1905-ci il demokratik inqilabıının baş verməsindən əvvəl - yəni 1904-cü ildə Azərbaycan insanının düçar olduğu ictimai ətalət bəlalarını ifşa edən "Poçt qutusu", "Kişmiş oyunu" kimi məşhur hekayələrini yazıb çap etdirmiş, bir realist yazıçı kimi şöhrət tapmışdı. C.Məmmədquluzadə XX əsrin ilk illərində "Kafkazskiy raboçi listok", "Tiflisskiy listok", "Vozrojdeniye", "Kaspi" kimi qəzetlərdə iştirak etmiş, 1904-cü ildə "Şərqi-Rus" qəzetində bir müddət redaktor əvəzi kimi fəaliyyət göstərmiş, bir publisist kimi hazırlıq məktəbi keçmişdi. Cəlil Məmmədquluzadə öz müasirləri içində zəmanəsinin nəbzini tuta bilmək cəhətdən də öncül idi. O, zamanın həssas vaxtında ictimai hadisələri ciddi üslublu epik nəsr və publisistika ilə deyil, tənqid və satira kimi kəsərli ədəbi silahlarla ifşa etməkdə də fərqlənirdi. Belə ki, o, 1905-ci il burjua-demokratik inqilabından sonra bir bədii söz sənətkarı kimi Azərbaycan milli ictimai fikri qarşısında duran ədəbi estetik vəzifələri dərk etmiş, epik nəsrin "təmkinli" üslubu ilə deyil, siyasi-ictimai mübarizələr dövrünün daha fəal, daha kəsərli və döyüşkən ədəbi mübarizə vasitəsi olan satirik publisistikaya müraciət etmək qərarına gəlmiş, 1906-cı ilin 7 aprelində bütün Yaxın və Orta Şərqdə məşhur olan satirik "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrinə nail olmuş, "Molla Nəsrəddin" bədii mübarizə məktəbinin əsasını qoymaqla XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ictimai fikrində ideya-məzmun və bədii-estetik cəhətdən yeni bir səhifə açmışdır.

C.Məmmədquluzadənin zamanın "sifarişi" ilə meydana gətirdiyi yeni ideya-məzmun və yeni ədəbi-estetik keyfiyyətlərə malik olan "Molla Nəsrəddin" jurnalının ictimai-bədii əks-sədası müasirlərinin dediyi kimi, cəmiyyətdə bir bomba təsiri yaratmışdı. O dövrün ən görkəmli fikir sahibləri - Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, firidin bəy Köçərli və başqaları "Molla Nəsrəddin"in meydana çıxmasını bir tarixi hünər kimi qiymətləndirmişlər.

XX əsrin Cəlil Məmmədquluzadəyə həsr edilmiş müxtəlif elmi tədqiqatlarından və müxtəlif şəxslərin xatirə yazılarından məlum olur ki, "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin publisist, nəsr və poetik forma nümunələrini Cəlil Məmmədquluzadə özü yaratmış, "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin bünövrəsini özü qoymuşdur. Bu cəhətlər nəzərə alınarsa, "Molla Nəsrəddin" jurnalı C.Məmmədquluzadənin XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi-estetik fikrində yaratdığı ən möhtəşəm bir abidə idi. Cəlil Məmmədquluzadə XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi-estetik fikrində yaratdığı ən möhtəşəm bir abidə idi. Cəlil Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin"də dərc etdirdiyi publisistika, nəsr və poetik nümunələr ilə Azərbaycanda və ondan kənarda yaşayan onlarca yazıçı və şairi yeni yaradıcılıq yoluna salmışdı. Ömər faiq Nemanzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əli Nəzmi, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi, Əliqulu Qəmküsar, Əli Razi Şamçızadə kimi bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində "mollanəsrəddinçilər" adı ilə məşhur olan söz sənətkarları yetişdirmişdi. Cəlil Məmmədquluzadənin məsləhət və sifarişləri ilə Oskar Şmerlinq, İosif Rotter, Əzim Əzimzadə kimi rəssamlar Azərbaycanda satirik qrafikanın parlaq nümunələrini yaratmışlar.

Cəlil Məmmədquluzadənin yaratdığı "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbi bütün Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinə, o cümlədən romantizmə təsir göstərməkdə idi. Müasir həyatın real, konkret hadisələrini tənqid etmək işində romantiklər mollanəsrəddinçilərin ədəbi təsirlərindən faydalanırdılar. Bu cəhətdən XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantik şerinin Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Əliabbas Müznib kimi nümayəndələri "Molla Nəsrəddin" satirasının təsiri altında uğurlu əsərlər yazmışlar. Mollanəsrəddinçilər epiqon şeirə daha çox təsir göstərmiş, onların yaradıcılığını ictimai həyatın qüsur və nöqsanlarını tənqid edən şeirlər yazmağa istiqamətləndirmişlər. Təsadüfi deyil ki, bütün bu hadisələri görən Cəlil Məmmədquluzadə - qabaqlar belə şeylər yox idi. İndi hamı "Molla Nəsrəddin"ə baxıb onun kimi yazırlar - sözlərini deyirdi.

Molla Nəsrəddin ədəbi məktəbinin təsirilə XX əsrin əvvəllərində təkcə Bakıda deyil, İran Azərbaycanında, Orta Asiya və Volqaboyu ölkələrində bir sıra satirik mətbuat orqanları çıxmışdır.

C.Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin" səhifələrindəki yazıları ilə XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan həyatının demək olar ki, bütün aktual siyasi-ictimai problemlərini əhatə edirdi. O, bütün janrlı əsərlərində publisist idi. Siyasi-ictimai məzmun, günün ən aktual və konkret həyat hadisələrinə müraciət etmək Cəlil Məmmədquluzadə əsərlərinin başlıca xüsusiyyəti idi. Onun ədəbi-estetik konsepsiyası XX əsrin əvvəllərinin bütün ədəbi mühitinə təsir göstərirdi.

Cəlil Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin" jurnalındakı əsərlərilə XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan həyatının demək olar ki, bütün aktual siyasi-ictimai problemlərini əhatə edirdi. O, jurnalın ilk saylarından birində yazırdı: "Nə bilim, bu nədir - torpaq məsələsi; bu nədir - əmələlər acdırlar. Kəndlilər torpaqsızdırlar. Kəndlər şkolsuzdurlar, viran olub vətənimiz, elimiz, itib gedib dinimiz, həm dilimiz, əzilib əngimiz, sınıb belimiz, bəs biz ağlamayaq, kim ağlasın?!" (Bax: "Molla Nəsrəddin" jur.1907, №41). Bu sözlər Cəlil Məmmədquluzadənin ictimai mübarizəsinin ayrı-ayrı tezisləri olsa da, lakin heç də hamısı və başlıcası deyildi. Onun bu dövrdə əsas mübarizə cəbhəsi Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinin başlıca şüarı olan "türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək ilə bağlı idi. Bu konsepsiyada "türkləşmək" xüsusilə mühüm yer tuturdu. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrində "türkləşmək" istəkləri hələ XIX əsrin ortalarında Mirzə Fətəli Axundovun, bugünkü müasir Azərbaycan-türk dilinin parlaq nümunələri olan komediyalarında öz əksini tapıb. Seyid Əzim Şirvaninin islam dini fanatiklərinə qarşı çevrilmiş satiralarında, nəhayət - Həsən bəy Zərdabinin Azərbaycan milli həyatını müasirləşdirmək mübarizəsinin aynası olan "Əkinçi" qəzeti səhifələrində - bu konsepsiyanın dərin izlərini görmək olar. Məlum olduğu kimi, XX əsrin əvvəllərində "Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək" çağırışları bir konsepsiya şəklində Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinə böyük filosof və ədib Əli bəy Hüseynzadə gətirmişdi. Onun 1905-ci ilin 7 iyunundan Bakıda nəşrinə başladığı "Həyat" qəzetində (1905-1906) bu problem "Bütün dünya türklərinin birləşməsi" arzusu ilə meydana atılmışdı. Lakin Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi-ictimai fəaliyyətində bu problemin "türkləşmə" çağırışına özünəməxsus bir baxış vardır. O, bütün dünya türklərinin birləşməsi ideyasına strateji cəhətdən etiraz etməsə də, lakin konkret olaraq Azərbaycan türklərinin taleyi uğrunda mübarizəni zamanına görə daha vacib bilirdi. Təsadüfi deyil ki, o, "Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk sayında məhz Azərbaycan xalqına: "Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım, ey mənim türk qardaşlarım, sizinlə türkün ana dilində danışacağam" sözləri ilə müraciət edirdi. Jurnalın elə həmin sayında dərc etdiyi "Bizim obrazovannılar" adlı felyetonunda onun - "mənim bir rəfiqim var, özü də müsəlmandır amma məni görəndə rus dilindən savayı özgə dildə danışmaz" - sözləri ilə müraciət etməsi əslində milli mənliyini itirmiş azərbaycanlı müasirinə doğma türkçülük yolunu başa salırdı. Bununla C.Məmmədquluzadə əslində "Azərbaycançılıq" mövqeyini ön plana çəkir, özünün gələcək ədəbi-ictimai mübarizə xəttini elan edirdi. C.Məmmədquluzadənin XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ictimai fikrindəki ən böyük xidmətlərindən biri - dövrün "İslamlaşmaq" çağırışları ilə bağlı idi. Məlum olduğu kimi, islam dininə münasibət məsələsi C.Məmmədquluzadədən əvvəl də Azərbaycan maarifçilərini düşündürmüşdü. XIX əsrin ortalarında böyük filosof və ictimai xadim M.F.Axundov islam dini ətrafında bəzi ziddiyyətli və tənqidə məruz qalan mülahizələr söyləsə də, lakin o da bütün aydınlığı ilə islam dininin əsl mahiyyətinə müsbət münasibət bəsləmiş, özünün "Cəlalüddövlə məktublarının mülhəqatı" adlı yazısında (bax: M.F.Axundov. Seçilmiş əsərləri, III cild, Bakı -1961, səh. 150 ) bildirirdi: "Biz də, müəllif də istəmirik ki, xalq ateist olsun, dinsiz-imansız olsun. Bəlkə müəllifin məqsədi dinin əsr və zəmanə müvafiq olaraq protestanizmə möhtac olduğunu göstərməkdir".

Bu cəhətdən "Molla Nəsrəddin" fikir cəbhəsinin başçısı C.Məmmədquluzadə öz xələfi M.F.Axundov ideyaları ilə birləşirdi. C.Məmmədquluzadə bütün yaradıcılığı boyu din və cəmiyyət problemi ilə məşğul olsa da, əslində islam dininin əleyhinə deyil, bu dini hörmətdən salanlara qarşı mübarizə aparmışdır.

Təəssüf ki, sovet ədəbiyyatşünaslığı C.Məmmədquluzadənin bu problem ətrafında apardığı mübarizəyə həmişə tendensiyalı mövqedən yanaşmış, onun dini-fanatizmə qarşı çevrilmiş əsərlərini islam dininin özünə qarşı çıxması kimi izah etmişdir. Halbuki C.Məmmədquluzadə əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi "İtib gedib dinimiz" sözləri ilə islam dininin bir təəssübkeşi kimi çıxış edirdi. Ədib digər bir felyetonunda islam dininə olan münasibətini daha açıq şəkildə bildirərək yazırdı: "Molla Nəsrəddinin məqsədi nə dinə sataşmaqdır, nə də təzə bir məzhəb icad etməkdir. Molla Nəsrəddinin qəsdi vəhşi adətlərin ortadan götürülməyi yolunda çalışmaqdır ("Molla Nəsrəddin", 1911, №44 ).

C.Məmmədquluzadə öz böyük sələfləri kimi müasirləşmək uğrunda inadla çarpışırdı. O, “müasirləşmək" adı altında milli tarixi kökdən uzaqlaşıb yad sivilizasiyaların və mədəniyyətlərin təsiri altına düşmək meyllərini həmişə pisləyirdi. Xalqı öz milli kökü üzərində ucalmağı, yad ideoloji təsirlərə uymamağı müasirləşmənin başlıca keyfiyyəti hesab edirdi. O, Azərbaycan xalqını müasir dünyanın səviyyəsində görmək istəyirdi. Məhz bu səbəbdən o, öz yaradıcılığında ictimai gerilik bəlasına xüsusi yer verirdi. O, felyetonlarından birində öz oxucularına müraciətlə yazırdı: "Gah vaxt olubdur ki, bəziləri bizdən soruşurlar ki, nə səbəbə siyasətdən, dumadan, hüquqdan, hürriyyətdən və müsavatdan çoxluca bəhs etmirik. Amma bizdən bunu soruşan ağalardan təvəqqe edirik, bizə cavab versinlər görək, ayə mümkündürmü vəbanı dayandırmaq üçün 43 qoyun kəsən bir millətə, bir cahil lotunu özünə haşa, Allah bilən camaata həmişə dumadan və siyasətdən bəhs etmək? Biz belə qanırıq ki, xəyal, fikir və əqidə düzəlməzsə, feil heç vaxt düzəlməz. O səbəbə ki, "ikinci birincilərə tabedir" ("Molla Nəsrəddin", 1907, № 36 ).

Onuncu illərdə C.Məmmədquluzadə "Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək" uğrunda mübarizəsini nəsr və dram əsərlərində də aparırdı. Bundan əvvəlki əsərlərində olduğu kimi, bu dövrdə də o, ədəbi-ictimai fikri geriliyə qarşı mübarizəyə çağırırdı. Bu cəhətdən C.Məmmədquluzadə cəmiyyəti tərbiyələndirən bir müəllim kimi çıxış edir, öz məqsədini xalqa çatdırmaq üçün bəzən eyni mövzunu müxtəlif bədii janrlarda işləyirdi. Bu cəhətdən onun XIX əsrin sonlarında qaldırdığı ədəbi-ictimai problemlərlə 1906-cı ildən sonra "Molla Nəsrəddin" jurnalında qaldırdığı problemlər arasında sıx bir yaxınlıq özünü göstərməkdədir. Bu dövrdə o, milli-ictimai geriliyə həsr edilmiş "Usta Zeynal", "Qurbanəli bəy" və digər hekayələrini yazır.

Milli-ictimai gerilik bəlası C.Məmmədquluzadəni daim düşündürmüş, bunun nəticəsi olaraq o, 1907-1916-cı illər arasında bu mövzuda "Ölülər" adlı pyesini yazmışdır. "Ölülər" pyesi əslində Azərbaycan ictimai mühitinin dini fanatizmlə bağlı, tarixi dərdləri ilə sıx bağlıdır. Adından da göründüyü kimi, C.Məmmədquluzadə bu əsərində islam aləminin dini fanatizm səbəbindən ölü vəziyyətinə düşdüyünü göstərmişdir. "Ölülər"i diriltmək fikri ilə meydana çıxan Şeyx Nəsrullah və onu ifşa edən Kefli İsgəndər obrazları arasında olan dramatik çəkişmələr əslində fanatik düşüncə ilə ayıq düşüncə arasında davam edən mübarizədir.

C.Məmmədquluzadənin ədəbi-ictimai mübarizəsinin Azərbaycan xalqının milli oyanışında oynadığı rolu onun "Anamın kitabı" pyesində görmək olar. Bu əsərində Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanda Xalq Cümhuriyyətinin qurulması ərəfəsində baş verən hadisələrin tarixi mənzərəsini əks etdirir. Məlum olduğu kimi, 1917-ci ilin fevralında Rusiyada çarizmin devrilməsi imperiyaya daxil olan xalqların öz milli istiqlalları uğrunda çalışmaları Azərbaycanda da davam edirdi. Bu illərdə hakimiyyətə gəlmək uğrunda ölkədə bir sıra düşmən siyasi partiyalar mübarizə aparırdı. C.Məmmədquluzadə Azərbaycan xalqında milli-müstəqillik ideyalarını oyatmaq üçün "Anamın kitabı"ndan əvvəl, hələ "Molla Nəsrəddin" jurnalının 1917-ci il 27 noyabr tarixli 24-cü sayında məşhur "Azərbaycan" adlı essesini nəşr edir. Bu publisist əsərində yazıçı Azərbaycan xalqını Rusiya imperiyasının dağılması hadisəsindən istifadə edib, öz milli müstəqilliyini qurmağa çağırır. Xalqında "Azərbaycançılıq" ideyasını oyatmaq üçün cəmiyyətə - "anam kimdir?", "dilim nə dildir?", "vətənim haradır?" - kimi konkret suallarla müraciət edir. Yazıçı oxucuya "Dilimin adı türk-Azərbaycan dilidir, vətənim də Azərbaycan vilayətidir" - sözləriylə cavab verir.

Cəlil Məmmədquluzadə bu publisist əsərini yazmaqla kifayətlənmir. Azərbaycanda xalq cümhuriyyətinin davam etdiyi dövrdə vətəni Azərbaycanın yenidən işğala düçar olacağından ehtiyat edir. Xalqı ana vətəni Azərbaycanın ətrafında birləşdirmək üçün özünün "Anamın kitabı" adlı əsərini yazır. Müxtəlif dövlətlərin siyasi mənafelərini təmsil edən üç qardaş ilə, xalqının, vətənin taleyini düşünən Gülbahar adlı bacının dramatik münaqişələri üzərində qurulan "Anamın kitabı" əsərində o, bir daha açıqlığı ilə "Azərbaycançılıq" ideyasını təbliğ edir. Müəllif əsərin ideya ruporu olan Gülbaharın dili ilə "Axı adamlar nə üçün hərə bir yana gedir… niyə hamısı bir yerə getmir, niyə hamısı bir tərəfə getmir?" şəklində oxucuya suallar verir.

1920-ci ilin iyulunda, yəni Azərbaycanın bolşevik istilasından sonra C.Məmmədquluzadə Qarabağın Kəhrizli kəndindən İran Azərbaycanına - Təbriz şəhərinə köçür. Böyük çətinliklərdən sonra yerli ziyalıların köməyi ilə "Molla Nəsrəddin"in 8 nömrəsini çıxara bilir. O, "Molla Nəsrəddin"in Təbriz nömrələrində də özünün tarixi mübarizəsini davam etdirir. O, xalqı türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək idealları uğrunda mübarizəyə çağırır. Jurnalın Təbriz saylarındakı yazıların əksəriyyətini Cəlil Məmmədquluzadə özü yazır. Onun bu yazıları Təbrizin ədəbi və ictimai həyatında böyük əks-səda yaradır. O, "Tüstü" felyetonunda bu dövrdə İran Azərbaycanında hökm sürən ictimai geriliyi bu cür səciyyələndirirdi: "Hər yan tüstüdür, məclislərdə və evlərdə düxaniyyat və məşrubat tüstüsü, küçələrdə hamam tüstüsü, mənəviyyatda mövhumat tüstüsü, ruhda və qəlbdə kəsafət tüstüsü! Xülasə, millət tüstü içində boğulmaqdadır və boğula-boğula nicata müntəzirdir" (mart, N-7 1921).

"Missionerlər" adlı felyetonunda isə yazıçı Amerika dövlətinin iqtisadi cəhətdən zəif olan ölkələri öz nüfuzu altına almaq üçün buraya missionerlər göndərməsinə təəssüflənir (1921, №6). C.Məmmədquluzadənin Təbriz dövrü yaradıcılığı ictimai həyatda qeyri-adi bir oyanış yaradır. Onun satirasının təsirlərindən təkcə ayrı-ayrı məmurlar deyil, adlı-sanlı xanlar və hakimlər lərzəyə düşürlər.

Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması ölkədə mədəni-maarif tədbirlərinin aparılmasında C.Məmmədquluzadənin keçmiş ədəbi-ictimai şöhrəti onu yerli sovet orqanlarının yadına salır. Nəhayət, 1921-ci ilin sonlarında Cəlil Məmmədquluzadə Bakıya dəvət edilir. Bu dövrdə o, "Kamança", "Lal", "Danabaş kəndinin məktəbi", "Dəli yığıncağı" kimi qısa həcmli pyeslərini yazır. 1922-ci ilin payızında "Molla Nəsrəddin"in nəşrinə icazə alır. Jurnalın ilk nömrəsi 1922-ci ilin noyabrında çıxır. C.Məmmədquluzadə 1922-ci ilin noyabrından 1924-cü ilə qədər "Yeni yol" qəzetinin redaktoru olur. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində yeni quruluşun mədəni tədbirlərində böyük rol oynayır. C.Məmmədquluzadə bu dövrdə respublika mətbuatında özünün bir sıra hekayələrini çap etdirir. O, sovet hakimiyyəti illərində "Molla Nəsrəddin" jurnalını 1922-ci il 2 noyabrdan 1931-ci il yanvarın 7-nə kimi nəşr edir. Əlbəttə, C.Məmmədquluzadənin sovet hakimiyyəti illərindəki fəaliyyəti uğurlu olmur. Yazıçı sovet idarələrindəki qüsurları və ölkənin varidatını Rusiyanın talamasını tənqid etməsi üstündə siyasi dairələrin təzyiqlərinə məruz qalır.

Ədəbiyyatşünas Əli Nazim "Cəlil Məmmədquluzadə və yaradıcılığı" adlı məqaləsində ədibin sovet dövrü yaradıcılığından bəhs edərkən yazırdı ki, o bir dəfə yazdığı məsələlərdən artıq əl çəkə bilmir və həmin məsələlərdən eyni adət etdiyi üsulla danışır və gülür. Bu surətdə "Molla Nəsrəddin" gülüşü sovet dövründə öz kəskinliyini itirmiş və sovet satirasına çevrilə bilməmişdir" (Cəlil Məmmədquluzadə. Məqalələr və xatirələr məcmuəsi, Bakı, 1963).

Əlbəttə, belə bir münasibət Cəlil Məmmədquluzadəni mənəvi sarsıntılara salırdı. Xüsusilə 1930-cu ildən jurnalın "Mübariz, Allahsızlar İttifaqının Mərkəzi və Bakı Şurasının Orqanı"na çevrilməsi C.Məmmədquluzadənin həyatı üçün daha sarsıntılı olur. Məhz bu sarsıntıların nəticəsi olaraq böyük ədib, dramaturq və publisist Cəlil Məmmədquluzadə 1932-ci ilin 4 yanvarında beyninə qan sızması nəticəsində vəfat edir.

Bu gün Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi irsi Müstəqil Azərbaycan respublikasının böyük tarixi yaddaşı olaraq qalır. Onun müxtəlif janrlı ədəbi irsi xalqımızın tarixi bir abidəsi kimi qiymətləndirilməkdədir. Böyük sənətkarın XX əsrin ilk illərindən başlayaraq Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Firidun bəy Köçərli, Seyid Hüseyn, sonrakı illərdə Əli Nazim, Mirzə İbrahimov, Məmməd Cəfər Cəfərov, Mir Cəlal Paşayev, Əziz Şərif, Əziz Mirəhmədov, Kamal Talıbzadə, Abbas Zamanov və onlardan sonrakı nəsil tərəfindən dəfələrlə tədqiq və təhlil edilmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi-ictimai irsi yeni tarixi şəraitdə yeni tədqiq və təhlilə möhtacdır.

C.Məmmədquluzadə bu gün bizim böyük müasirimizdir. Onun Azərbaycan xalqını özünüdərkə çağıran əsərləri müstəliq Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının işığında özünün yeni dərkini gözləyir.

İslam AĞAYEV

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-26 iyun.-S.1, 2.